De taal- en letterbode. Jaargang 6

[p. 177]

Uit de Salische wet
door H. Kern.

Kapittel VI der Lex Salica, hetwelk handelt over 't ontvreemden van honden, luidt in de uitgave van Merkel als volgt:

1. Si quis sigusium magistrum furaverit aut occiderit, cui fuerit adprobatum, malb. leudardi¹, hoc est 600 dinarios, qui faciunt solidos 15, culpabilis iudicetur.

2. Si quis canem qui legamine novit, post solis hoccasum occiderit, sicut superius diximus intemamus.

3. Si quis pastoralem canem furaverit aut occiderit², 120 dinarios, qui faciunt solidos 3, culpabilis iudicetur, excepto capitale et dilatura.

Gelijk men ziet, worden hier drie gevallen genoemd; het eerste betreft het stelen of dooden van eenen jachthond; het tweede van een huishond die bij dag aan de ketting pleegt gelegd te worden, of bandrekel; het derde van een herdershond. De boete voor eerstvermelden diefstal is bepaald op 600 denaren, waarvan de technische term is: leudardi. Op het dooden van een huishond staat dezelfde boete, want de woorden sicut superius diximus intemamus (d.i. intimamus) beteekenen: ‘leggen we als boete op (eigenlijk dagen wij) zooals hierboven gezegd.’ De dief of dooder van een herdershond heeft daarentegen slechts 120 denaren te betalen.

[p. 178]

De tekst spreekt zóó duidelijk, dat wij zonder schroom of aarzeling het misplaatste cijfer 2, hetwelk de uitgever achter occiderit en vóór 120 dinarios gezet heeft, overbrengen naar den voorafgaanden regel, en wel achter sicut superius. Immers de Frankische termen luiden, in de verschillende Hss., als volgt:

leodardi	2. 7. 9. 10.
leudardo	8.
leosdasdi (l. leodardi)	sive theoprano 10.
theofoano	6.

In plaats van éénen term, leveren de Hss. ons twee geheel verschillende woorden, die echter hetzelfde aanduiden, zooals blijkt uit het Latijnsche woordje sive, hetwelk in 10 tusschen de twee Frankische termen staat. Nu is leudardi een naam voor eene boete van 600 denaren, en kan dus onmogelijk te pas komen bij het stelen of dooden van een herdershond, waarvoor uitdrukkelijk 120 denaren boete voorgeschreven zijn.

Het andere woord theofoano, theoprano is, zooals men op 't eerste gezicht ziet, bedorven. Wanneer men weet dat pr en ph meer dan eens door de afschrijvers verward zijn geworden, dan kan men reeds bevroeden dat de laatste drie lettergrepen, in de twee Hss. 6 en 10 evenzeer, maar op verschillende wijze bedorven, te herstellen zijn in ophano, ofano. Hierin herkent men Os. ovan (obhan), of obhana, obhane, obhona, Ohd. obana, Nnl. (b)oven. Dit in 't Latijn vertaald, geeft superius. Derhalve moet in the of theo, 't welk in beide Hss., vóór ofano staat, een woord vervat zijn, dat aan 't Latijnsche sicut beantwoordt. Aangezien ‘als boven’ slaat op 600 dinaren, en deze boete met den term leudardi pleegt bestempeld te worden, spreekt het van zelf dat in ons geval leudardi en ‘als boven’ geheel hetzelfde te kennen geven, en dat men zich naar verkiezing van den eenen of anderen term hier bedienen mocht, zooals dan ook door het woordje sive in 10 aangeduid wordt.

We zullen nu eens zien wat er in de Novellen der wet ter bevestiging of nadere verklaring van het bovengezegde te vinden is. Wenden we ons 't eerste naar Novelle 32, van dezen inhoud:

‘Si quis canem acutarium furaverit, malb. hunuane, sunt

[p. 179]

denarii 600, qui faciunt solidos 15, culpabilis iudicetur excepto capitale et dilatura. - Si quis canem qui ligamen novit, post solis occasum occiderit, malb. rephuouano, sunt dinarii 600, qui faciunt solidos 15, culpabilis iudicetur, excepto capitale et dilatura.’

In 't eerste geval staat als boete hierboven hunuane in Hs. 6; daarentegen heeft Hs. 10 chunnouano. Waar later 6 rephuouano schrijft, vertoont 10 zoowel theophano als reppophano. Men herinnert zich dat we de lezing the ophano (d.i. ofano) reeds uit vergelijking van twee corrupte lezingen opgemaakt hadden. Dat hunuane en chunnouano verknoeiingen zijn van eene andere lezing, is duidelijk, alsook dat het laatste bestanddeel is ovane = ovano, d.i. boven. Hun en chunn moeten den Frankischen vorm van 't Os. huo, huuo of huiu, hui, Nhd. wie verbeelden. De twee Frankische woorden in 't Latijn vertaald, geven in allen geval ‘sicut superius.’ Juist de rijkdom van vormen dien het relatieve voornaamwoord, ook als voegwoord, bezit, maakt het zoo moeielijk te beslissen uit welken vorm het knoeisel der afschrijvers ontstaan is. Ik houd the, hoewel het als relatief voegwoord, optreedt, gelijk trouwens van het voornaamwoord van denzelfden stam overbekend is - voor een synoniem van huu, chui (of hoe men ook te lezen hebbe), en niet voor eene schrijffout. Daarentegen zou zich repp = rephu wel als een verhaspelde en verkeerd gelezen vorm des voegwoords, Got. hvaiva, of Os. hueo (in Heliand, Cod. Monac. 142, uitg. Schweller), Ohd. hweo, enz. laten verklaren. Want indien een afschrijver in een codex in Angelsaksische hand geschreven, zag staan hvevv, hvev (spr. hwêw), kan hij het licht met hrepu, hrep verwarren, te meer daar de afschrijvers der ons bekende Hss. blijkbaar geen woord Frankisch verstonden.

Uit eene andere Novelle, te weten 184, leeren we weinig. Het heet daar:

‘Si quis veltrum agutario furaverit, malb. chun ovano, sunt denarii 600, qui faciunt solidos 15, culpabilis iudicetur, excepto capitale et dilatura.’

In plaats van chun (l. chuu of chuiu) ovano in 7 en 9, heeft 8 chun abana (l. obana). De schrijfwijze met f, v en b om onzen

[p. 180]

Nederlandschen v-klank uit te drukken, vindt men in de Frankische termen der Lex Salica naast elkaar in zwang, evenals in de oudste Nederlandsche, o.a. Geldersche, charters. Voorts is obano = ovana = ofana, blijkens het Os., een wettige bijvorm van ofano. Omtrent de ware lezing van het relatieve voegwoord blijven we nog steeds in 't onzekere. Zoolang ons die van elders niet bekend wordt, kunnen we hem met behulp van zulke slechte Hss. niet nauwkeurig bepalen; veronderstellen we als 't waarschijnlijkste huiu (chuiu) en huew. De hoofdzaak, de beteekenis der Frankische woorden, is, geloof ik, in 't licht gesteld. En als de lezer het met mij in dit opzicht eens is, dan zal hij zich waarschijnlijk kunnen vereenigen met de gevolgtrekking dat het voorkomen van zulke woorden als ‘gelijk boven’ te midden van den Latijnschen tekst, geheel onverklaarbaar is, tenzij we aannemen dat die tekst eene vertaling is van eenen Frankischen. De andere gronden die ik vroeger daarvoor aangevoerd heb, zal ik hier niet herhalen.

Ten slotte eene enkele opmerking ter verduidelijking, zoo noodig, van de Latijnsche uitdrukking qui ligamen novit. Daarmeê is bedoeld een bandrekel die overdag pleegt vastgebonden te worden; zulks blijkt uit het toegevoegde ‘na zonsondergang (dus als hij op 't erf rondloopt) doodt,’ en nog duidelijker uit Novelle 269:

‘Si quis vero canem custodem domus sive curtis, qui die ligari solet ne damnum faciat, post solis occasum solutum furatus fuerit vel occiderit, 600 dinarios culpabilis iudicetur, excepto capitale et delatura.’