Studia Neerlandica. Jaargang 1971

[p. 351]

W. van Langendonck
Over zgn. generische determinatoren

[1.]

1.1 Het debat over het lidwoord in de Germaanse talen zal naar het woord van Spalding (Archivum Linguisticum 1965: 48) wel nooit een einde nemen. Dit lijkt de laatste jaren, nog meer dan vroeger, waar te zijn. Traditioneel waren de meeste linguïsten het erover eens om zowel het lidwoord als de aanwijzende, bezittelijke en andere bijvoeglijke voornaamwoorden als subklassen te beschouwen van een klas van determinatoren.

Een andere klassieke notie betreft het onderscheid definiet-indefiniet, dat als een deiktische oppositie geldt bij lidwoorden.

In sommige oudere, maar in vele jongere studies wordt - naast eventuele andere onderscheidingen - ook gewag gemaakt van een zgn. generisch, kategoriaal of generalizerend gebruik van het lidwoorc', zoals in:

(1) een mens is sterfelijk.
(2) de mens is sterfelijk.
(3) mensen zijn sterfelijk.

Laten we, vooraleer de betekeniskomponenten van dit kenmerk uit te diepen, nagaan hoe het geplaatst wordt ten opzichte van de kenmerken /+ definiet/ en /- definiet/. Hier tekenen zich grosso modo twee standpunten af.

a. De meeste oudere en sommige recentere werken wijzen op een ambiguïteit die zowel het definiete als het indefiniete lidwoord vertoont, nl. de oppositie ‘generisch’ vs. ‘niet-generisch’. Voor het Nederlands citeert Nieuwborg (1968) hier en daar zinnen met een lijdend voorwerp-onbepaald substantief dat ‘categoriaal gebruikt wordt’ (p. 422 ss.) en vooraan staat, d.i. vóór het middenstuk, i.c. ‘nu eenmaal moeilijk’ in:

(4) men kan een kind nu eenmaal moeilijk begrijpen.

Volgens Smith (1964: 49-52) is de ‘generic determiner the’ slechts semantisch relevant, nl. niet syntaktisch gefundeerd.

Het is niet duidelijk of de generische resp. de niet-generische funktie van het onbepaald en die van het bepaald lidwoord door iedere onderzoeker identiek geacht worden. Dit is expliciet wel het geval bij Motsch (1966: 69-73): zowel NP's met het definiete als die met het indefiniete lidwoord kun-

[p. 352]

nen, naast ‘partikular’, ook als ‘generell’ geïnterpreteerd worden. Hij vraagt zich daarbij af of een onderzoek naar de verhouding van die laatste twee eigenschappen tot de grammatikale of tot de semantische komponent behoort.

Het euvel waaraan m.i. een dergelijke klassifikatie lijdt, is haar ‘oppervlakkigheid’ in de transformationele zin van de term: hier wordt nl. alleen rekening gehouden met de oppervlaktestruktuur van de determinator, zodat dieperliggende en meer syntagmatische kriteria niet aan bod komen.

b. Een andere indeling, die dit gebrek impliciet poogt op te lossen, vinden we o.m. bij Kraak (1966: 119-30) en Kraak & Klooster (1968: 98-112). Zij stellen een drieledig determinatief systeem op, waarbij een bepaald, een onbepaald en een kategoriaal lidwoord op hetzelfde niveau geplaatst worden. Dit soort driedeling is evenwel niet nieuw in de linguïstische literatuur. Voor het Engels stelt ook Sørensen (1958: 143) - in een streng strukturalistisch denkkader - drie klassen van lidwoorden op: definite, indefinite, generic. Fillmore (1967: 110) geeft eenzelfde drieledig schema. Doch reeds Jespersen (1933: 212-4) hanteerde de term ‘generic article’. Ook bij deze auteurs gaat het wel in hoofdzaak om semantische noties. Sørensen (1958) doet wel een poging om formele argumenten aan te halen, geldig voor het Engels (p. 145); deze worden echter betwist door recensenten van dit werk.

1.2 Het generische (kategoriale) lidwoord

Bij Kraak & Klooster (1968) vinden we een aantal formele kenmerken om in het Nederlands zgn. kategoriale van niet-kategoriale lidwoorden te onderscheiden. In de loop van mijn betoog zal evenwel blijken dat deze formele karakteristieken geen argumenten vormen voor een onderscheid / + kategoriaal/ vs. / - kategoriaal/; het is nl. zo dat vele karakteristieken die de auteurs voor kategoriale NP's opstellen, in feite trekken zijn die deze laatste gemeenschappelijk hebben met definiete NP's. Voor mijn verder betoog zijn deze syntaktische feiten van fundamenteel belang. Andere kenmerken, zoals selektierestrikties, hangen nauw samen met de beweerde semantische status van generische NP's.

Ook de semantische basis van het feature ‘generisch’ is echter wankel. In de optiek van Kraak & Klooster (1968: 106) heeft een kategoriaal onderwerp een predikaat dat inherente eigenschappen aangeeft van de in het onderwerp benoemde entiteit. Een niet-kategoriaal onderwerp zou daarentegen in het gezegde een incidentele eigenschap vereisen. In een zin als brood is gesneden ‘wordt een incidenteel kenmerk van brood toegekend aan de categorie

[p. 353]

‘brood’, aan alles wat maar brood is, en de zin is dus niet grammaticaal'. Zo'n zin schijnt mij echter niet ongrammatikaal toe: hij is blijkbaar alleen in strijd met de referentiële orde: in ons wereldbeeldervaren wij dat het geen inherente eigenschap is van brood dat het gesneden is.¹ Omgekeerd is een zin als bv. de melk (hic et nunc) is wit nog niet als ongrammatikaal te brandmerken omdat de aan melk inherente eigenschap wit i.c. toegekend wordt aan een bepaalde hoeveelheid en niet aan de hele kategorie ‘melk’. Kennelijk houdt het taalsysteem er geen rekening mee of een bepaalde inherente resp. incidentele eigenschap op al dan niet objektieve wijze wordt toegekend. Indien een bepaalde eigenschap echter willekeurig als inherent of als incidenteel kan optreden, vervallen de selektierestrikties en kan men aan dat onderscheid bezwaarlijk een syntaktisch kriterium vastknopen.

De teorie i.v.m. de inherente eigenschap die een predikaat aan een kategoriaal onderwerp toekent, leidt de auteurs er ook toe te stellen dat deze eigenschap geldt voor elk exemplaar van de klas. Kraak & Klooster (1968: 104) ontleden een zin als:

(5) Je moet een formule (of: formules) eerst uitwerken.

als volgt: ‘Die zin betekent dat een formule volgens de spreker voor de toegesprokene de eigenschap heeft dat hij eerst moet worden uitgewerkt. Die eigenschap komt niet alleen toe aan de een of andere onbepaalde formule, maar geldt voor elke formule’... ‘het gaat om alles wat tot de categorie der formules behoort’. Deze opvatting vindt men weer bij Klooster, Verkuyl & Luif (1969: 21).

Jespersen (1933: 212) brengt een enigszins andere opvatting naar voren door te suggereren dat generische NP's een bewering doen over een hele soort of klas, die eveneens toepasselijk is op elk lid van de klas.² De uesp (1968: 110) merkt daarbij op: ‘in addition to the problems raised for such a claim by predicates such as extinct and numerous (which do apply to a class or species but not to its members), there is an important distinction between quantified expressions like all men and simple generics like men. The simple generic NP is used of a whole class or species, but does not necessarily implicate every single member as all N does: (85) (=6) does not assert that no men are bachelors’:

(6) In our society men marry one wife each.

Evenzo is in het Nederlands een zin als (7) niet gelijk aan (8):

(7) vrouwen worden ouder dan mannen.
(8) alle vrouwen worden ouder dan alle mannen.

De stelling dat alle generische NP's verwijzen naar de ganse klas of soort,

1 Overigens geven de auteurs toe ‘dat een kenmerk van iemand of iets niet eens en voor altijd incidenteel, resp. inherent hoeft te zijn. Op het ogenblik is een zin als Hartoperaties zijn onuitvoerbaar in strijd met de feiten’.

2 Dat Jespersen zich onzeker voelt, blijkt uit een enigszins andersluidende en aarzelende uitlating op p. 176-7: ‘In the generic use we may say that a means “any”, or, perhaps rather, that one (cat) is taken as representative of the whole class: A cat is not so vigilant as a dog’.

[p. 354]

lijkt echter even aanvechtbaar: hoe moeten we immers de generische NP's met predikaatsnomina als extinct en numerous van de andere onderscheiden? Er is een semantisch onderscheid, dat overeenkomt met het verschil gemaakt door Kraak & Klooster (1968: 109-12), vgl. hun voorbeelden:

(9) De mens is reeds meer dan 200.000 jaar oud.
(10) *Een mens is reeds meer dan 200.000 jaar oud.
(11) *Mensen zijn reeds meer dan 200.000 jaar oud.

In zin (9) verwijst de NP de mens naar de biologische soort, de klasse van alle mensen, niet naar ‘elke mens, welke mens dan ook’ (p. 111). De NP's een mens, mensen kunnen enkel verwijzen naar al de exemplaren van de soort (in de visie van Kraak & Klooster). Ook bij Seuren (1969: 186) vinden we deze opvatting, waar hij in de NP a gentleman in zin (12) een ‘universal quantifier’ ziet:

(12) A gentleman doesn't sneeze when taking snuff.

Zoals de uesp terecht opmerkt, kunnen we een generische NP niet zonder meer als een realizatie van een NP met universele kwantor beschouwen.³

Robbins (1968: 239) vergelijkt volgende zinnen:

(13) The cheetah attains great speeds.
(14) Cheetahs attain great speeds.
(15) All cheetahs attain great speeds.
(16) Any cheetah attains great speeds.

Volgens de auteur zijn (13) en (14) synoniem, maar zijn beide niet gelijk aan (15) en (16). Ze voegt eraan toe: ‘Generic the is generalizing in the direction of what is normal or typical for members of a class, which only sometimes coincides with what is true of all the members’. Deze definitie lijkt ten dele aanvaardbaar, maar schiet m.i. nog te kort om exklusief de semantische samenstelling van de eigenschap ‘generisch’ aan te wijzen. Vergelijk volgend zinspaar waarvan (17) in de traditionele visie een generische (en pluralische) NP bevat, en (18) een definiete (en pluralische) NP:

(17) jongens voetballen graag.
(18) de jongens voetballen graag.

In beide gevallen gaat het om de leden van een bepaalde (sub)klas of verzameling, waarover iets typisch wordt uitgezegd. Het onderscheid tussen ‘generisch’ en ‘niet-generisch’ blijkt dus niet te vatten binnen het raam van Robbins' definitie. Het komt me, op semantische en formele gronden, gerechtvaardigd voor, in dit verband het begrip dispersieve kwantifikatie te introduceren.

3 Logici trachten het vaak zo op te lossen door nu eens de universele en dan weer de existentiële kwantor als notatie te gebruiken (cf. o.m. Nakhnikian & Salmon (1957: 536).

[p. 355]

2. Dispersieve en niet-dispersieve kwantifikatie

2.1 Semantische kenmerking en dieptestruktuur van /± dispersieve/ quantifiers

Als hypotese stel ik voorop dat het begrip ‘generisch’ linguïstisch gereïnterpreteerd moet worden als de kombinatie van definiet en de dispersieve niet-specificerende quantifier (voortaan: QN). Op het eerste gezicht lijkt deze verklaring de grammatika te kompliceren. Het tegendeel is echter waar, aangezien we de genoemde drie noties reeds nodig hebben voor andere verbindingen, zoals verder moge blijken. Vooraleer de eigenschap ‘definiet’ te behandelen, dient eerst het begrip ‘dispersieve QN’ te worden geïntroduceerd.⁴

De /+ disp/ QN en de / - disp/ QN zijn treffende voorbeelden van ‘covert categories’: er zijn geen suffixen of funktoren om deze covert categories aan de oppervlakte te brengen. Het onderscheid laat zich echter wel illustreren aan syntaktische eigenaardigheden. Naar de betekenis kan een / -disp/ QN gedefinieerd worden als een kwantifikatie van gelijksoortige entiteiten in eenzelfde eenheid van tijd en ruimte; de /+ disp/ QN slaat op een kwantifikatie van gelijksoortige entiteiten die zich voordoet in uiteenliggende tijdstippen en/of plaatsen, m.a.w. in een als gespreid voorgestelde tijdspanne en/of ruimte.⁵

Hoewel in het raam van dit opstel slechts zeer beknopt gehandeld kan worden over verbale kwantifikatie, is het van belang erop te wijzen dat de notie ‘dispersief’ eveneens toepasselijk is op de kwantifikatie van de VP: ook ‘handelingen’ of ‘eigenschappen’ uitgedrukt door de VP, kunnen al dan niet in een gespreide tijdspanne en/of ruimte gesitueerd worden.

Onder een niet-specificerende QN verstaan we een QN die geen aanduiding verschaft over het aantal, en normalerwijze fonologisch uitgedrukt wordt door 0 of de pluralisuitgang (bv. brood; appel-en).⁶

In het licht van deze hypotese geef ik dan ook de voorkeur aan de opvatting van bepaalde transformationalisten dat de kategorieën lidwoord en determinator niet als dieptestruktuur aan te nemen zijn: ze vormen slechts een oppervlaktefenomeen, nl. vaak een versmelting van een deiktisch feature (o.m. ± definiet) en een QN. Dit feature kunnen we als een soort van ‘qualifier’ beschouwen.⁷ Allebei (quantifiers en qualifiers) vormen ze dan subgroepen van de groep van operatoren die op de propositie opereren.⁸ Hierbij dient echter geprecizeerd dat de QN rechtstreeks slaat op de NP (of de VP) en slechts onrechtstreeks op de propositie. Zodoende bekomen we voor de NP een kruisgewijze klassifikatie: zowel de dispersieve als de niet-dispersieve QN kan vóór zich de qualifier /+ definiet/ of / - definiet/ krijgen.⁹

4 Ik heb de voorkeur gegeven aan de nieuwe term dispersieve kwantifikatie i.p.v. iteratie, term die in mijn proefschrift (Van Langendonck 1970) dienst deed, maar soms verwarring stichtte, daar hij de twee begrippen, QN en / + disp/ in zich verenigde; tegenover het vroegere ‘kwantitatief’ staat nu de notatie / - disp/ QN. Een wezenlijke begripswijziging houdt deze terminologische aanpassing evenwel niet in. - Een uitvoeriger studie van deze en aanverwante problemen op basis van Engels materiaal is in voorbereiding voor de reeks ‘Janua Linguarum’.

5 Hier en daar vinden we in de linguïstische literatuur losse observaties die in de richting van het hier aangevoerde onderscheid wijzen. Zo geeft Christophersen (1939: 42) van het generisch gebruikte eng. life de volgende omschrijving: ‘it means “life” everywhere and at all times’. Barbara Strang (Modern English Structure. London 1962: 109-11) onderscheidt voor eng. the twee gebruiksgevallen: ‘particularising uses’ vs. ‘non-particularising uses’. Ze vergelijkt o.m. In (the) spring I takt a week's holiday vs. In (the) spring I shall take a week's holiday: ‘the first the is non-particularising (referring to an annual event) and the second one is particularising (referring to the coming year)’. Iets gelijkaardigs observeert Verkuyl (1970: 23), waar hij zegt dat een woordgroep als in de week voor Pasen betrekking kan hebben op ‘een serie van een elk jaar terugkerende week of op één week die nog moet komen’. We hebben volgens schrijver niettemin te doen met een ‘singular term’, waarbij de uniciteit potentieel aanwezig is. - Seuren (1969: 183-4) bespeurt ambiguïteit in een zin als everybody may be wrong, met als voornaamste lezingen: (i) I assert that, regardless of time, for everybody it is possible to be wrong; (ii) I assert that it is possible that everybody is wrong at present: (i) slaat op een ‘universal statement about every living individual’, (ii) vormt een ‘occasion statement about a group of people’. Het verschil dat m.i. ligt in het al of niet dispersief karakter van everybody, komt bij Seuren tot uiting door verwisseling van de operator ‘Possibility’ en de universele QN. Bij afwezigheid van modale verba in een gelijkaardig ambigue zin als everybody is wrong kan het verschil echter niet meer gevat worden in een verwisseling van operatoren. - In bovenstaande observaties gaat het steeds om NP's die in mijn studie als definiet beschouwd worden. Van een gelijkaardig onderscheid bij indefiniete NP's is nergens sprake. Evenmin wordt een verband gelegd tussen de waargenomen betekenissen en de eigenschap ‘generisch’.

6 Rescher (Journal of Symbolic Logic 1962: 373) introduceert ‘the new mode of pluralityquantificatim, represented by the quantifier M, with (Ma) ȹa to be construed as: “For most individuals a (in the non-empty universe of discourse D) ȹa”.’ Vanuit linguïstisch standpunt verdient het m.i. de voorkeur te spreken van een ‘niet-specificerende’ QN i.p.v. een plurale QN. De pluralisuitgang impliceert niet per se de kwantifikatie meer dan één, vgl. de volgende discourses: ‘heb jij knikkers? ja, één’;-? ‘heb jij enkele knikkers? ja, één’; - ‘heb jij enkele knikkers? slechts één’; -? ‘heb jij enkele knikkers? nee, één’; - *‘heb jij knikkers? nee, één’

7 Voor deze notie zie Seuren (1969: 115).

8 De notie ‘operator’ wordt in recent werk door verschillende transformationalisten gebruikt, o.m. Seuren (1969), Bach (1968: 106), McCawley, Lakoff, e.a.

9 Op uiteenlopende gronden komen ook Postal (1966), Perlmutter (1970: 242) e.a. ertoe, geen ‘node article’ in de dieptestruktuur aan te nemen, en de oppervlaktestruktuur te genereren d.m.v. segmentalizatieregels; vgl. uesp (1968: 89-91).

[p. 356]

Laten we de distinktie /± disp/ QN bij de NP aan de hand van een aantal voorbeelden illustreren:

a) /+ def & + disp/: alle mensen zijn sterfelijk; weinig mensen denken, maar allen willen een mening hebben; mensen zijn sterfelijk; een mens is sterfelijk; de mens is sterfelijk; moeder is toch altijd de dupe; juni is een warme maand; de bever sterft uit.

b) / - def & + disp/: er sterven mensen; er zijn sommige dingen die een vrouw scherper ziet dan honderd ogen van mannen; er zijn overal brave mensen; ik zie nooit graag een hond overrijden.

c) /+ def & - disp/: alle leden waren aanwezig; de drie matrozen gingen aan boord; de weinige overlevenden waren in zorgwekkende toestand; de mannen zegden geen woord; de man zei geen woord; moeder was de dupe; juni zal een warme maand zijn (dit jaar); de Rus komt!

d) / - def & - disp/: er zijn hier sommige dingen die moeten verdwijnen!; er waren enkele aanwezigen; drie matrozen gingen aan boord; er waren weinig overlevenden; er waren studenten in de zaal; er was een student in de zaal.

In de voorbeelden onder a) en b) gaat het in de gekursiveerde NP's om in tijd en/of ruimte uiteenliggende entiteiten; in c) en d) daarentegen hebben we te maken met een kwantifikatie in eenzelfde eenheid van tijd en ruimte.¹⁰ De gespreidheid in tijd en/of ruimte is relatief;¹¹ soms kan / + disp/ op een relatief korte tijdspanne betrokken worden, bv. in (19); absolute gespreidheid vinden we in definiërende uitspraken zoals (20):

(19) auto's waren hier in 1950 goedkoper.
(20) mensen zijn levende wezens.

Het duidelijkst is het onderscheid / + disp/ QN vs. / - disp/ QN wanneer beide operatoren na mekaar optreden; de verplichte volgorde is dan / + disp/ QN∼/ - disp/ QN. De tweede operator ligt dus in het bereik (scope) van de eerste: dit is semantisch verklaarbaar: de ruimere dispersieve eenheid omsluit de minder ruime niet-dispersieve eenheid. Dit wordt soms ook weerspiegeld in de oppervlaktestruktuur, nl. in een verplichte volgorde van twee adverbiale bepalingen met resp. een / + disp/ en een / - disp/ QN als verbale kwantifikatie, vgl.:

(21) Jan belt soms twee keer
(22) *Jan belt twee keer soms

De bepaling twee keer kwantificeert een handeling die plaatsvindt in een een-

10 Het is niet uitgesloten sommige NP's in a) en b) als ambigu te zien t.a.v. /± disp/, o.m. de mens, moeder, juni. In c) en d) maakt het preteritum de NP's tot / - disp/; op de rol van het tempus in dit opzicht komen we verderop terug.

11 Dat de reële mate van dispersiviteit relatiefis, blijkt inz. uit gevallen waarbij een lange tijdspanne zelfs eigenaardig aandoet, nl. wanneer de tijdsbepaling een demonstrativum inhoudt dat uitdrukkelijk de tijd als een eenheid, een punt aangeeft (ostensive, pointing deixis), vgl. mensen waren in de 12e eeuw zeer bijgelovig; -? mensen zijn dit jaar/deze eeuw vertechnizeerd.

[p. 357]

heid van tijd en ruimte; deze eenheid wordt dan opgenomen in de grotere temporele en/of lokale spreiding gemanifesteerd in het bijwoord soms.

Bij de NP is deze volgorde niet aanwezig in de oppervlaktestruktuur: deze laat nl. tegelijkertijd geen / + disp/ en / - disp/ QN toe in prenominale positie, vgl.:

(23) *vele twee dokters in een dorp zijn rivalen voor mekaar.
(24) *sommige twee Janssensen zijn familie van mekaar.

Hier grijpt vóór de oppervlaktestruktuur een transformatie plaats waardoor de verst verwijderde QN, nl. die met /+ disp/, als een adverbiale bepaling opduikt; schijnbaar slaat deze laatste wegens haar adverbiale karakter en haar schikking in de zin op de VP, in werkelijkheid echter op de NP, vgl.:

(25) twee dokters in een dorp zijn vaak rivalen voor mekaar.
(26) twee Janssensen zijn soms familie van mekaar.

De bijwoorden vaak en soms kunnen omgezet worden in resp. in vele gevallen en in sommige gevallen; het geldt hier dus niet zonder meer tijdsbepalingen: evenals een prenominale / + disp/ QN slaat het bijwoord op de ‘occurrences’ van het benoemde, gespreid in tijd en/of ruimte (cf. infra).

In de regel slaan bijwoorden als vaak, soms e.d. op de VP zoals in (21). Dan hebben we te maken met verbale kwantifikatie of wat men traditioneel bepalingen van frekwentie heet (zie ook Verkuyl 1970: 8). Dressler (1968) verstrekt een schat aan gegevens uit verscheidene talen over ‘verbale pluraliteit’, d.i. allerlei frekwentatieve Aktionsarten. Hij spreekt o.m. over een verbale pluraliteit in het Litouws, die alleen kan voorkomen in de echte tegenwoordige tijd (Gegenwart); dit lijkt overeen te stemmen met / - disp/ kwantifikatie. In de Slavische talen daarentegen is de verbale pluraliteit niet verenigbaar met de echte tegenwoordige tijd. Een zin met deze eigenschap in zijn VP kan niet als antwoord dienen op een vraag als ‘was tust du da jetzt?’ (p. 61). Dat zou dan overeenkomen met /+ disp/ kwantifikatie, vgl. de Slovaakse zin met een ‘iteratieve’ verbale uitgang: ‘chodieval som do divadia (früher ging ich ins Theater)’.

Ik zal hier niet verder uitweiden over verbale kwantifikatie, om nu nader in te gaan op de nominale kwantifikatie. Zoals al gebleken zal zijn, wordt hier een parallellisme voorgestaan tussen NP en VP. Dressler (1968: 94) doet reeds een poging in die richting: ‘In der allgemeinen Grammatik wird man wohl nominalen Plural und Aktionsarten der verbalen Pluralität als kombinatorische Varianten des Semems Pluralität bei Nomen und Verbum bestimmen’. Dit lijkt wel voorbarig, juist omdat Dressler nergens expliciet een onderscheid formuleert tussen wat ik noem / - disp/ en /+ disp/ kwanti-

[p. 358]

fikatie. M.i. ontbreekt er bij hem een schakel om een overeenkomst te rechtvaardigen tussen NP en VP: we komen er niet met een drieledig schema als:

VP	NP
/ - disp/: (hij heeft) tweemaal geslagen	twee slagen
/+ disp/: (hij heeft) soms gewandeld	_____

De traditionele noties singularis en pluralis volstaan niet, omdat ze alleen op / - disp/ kwantifikatie slaan (cf. infra). Om in dit opzicht het parallellisme te vervolledigen is een notie als / + disp/ onontbeerlijk.

1. Het parallellisme tussen verbale en nominale / - disp/ kwantifikatie is vooral duidelijk wanneer nomen en verbum dezelfde lexikale stam hebben. Dit is vaak het geval met zgn. gebeursubstantieven.¹² McCawley (1968: 162) stelt in dit verband: ‘not only phrases but also verbs allow a distinction between set index and individual index’, vgl.

(27a) John denied the accusation five times.
(27b) John's five denials of the accusation.
(27c) *John's denials of the accusation five times.

McCawley vervolgt: ‘Semantically, five times is identical to the five of five horses: it specifies that the cardinal number of a certain set is five; these examples suggest that time is an “empty” morpheme which is inserted to support a numerical adjunct to an unnominalized verb.¹³

2. Bij / + disp/ kwantifikatie kan men eveneens parallelle konstrukties maken met gebeursubstantieven, vgl.

(28a) Jan wandelt soms.
(28b) sommige wandelingen van Jan.
(29a) dat er eens gewandeld wordt, is gezond.
(29b) een wandeling is gezond.

In principe kunnen echter niet alleen de gebeursubstantieven, maar ook de andere nomina gekwantificeerd worden als / - disp/ resp. / + disp/. Om de linguïstische geldigheid van beide soorten kwantifikatie te ondersteunen, zullen we nu enkele formele, nl. syntaktische argumenten aanvoeren. Daaruit moge tevens al blijken dat /± disp/ zowel met / - def/ te verbinden is als met / + def/.

12 Zie voor dit begrip Verkuyl (1970).

13 In de lexikalistische visie van Chomsky wordt in zulke gevallen geen nominalizeringstransformatie meer aangenomen; zie ook R. Dirven, Complex noun phrases and adjectives. Gestencild, ITL, Leuven 1970. - Het parallellisme dat we op het oog hebben, blijft echter ook in deze opvatting gevrijwaard.

2.2 Formele kenmerking van /± dispersief/

2.2.1 Dispersief in relatie tot tijd en tempus

Het optreden van een dispersieve VP of NP in een zin heeft gevolgen m.b.t. tempus en tijdsaanduiding. Bij Dressler (1968: 61) lazen we reeds dat wat we hier /+ disp/ noemen, in de Slavische talen niet verenigbaar is met de echte

[p. 359]

tegenwoordige tijd. Volgens Seuren (1969: 147) zijn er redenen om naast de gewone tempora ook een ‘universeel tempus’ aan te nemen, dat o.m. voorkomt in universele vaststellingen als:

(30) snow is white.
(31) whales are mammals.

Vanuit semantisch standpunt staan volgens Seuren dergelijke zinnen niet in het ‘presens’ en kan een ‘universele tempus-operator’ ingevoerd worden.¹⁴ Ook reeds Jespersen (1965, iv 2.1) onderscheidt tussen ‘generic’ en ‘non-generic’ present tense, zij het met gradaties.

Overeenkomstig de hier gestelde hypotese zullen we van een dispersieve tijd spreken, en dus van een dispersieve tijdsoperator in zinnen als (30) en (31). Aan de oppervlakte wordt hij hier gerealizeerd door het presens-tempus. De /± disp/ tijd kan evenwel voorafgegaan worden door Heden, Verleden of Toekomst:

a) / - disp/:

/ +def/:	Jan zit daar (Heden); Jan zat daar (Verleden); Jan zal daar zitten (Toekomst);
/ - def/:	er zit daar een man (Heden); er zat daar een man (Verleden); er zal daar een man 2-itten (Toekomst);

b) / +disp/:

Als regel schijnen de tempora niet bij machte te zijn op zichzelf een dispersieve tijd uit te drukken die gesitueerd wordt in Heden, Verleden of Toekomst: er lijkt een adverbiale bepaling nodig die een dispersieve spreiding in de tijd suggereert; niet zozeer relevant is hier de vraag in welke mate onderstaande a-zinnen ongrammatikaal zijn, als wel het feit dat zowel a-zinnen met een indefiniete dispersieve NP als die met een definiete dispersieve NP eenzelfde mate van afwijking vertonen in de aangeduide lezing, vgl.

/ +def/:	(32a)	?jongens roken sigaretten (Heden & Disp).
	(32b)	jongens roken tegenwoordig sigaretten (Heden & Disp).
	(33a)	?jongens rookten geen sigaretten (Verleden & Disp).
	(33b)	jongens rookten vroeger geen sigaretten (Verleden & Disp).
	(34a)	?jongens zullen alleen marihuana roken (Toekomst & Disp).
	(34b)	jongens zullen later alleen marihuana roken (Toekomst & Disp).
/ - def/:	(35a)	?er sterven jonge mensen (Heden & Disp).
	(35b)	er sterven tegenwoordig overal jonge mensen (Heden & Disp).

14 Seuren (1969: 149) blijkt de semantische notie ‘time’ te onderscheiden van het grammatisch begrip ‘tense’. Hij lijkt dit onderscheid evenwel niet systematisch door te drijven, daar hij van een ‘universal tense operator’ spreekt i.p.v. een ‘universal time operator’. Gezien het semantische karakter van operatoren verdient deze laatste term m.i. de voorkeur. Evenzo zal men beter spreken van de tijdsoperatoren Heden, Verleden, Toekomst i.p.v. resp. Pres, Past, Fut.

[p. 360]

	(36a)	?er stierven overal jonge mensen (Verleden & Disp).
	(36b)	er stierven in vroegere generaties overal jonge mensen (Verleden & Disp).
	(37a)	?er zullen overal jonge mensen sterven (Toekomst & Disp).
	(37b)	er zullen in de 21^e eeuw overal jonge mensen sterven (Toe komst & Disp).

Om in zinnen met een dispersieve QN tegelijkertijd Heden, Verleden of Toekomst + Dispersieve Tijd uit te drukken, dienen de tempora dus vergezeld te gaan van een geschikte adverbiale bepaling, tenzij kontekst of situatie deze laatste redundant maken,¹⁵ vgl.

mammoets leefden in de bossen; bij de oude Spartanen waren meisjes niet welkom; zal de interplanetaire mens nog godsdienstig zijn?; was mei vroeger een warme maand? ja, mei was een warme maand.

Uit de kursieve delen blijkt dat de entiteiten in kwestie als dispersief zijn op te vatten. Zo roept bv. het woord mammoets hier een relatief lange tijdspanne op in het verleden.

Wat de rol van het tempus betreft, kan men stellen dat het op zichzelf ofwel alleen een dispersieve tijd, ofwel alleen Heden, Verleden of Toekomst vermag uit te drukken, niet beide tegelijk. Die eerste funktie komt overigens enkel toe aan het presens: slechts dit tempus kan op zichzelf ofwel de dispersieve tijd ofwel het Heden (in bepaalde gevallen ook Verleden of Toekomst) uitdrukken. Zodra er een verbinding van Heden, Verleden of Toekomst met de dispersieve tijd optreedt, zijn tijdsbepalingen nodig, tenzij deze laatste redundant gemaakt worden door kontekst of situatie.

2.2.2 Dispersief in relatie tot ‘achievement terms’

Vendler (1957: 147, 150) onderscheidt een klas van VP's die hij als ‘achievement terms’ betitelt: ‘achievements occur at a single moment, while states last for a period of time’. Een toepasselijke vraag die naar ‘achievements’ vraagt, luidt bv.:‘At what time did you reach the top?’. Als voorbeelden van achievements somt Vendler op: ‘recognizing, realizing, spotting and identifying something, losing or finding an object, reaching the summit, winning the race, crossing the border, starting, stopping, and resuming something, being born...’. We kunnen daaraan toevoegen: beginnen, ophouden, arriveren, opkijken, voorbij zijn, enz.

Dit soort verba of VP's vertoont een momentaan, dus een niet-dispersief karakter. Het valt dan ook te verwachten dat ze niet zonder meer te ver-

15 Ook in andere westerse talen is men op dit verschijnsel gestoten, zonder dat een verklaring gegeven werd; zie o.m. voor het Engels: Lees (American Speech 1961: 160), Smith (Language 1961), uesp (1968: 108), Perlmutter (1970: 241, noot), Seuren (1969: 18 4, noot); voor het Duits o.m. Motsch (1966: 73). - Niettemin staan we voor de vraag of genoemd verschijnsel een plaats kan vinden in een zinsgrammatika. Wellicht hebben we te maken met een fenomeen dat alleen bevredigend is te verklaren in een kontekstgrammatika, gebeurlijk in een performance-model.

[p. 361]

binden zullen zijn met een dispersieve NP als zinsdeel. Om een grammatikale zin te verkrijgen is een adverbiaal komplement of een bijzin nodig met een dispersieve QN, vgl.:

a) / - disp/:

/ + def/:	de jongens beginnen; de studenten herkennen mekaar; Pasen is voorbij;
/ - def/:	er komen mensen; er houdt geen jongen op; er stopt politie;

b) / +disp/:

/ +def/:	*jongens beginnen.
	jongens beginnen laat (= als het laat is).
	*studenten herkennen mekaar.
	studenten herkennen mekaar overal.
	*Pasen is voorbij.
	Pasen is voorbij eer je het weet (= telkens voorbij eer je het weet).
/ - def/:	*er komen mensen.
	er komen regelmatig mensen.
	*er houdt geen jongen op.
	er houdt geen jongen op als het eens tegenslaat.
	*er stopt politie.
	er stopt politie als het nodig is.

Ongeveer zoals bij het vorige kriterium kan ook hier de kontekst de adverbiale bepalingen in kwestie redundant maken, vgl.:

(herkennen studenten mekaar overal?) ja, ze herkennen mekaar zeker.

2.2.3 Dispersief en de plaats van de quantifiers

Hierboven werd gekonstateerd dat, wanneer beide QN's tesamen optreden, de / + disp/ aan de / - disp/ QN voorafgaat, althans in de dieptestruktuur. In de oppervlaktestruktuur is deze volgorde bewaard in de VP. Bovendien sluit de / - disp/ QN het nauwst aan bij de verbale kern. Schijnbaar is dit in zin (21) niet zo. Doch men moet hier rekening houden met het syntaktische ordeningsprincipe van het Nederlands. In deze taal (en nog meer in het Duits) staan de zinsdelen des te dichter bij het zinseinde naarmate ze enger bij het werkwoord horen. Het gaat hier dus om de befaamde tangstruktuur waarbij een verbale begingroep en een verbale eindgroep bepaalde zinsdelen kunnen omsluiten. In (21) kan men dan spreken van een verbale nulrest,¹⁶ vgl. nog:

(38) de man heeft dikwijls viermaal moeten kloppen.
(39) *de man heeft viermaal dikwijls moeten kloppen.

16 Zie voor deze noties o.m. het werk van Paardekooper, Van den Berg en Nieuwborg (1968: o.m. 497 ss.); voor een kontrastieve studie Engels-Duits, zie Kirkwood (1969).

[p. 362]

Daarenboven kan de / + disp/ QN in zulke gevallen als (38) naar voren gehaald worden in het inleidend zinnetje ‘het is... zo dat’; dit is echter uitgesloten met de / - disp/ QN, vgl.:

(40) het is dikwijls zo geweest dat de man viermaal heeft moeten kloppen.
(41) *het is viermaal zo geweest dat de man dikwijls heeft moeten kloppen.

Alleen wanneer de / - disp/ QN zonder de / + disp/ QN voorkomt, lijkt vooropplaatsing wel mogelijk, doch alleszins zeldzaam:

(42)?het was viermaal zo dat het bliksemde.
(43)?het was gisteren dikwijls zo dat het bliksemde.

De mogelijke vooraanplaatsing illustreert het operatorkarakter van kwantificeerders; niettemin opereert de QN rechtstreeks hetzij op een VP, hetzij op een NP, vgl.

(44) haar zoon is soms stout.
(45) ze heeft een soms stoute zoon.

De QN slaat in (44) blijkens zin (45) rechtstreeks op de VP, i.c. een adjektief met copula.

Nu zijn er gevallen waarbij de VP geen kwantificerende bijwoorden kan hebben: *soms zacht van aard zijn; *dikwijls groot van gestalte zijn; *meestal sterk van konstitutie zijn; *soms familie zijn van, enz.

Het betreft hier predikaten die inherente eigenschappen aanduiden. Met een niet-dispersief subjekt verbonden, vormen dergelijke VP's een ongrammatikale zin, vgl.

(46) *Jan is soms zacht van aard.
(47) die man is dikwijls familie van mij.

Zulke zinspatronen kunnen alleen grammatikaal zijn als de QN op het (dispersieve) subjekt slaat zoals in:

(48) een boer is vaak sterk van gestel.
(49) een Peeters kan nooit familie zijn van een Pygmee.

De bijwoorden zijn omzetbaar in een voorzetselgroep van het type ‘in + QN + geval(len)’, waarbij geval(len) een expletief morfeem voorstelt zoals keer in bv. twee keer (vgl. boven McCawleys analyse van five times).

Dat de bijwoorden in (46)-(49) geen gewone temporele bepalingen zijn, blijkt uit de ongrammaticiteit van zinnen als:

(50) *een moeder is regelmatig zacht van aard.
(51) *een moeder is in regelmatige gevallen zacht van aard.

Een bijwoord als regelmatig blijkt enkel op de tijd te kunnen slaan en parafrazeerbaar te zijn met de voorzetselgroep op regelmatige tijdstippen. Dat bijwoord kan dus geen nomen zoals moeder kwantificeren.

[p. 363]

Dat de bijwoorden in (48) en (49) rechtstreeks betrokken zijn op de NP en slechts indirekt op de propositie, net als de gewone prenominale QN's, blijkt voorts uit de ongrammatikaliteit van zinnen die een NP bevatten waarop tegelijk een prenominale en een adverbiale QN betrekking hebben die allebei / + disp/ zijn, vgl.:

(52) *vele huizen zijn soms sterk van konstruktie.
(53) *de meeste moeders zijn overal zacht van aard.

Vergelijk bovendien het patroon:

(54) *het is vaak zo dat boeren doorgaans sterk van gestel zijn.

Ten slotte treft men grammatikale zinnen aan met twee adverbiale bepalingen waarvan de eerste op het subjekt slaat, de tweede op de VP, bv.

(55) moeders zijn soms dikwijls te zacht.
(56) sommige moeders zijn dikwijls te zacht.

(55) en (56) kunnen als synoniem beschouwd worden. In zinnen als (25) en (26) is de prenominale QN twee / - disp/, maar de adverbiale QN / + disp/.¹⁷ Het ziet er overigens naar uit dat een adverbiale QN bij een NP alleen dispersief kan zijn.¹⁸ Daarentegen zijn verplaatste QN's van het type alle(maal), ieder, allebei vermoedelijk steeds / - disp/, vgl.:

(57) de meisjes waren allemaal meegegaan.
(58) *meisjes zijn allemaal zacht.

In dergelijke gevallen van QN-verschuiving zal een transformatieregel dienen te voorzien zoals bv. in het geval van / + disp/:

QN + NP + VP ⇒ NP + verbale begingroep... Prep + QN + expletief element.

Vaak optioneel is dan een verdere transformatie tot hetzij een prepositiegroep, hetzij een bijwoord, hetzij een bijwoordelijke bepaling (vgl. in sommige gevallen - soms - sommige keren).¹⁹

Tot nu toe heb ik in punt 2.2.3 slechts definiete subjekten gebruikt om het verschil /± disp/ aan te duiden. In deze patronen met adjektivische predikaten kan echter niet gewerkt worden met indefiniete NP's. Een indefiniet subjekt in bv. zin (48) maakt de uiting ongrammatikaal:

(59) *er is een boer vaak. sterk van gestel.

Omschrijving met een relatiefzin maakt de zin eveneens ongrammatikaal of wijzigt de betekenis blijkens:

(60) *er is een boer die vaak sterk van gestel is.
(61) er is vaak een boer die sterk van gestel is.

Om het onderscheid tussen / - disp/ en / + disp/ NP's door te trekken tot de indefiniete, moeten we twee zinnetjes na mekaar plaatsen waarvan de

17 De dispersieve adverbiale QN is vaak niet-specificerend en bestaat dan aan de oppervlakte uit het nulteken, bv. één zwaluw maakt Ø de lente niet.

18 Omgekeerd blijkt een / + disp/ QN die een hoofdtelwoord is, slechts in adverbiale konstrukties te kunnen optreden; prenominale hoofdtelwoorden zijn / - disp/, vgl. voor / + disp/: 'n paard is misschien in één geval (op tien) zuiver van ras; voor / - disp/: één zwaluw maakt de lente niet.

19 Vgl. Verkuyls lexikale fusies van het type: op de middag ⇒ 'smiddags (1970: 21).

[p. 364]

eerste een indefiniete NP als onderwerp heeft en de tweede een anaforisch pronomen dat ernaar verwijst; in dat geval krijgen we weerom alleen in het samenstel met / - disp/ onderwerp ongrammatikaliteit, vgl.

(62) *er zijn (hic-et-nunc) boeren; ze zijn vaak sterk van gestel.
(63) er zijn (= bestaan) boeren; ze zijn vaak sterk van gestel.6

2.2.4 Sommige zelfstandig gebruikte kwalificerende adjektieven komen als (niet-agentief)predikaatsnomen voor in verbinding met het lidwoord een.²⁰ Hiermee kan enkel een / - disp/ subjekt verbonden worden, of dit nu / - def/ of / + def/ heeft, vgl.

/ - disp & + def/: die jongen is een brave. / - disp & - def/: er is (hier) een jongen die een brave is. / + disp & + def/: *een jongen is een brave. / + disp & - def/: *er is (= bestaat) een (soort) jongen die een brave is.

2.2.5 De uesp (1968: 112) wijst op de speciale manier waarop zgn. ‘generics’ zich gedragen bij ‘conjunction reduction’ en bij de insertie van respectively. Belangrijk lijkt me deze laatste proef: ‘A syntactic reflex of coreferentiality (or absence of non-coreferentiality) of generics is the fact that respectively cannot be used with generics unless they are formally different. The obvious deduction is that since respectively occurs only with non-coreferential items, generics cannot be non-coreferential: i.e., they must be considered either coreferential or else nonreferential altogether’:

(64) *Dogs are mammals and carnivores respectively.

In zin (64) zou ik het subjekt analyseren als een/ + def & + disp/ NP. Het respectively-kriterium blijkt echter ook te gelden wanneer we met / - def & + disp / NP's temaken hebben, vgl. ndl.

/ - disp & def/: de koeien zijn respektievelijk wit en zwart. / - disp & - def/: er zijn (hier) koeien (aanwezig) die respektievelijk wit en zwart zijn. / + disp & + def/: *koeien zijn respektievelijk wit en zwart. / + disp & - def/:*er bestaan koeien die respektievelijk wit en zwart zijn.

Deze syntaktische feiten wijzen er blijkbaar op dat het woord respektievelijk alleen kan slaan op / - disp/ NP's, nl. NP's betrokken op topics die in eenzelfde spatio-temporele eenheid gedacht worden.

20 Daarenboven is een VP met dgl. predikaatsnomen inherent zoals de VP's in punt 2.2.3, vgl. *soms een brave zijn.

3. De operatoren/ + definiet/ en / - definiet/

De oppositie / + def/ vs. / - def/ doorkruist de oppositie / + disp/ vs. / -

[p. 365]

disp/. De eerste oppositie is van een andere, met name deiktische aard; de tweede betreft de manier van kwantificering; de notie ‘generisch’ blijkt aldus een verzamelterm te zijn voor drie linguïstische kenmerken:

/ + def/, / + disp/ en de niet-specificerende QN. De vraag is nu of de noties / + def/ en / + disp/ inderdaad kombineerbaar zijn op een zinvolle wijze.

3.1 Semantische kenmerking en dieptestruktuur van / ± definiet/

Een semantische beschrijving van /± def/ die adekwaat lijkt, vinden we bij Wandruszka (1966: 212): ‘Der unbestimmte Artikel - eine Brücke - zeigt uns ein erstes Erkennen an, eine erste Bestimmung, Zuordnung, Einordnung: was ich da vorgefunden habe, gehört zu den uns als Gattung schon bekannten Dingen, die wir Brücken nennen’. ‘Der bestimmte Artikel - die Brücke - weist uns darauf hin, dass von ihr schon die Rede war, dass wir schon wissen, um welche Brücke es sich handelt: die erwähnte, die bewusste, die bekannte Brücke, die bestimmte Brücke (individualisierend), oder aber die Brücke schlechthin bestimmt als Vorstellung und Begriff (generalisierend)’. Annear (1965) legt / + def/ eveneens uit in termen van ‘prior knowledge’, van ‘shared knowledge by speaker and hearer’ (cf. ook uesp: 90 ss.; Kraak 1970: 47-8). Bij / + def/ gaan we er dus van uit dat er een bekendmaking heeft plaatsgehad van de ‘entiteit’ door kontekst, situatie of konventioneel weten: de entiteit wordt als gegeven ondersteld. Bij / - def/ wordt daarentegen naar een bekendmaking van iets gestreefd, introduceert men iets in de spreeksituatie. Een kombinatie van / + def/ met een / + disp/ QN doelt dan op het geïntroduceerd-zijn, het gegeven-zijn van entiteiten van eenzelfde soort die voorkomen in een gespreide tijdspanne en/of ruimte.²¹ In andere determinatoren dan het lidwoord een wordt impliciet of expliciet wel een samengaan van / + def/ en ‘generisch’ aanvaard, vgl. Jespersens voorbeeld (1965: v, 1 ss.): ‘Those who live by the sword will die by the sword’. M.i. is dat voor het lidwoord een evenzeer verdedigbaar.

Over de wijze waarop /± def/ gegenereerd dient te worden in een tgg, lopen de meningen uiteen. Sommigen oordelen dat /± def/ in de basiskomponent gegenereerd moet worden, anderen menen dat het artikel transformationeel ontstaat. De uesp (1968: 11 ss.) neemt de middenpositie in dat ‘at least anaphoric definite articles should be transformationally derived’, ook al kan de uesp nog geen definitizeringsregels opstellen; de uesp kiest dan ten slotte eenvoudig definiete en indefiniete lidwoorden in de eerste ‘lexical lookup’ (p. 17). Perlmutter (1970) introduceert the als een feature bij de NP, terwijl hij a(n) afleidt van het telwoord one in de dieptestruktuur.

21 Het definiete karakter van generische NP's met een zgn. ‘onbepaald’ lidwoord werd reeds gesuggereerd o.m. door Vater (1963: 114-5;Roberts (English Syntax. New York 1964: 15). De uesp (: 112) stelt expliciet: ‘Generics are considered one realization of the subclass / + DEF/ of the category ART’. - Vgl. trouwens het Frans, waarin de oppervlaktestruktuur vaak het ‘definiete’ lidwoord vereist in generische NP's, bv. l'or est cher (zie ook Nieuwborg 1970: 5). - Het ziet er dus naar uit dat lidwoorden e.d. zeer ambigue elementen zijn en dat meer syntagmatische kriteria uiteindelijk relevanter blijken. Zelfs het lidwoord de/het blijkt ambigu t.o.v. /± def/: het staat obligatorisch bij superlatieven, ook bij absolute superlatieven, welke laatste nochtans alleen bij indefiniete NP's optreden, bv. er heerste in Jans kamer de grootste wanorde (evenzo voor Engels en Duits, cf. Kirkwood: 101, noot).

[p. 366]

Mattens (1970: 147) heeft het over de zgn. singularizerende rol van ndl. een, dat aldus, evenals a(n) bij Perlmutter, niets met /± def/ te maken zou hebben. Zo ver kan men m.i. moeilijk gaan; ik meen dat het lidwoord een niet altijd / - def/ uitdrukt, maar dan op andere gronden: bij / + disp/ kan een zowel in een / + def/ als in een / - def/ NP optreden. Bij / + disp/ wordt normaal evenwel ook het singulare karakter van een opgeheven, zodat we in een zin als een jongen kan lopen, een / + def & + disp/ NP hebben met een niet-specificerende QN.²² Een funktie die het lidwoord een, net als eng. a(n), steeds op relevante wijze realizeert, is de aanduiding van telbaarheid, nl. van ‘divided reference’. Dit gebeurt zelfs in het patroon ‘die slimmerd van een bakker’ (met de onderliggende struktuur ‘de bakker is een slimmerd’). Het lidwoord een kan hier echter niet afgeleid zijn van het telwoord één: in dit paradigma zijn telwoorden uitgesloten;²³ bovendien treedt het lidwoord een hier ook op met eigennamen, vgl. ‘die slimmerd van een Karel’ (uit ‘Karel is een slimmerd’).

Bij Seuren (1969: 111) gaat / - def/ op in de existentiële kwantor ontleend aan de logika: E(x) = ‘there is/are a/some x such that...’; zo heeft de zin John didn't eat an apple de dieptestruktuur: ‘Neg E (apple): John Past eat the apple’ = ‘it is not true that there is an apple such that John ate the apple’ (cf. ook reeds Kraak 1966: 164). Door het invoeren van de existentiële QN wordt m.i. evenwel het linguïstisch relevante onderscheid tussen het deiktische element / - def/, het kwantificerende element en de wijze van kwantificering (± disp) verdoezeld. Seuren (1969: 105, 186) schept bovendien geen klaarheid aangaande / + def/; de oppositie / - def/ vs. / + def/ gaat in feite eveneens verloren.

Om soortgelijke redenen lijkt me de universele QN linguïstisch niet adekwaat om ‘generisch’ aan te duiden: hij verenigt in zich / + def/, het kwantificerende element en / + disp/, cf. het voorbeeld a gentleman doesn't sneeze when taking snuf (p. 186). Bovendien doelt, zoals boven betoogd, ‘generisch’ niet noodzakelijk op alle leden van een klas.²⁴ Ten slotte zou in Seurens optiek de universele QN eigenlijk ook toepasselijk moeten zijn op / + def & -disp/ NP's in de pluralis, zoals bv. in: de studenten hebben gisteren betoogd. Er loopt m.i. een parallel onderscheid bij / - disp/ en bij / + disp/ aangaande het verschil tussen al en de niet-specificerende QN,²⁵ vgl.:

/ - disp/:	(65)	de studenten betoogden ≠ al de studenten betoogden.
	(66)	het goud maakte hem rijk ≠ al het goud maakte hem rijk.
/ + disp/:	(67)	studenten studeren ≠ alle studenten studeren.
	(68)	goud is duur ≠ alle goud is duur.

22 Perlmutter (1970: 239) tracht met het probleem dat a(n) niet ontstaat uit one in generische NP's, af te rekenen in een lange voetnoot 10.

23 Hoewel bij Perlmutter (1970: 235) dit patroon voorkomt in het voorbeeld It was a hell of a mess, spreekt hij niet over de status van het tweede a, doch enkel over die van het eerste a.

24 Zie ook Bach (1968: 106, 112), die daarom een ‘generic’ operator onderscheidt van een all-operator.

25 Voor een dgl. onderscheid bij wat ik definiete / - disp/ NP's noem, zie McCawley (1968: 154): the men courted the women ≠ all the men courted all the women.

[p. 367]

Dit ‘quasi-alle’-karakter nu lijkt een wezenlijk aspekt van een definiete NP met een niet-specificerende QN: de qualifier ‘definiet’ verleent een zekere waarde aan de niet-specificerende QN, waardoor deze i.c. tot de funktie van de maximale QN alle nadert²⁶ (vgl. Reschers ‘plurality-QN’, noot 6). Dit kan als volgt uitgelegd worden: doordat bij / + def/ het gespreksobjekt reeds geïntroduceerd is op de wijze hierboven beschreven (kontekst, situatie, konventioneel weten), heeft de spreker een bepaalde, afgebakende (deelverzameling van entiteiten op het oog waarover geprediceerd wordt als over een totaliteit of quasi-totaliteit. (Vandaar ook dat de QN al(le) definietheid impliceert). Het doet er echter niet toe of deze quasi-alle-kwantifikatie al dan niet gespreid (dispersief) wordt voorgesteld. Het quasi-alle-karakter van zgn. generische NP's blijkt dus toe te schrijven aan de betekeniskomponent ‘definiet’ daarvan. Zowel bv. zin (67) als zin (65) kunnen voorafgegaan worden door een kontekst waarbij de betrokken NP / - def/ heeft:

/ - disp/:	(69)	er waren studenten - de studenten betoogden.
/ + disp/:	(70)	er bestaan studenten - studenten studeren.

De zinsparen (69) en (70) tonen meteen het vermogen van definiete NP's aan tot anaforische funktie.

De quasi-alle-kwantifikatie, de anaforische funktie en de gegevenheid van het objekt waaraan de spreker refereert d.m.v. de NP, blijken aldus ten nauwste samenhangende aspekten van / + def/ te vormen.

Het aspekt gegevenheid (bekendheid) speelt echter ook eea rol in het zgn. feature ‘specifiek’, dat de laatste jaren inz. de aandacht geniet van Amerikaanse transformationalisten. Het gaat hier om een soort van indefiniete NP's waarbij de spreker een bepaalde, voor hemzelf geïdentificeerde referent op het oog heeft (cf. o.m. Fillmore 1967: 98; uesp: 113;Karttunen 1968: 7). Deze laatste illustreert (p. 6) het onderscheid /± spec/ aan zinsparen als:

(71a) John tried to find a piano, but he didn't succeed.
(71b) John tried to lift a piano, but he didn't succeed.

In (71a) gaat het blijkbaar om een of andere, niet geïdentificeerde piano (- spec), terwijl in (71b) een welbepaalde, geïdentificeerde piano bedoeld wordt (+ spec). Karttunen (: 8) tracht het onderscheid /± spec/ op te vangen in een verschillende logische notatie, die z.i. intuïtief bevredigender is en een grotere explanatorische kracht bezit dan de niet-geanalyseerde features /± spec/. Verwant met deze redenering is de manier waarop Seuren (1969: 108, 113, 137; 1971: 6, 10) en Bach (1968: 106-7) impliciet het onderscheid /± spec/ oplossen, nl. door een verwisseling van de existentiële operator resp. de some-operator met een andere zoals Negatie, Question, Assertie.

26 Bij definiete NP's met de minimale QN (d.i. de QN met kwantifikatie EEN) kan men een soort quasi-totaliteit aannemen die de ene extra-linguïstische zaak als dusdanig in zijn geheel ziet. Als toepasselijke maximale QN's vinden we hier heel, gans, bv. heel het huis. Dit samengaan van MAX en MIN is niet tegenstrijdig als men in de dieptestruktuur een opeenvolging aanvaardt van tweemaal [DEF & QN] in dezer voege: [DEF & MAX & DEF & MIN] N (vgl. de Engelse oppervlaktestruktuur the whole (of the) house); voor een meervoud zoals al de stoelen kan een parallelle dieptestruktuur opgesteld worden: [DEF & MAX & DEF & niet-specif. QN] N (vgl. eng. all (of) the chairs). We stoten meteen op het ingewikkelde probleem van de partitieve konstruktie (voor referenties zie noot 39).

[p. 368]

De ambiguïteit in een zin als somebody has stolen my money schrijft Seuren (1969: 137-8) aan scope-ambiguïteit toe, vgl. de twee dieptestrukturen:

	(a) ASS E(individual): the individual Perf steal my money.
	(b) E(individual) ASS: the individual Perf steal my money.

Lezing (a) komt overeen met / - spec/, (b) met / + spec/. Bij de tweede interpretatie is het zo dat ‘the speaker wants to suggest that he knows, or has an idea, who stole it’. Relevant daarbij is dat in de lezing / + spec/ de existentiële operator naar voren komt. Dit wordt weerspiegeld in bepaalde oppervlaktestrukturen door o.m. de neiging van / + spec/ NP's om voorin de zin te figureren. Nu is dat ook een kenmerk van definiete NP's. Vandaar dat zekere volgordepatronen eigen aan definiete NP's evenzeer gelden voor / +spec/ NP's.²⁷

Wat dan de dieptestruktuur van /± def/ aangaat, schijnt het me plausibel toe, een operator ‘definiet’ en een operator ‘indefiniet’ aan te nemen.²⁸ Daarbij komt de QN in het bereik te liggen van die operatoren. Deze beïnvloeden bv. de niet-specificerende QN: ‘definiet’ verwekt aldus het quasialle-karakter van die QN.

De semantische interpretatie die aan /± spec/ beantwoordt, lijkt in dit raam het best te worden verdiskonteerd in de geschikte plaatsing van de operator ‘indefiniet’. Met een elftal syntaktische argumenten zal getracht worden deze dieptestrukturen te verantwoorden.

27 Hierop wijst Dirven (1971), die bovendien een kruisgewijze klassifikatie voorstelt van /± def/ en /± spec/, features van de determinator.

28 Van een ‘definiteness operator’ is ook sprake bij Bach (1968: 106); hij acht overigens de universele en de existentiële QN niet geschikt voor de grammatika van een natuurlijke taal (p. 112).

3.2 Formele kenmerking van /± definiet/

We zullen eerst een aantal kenmerken behandelen die / + def/ onderscheiden van / - def/, en dit zowel van / + spec/ als / - spec/.²⁹ De laatste vier te bespreken argumenten zonderen wel / - spec/, maar niet / + spec/ af van / + def/.

3.2.1 Alleen definiete NP's (nl. die met een niet-specificerende QN) kunnen gevolgd worden door een beperkende toevoeging van het type hoewel + niet + al(le) + een fakultatieve herhaling van de NP en/of de VP; bij /± spec/ indefiniete NP's is dit uitgesloten, vgl.:

/ - spec & - disp/:	*er zijn misschien jongens aan 't spelen, hoewel niet alle.
/ + spec & - disp/:	*er gingen (bepaalde) soldaten af en toe op verkenning, hoewel niet alle.
/ + def & - disp/:	de meisjes dansten, hoewel niet alle.

29 Of een kombinatie van /± spec/ met / + disp/ mogelijk is, laat ik hierin het midden. - Voorts verwarre men / + spec/ ook niet met ‘partitief’. Een NP met partitieve funktie is hier te interpreteren als ‘een + van + de + pluralis’, bv. een (van de) jongen(s) liep weg.

[p. 369]

/ - def & + disp/:	*er lopen nog steeds bandieten rond, hoewel niet alle.
/ + def & + disp/:	studenten studeren, hoewel niet alle.

Deze syntaktische feiten illustreren inz. het quasi-alle-karakter van definiete NP's (zie bovendien noot 26).

3.2.2 Terugwijzing met behoud van dezelfde referent d.m.v. een herhaling van de geïntroduceerde NP (met dezelfde feature-samenstelling) is onmogelijk wanneer die NP de eerste maal indefiniet (± spec) is, vgl.

/ - spec & - disp/:	*hij zag at en toe soldaten terugkeren, maar hij was dan bang voor soldaten.
/ + spec & - disp/:	*hij zag (bepaalde) soldaten af en toe terugkeren, maar hij was dan bang voor (bepaalde) soldaten.
/ + def & - disp/:	de man zag de dieven vluchten, maar hij kon de dieven niet volgen.
/ - def & + disp/-.	*ze ziet wel eens muizen en is dan telkens bang voor muizen.
/ + def & + disp/:	je ziet paarden niet vaak meer, want paarden worden meer en meer vervangen door traktoren.

Met dit formeel kenmerk wordt de mogelijke anaforische funktie van definiete NP's aangetoond; indefiniete NP's kunnen daarentegen niet terugwijzen, daar ze per definitie een introducerende funktie vervullen.

3.2.3 Alleen in een konjunktie van definiete NP's (niet in een van indefiniete NP's) met bepalingen, waarbij de kern gelijk blijft, kan pronominalizering van de tweede kern met definiete pronomina gebeuren,³⁰ vgl.

/ - spec & - disp/:	*ik heb af en toe soldaten van de luchtmacht gezien en die van de zeemacht ook.
/ + spec & - disp/:	*ik heb (bepaalde) soldaten van de luchtmacht af en toe horen schieten en die van de zeemacht ook.
/ + def & - disp/:	ik heb de soldaten van de luchtmacht gisteren gezien en die van de zeemacht ook.
/ - def & + disp/:	*ik heb altijd soldaten van de luchtmacht gekend en die van de zeemacht ook.
/ + def & + - disp/:	ik heb soldaten van de luchtmacht altijd bewonderd en die van de zeemacht ook.

3.2.4 In een konjunktie van twee zinnen met tenminste één verschillende NP (bv. het subjekt), met een identiek verbum en een NP met identiek no-

30 We nemen voorbeelden met plurale NP's: voorbeelden met singulare NP's hebben geen bewijskracht omdat de pronominalizering bij / + def & + disp/ daar gebeurt met het pronomen een; dat belet echter niet dit een, net als de voorafgaande NP met een, definiet te noemen, bv. in: ik heb een soldaat van de luchtmacht altijd bewonderd en een van de zeemacht ook.

[p. 370]

men, kan deze laatste in de tweede zin gepronominalizeerd worden als volgt: a) alleen met een definiet pronomen als de overeenkomstige NP in de eerste zin definiet is; b) met een definiet of een specifiek indefiniet pronomen (Ø bij pluralia) als de overeenkomstige NP. specifiek indefiniet is; c) alleen met een niet-specifiek indefiniet pronomen (Ø bij pluralia) als de overeenkomstige NP niet-specifiek indefiniet is. Hierbij dient opgemerkt dat indefiniete pronominalizering een verschil van referent met zich brengt, vgl.:

/ - spec & - disp/:	Jan trachtte een (een of andere) stok te vinden, en Piet trachtte er ook een te vinden. *Jan trachtte een (een of andere) stok te vinden, en Piet trachtte hem ook te vinden.
/ + spec & - disp/:	Jan zag een (bepaalde) hond, en Piet zag er ook een. Jan zag een (bepaalde) hond, en Piet zag hem ook.
/ + def & - disp/:	*Jan zag de hond en Piet zag er ook een. Jan zag de hond en Piet zag hem ook.
/ - def & + disp/:	Jan ziet altijd honden en Piet ziet er ook altijd. *Jan ziet altijd honden en Piet ziet ze ook altijd.
/ + def & + disp/:	*Jan slaat honden dikwijls en Piet slaat er ook dikwijls. Jan slaat honden dikwijls en Piet slaat ze ook dikwijls.

Deze discourse-eigenaardigheden tonen o.m. een zekere verwantschap aan tussen / + def/ en / + spec/, nl. de gemeenschappelijkheid van het aspekt ‘geïdentificeerdheid’, maar stellen tegelijk het verschil qua anaforisch vermogen tussen / + def/ en / - def/ in het licht.

3.2.5 Men kan een verschil konstateren in de wijze waarop negatie plaatsvindt in zinnen met resp. definiete, specifieke en niet-specifieke NP's: bij definiete NP's is de gewone negatie het partikel niet; als stilistische variant treffen we evenwel ook de voorbepaling geen aan;³¹ bij specifieke NP's is per se geen ontkenning mogelijk (een eventuele negatie slaat op een andere konstituent); niet-specifieke NP's laten slechts negatie met geen toe (zie Fillmore 1967: 98-9 en vgl. Kraak & Klooster 1968: 101, 107):

/ - spec & - disp/:	staat er een stoel in de keuken? - nee, er staat geen stoel in de keuken. *nee, er staat een stoel niet in de keuken.
/ + spec & - disp/:	*er staat geen bepaalde eiken stoel in de keuken. er staat een bepaalde eiken stoel niet in de keuken (maar in de woonkamer).

31 Mattens (1970: 246, noot 67) stelt terecht dat de eigennaam in géén Jantje te bekennen geen stofnaam wordt. Deze behoudt m.i. ook zijn propriale funktie als Jantje niet tegenover andere Jannen gesteld wordt, m.a.w. als géén Jantje niet betekent: geen enkel Jantje; in die lezing is er natuurlijk wel sprake van appellativering. In se is Mattens' zin dus ambigu, hoewel schrijver klaarblijkelijk de propriale lezing op het oog had.

[p. 371]

/ + def & - disp/:	je hoeft vanavond geen wekker op te winden! je hoeft vanavond de wekker niet op te winden!
/ - def & + disp/:	er bestaan geen luie mensen. *er bestaan luie mensen niet.
/ + def & + disp/:	geen roodhuiden wonen in Europa. roodhuiden wonen niet in Europa.

3.2.6 Indefiniete (± spec) NP's lijken ook m.b.t. de aanhechting van (niet-) restriktieve relatieve zinnen beperktere mogelijkheden te vertonen dan definiete NP's. Het is een feit dat definiete NP's zowel restriktieve als niet-restriktieve relatieve zinnen kunnen aanhechten.³² Het blijkt eveneens dat niet-specifieke NP's uitsluitend restriktieve relatieve zinnen krijgen. Karttunen (: 10) stelt, met enige aarzeling, dat na specifieke NP's enkel nietrestriktieve relatieve zinnen mogelijk zijn, precies zoals dat na eigennamen het geval is: beide soorten NP's verwijzen immers naar unieke, geïdentificeerde referenten. Deze m.i. plausibele stelling lijkt door volgend syntaktisch argument bevestigd te worden. Men vergelijke vooreerst (72) met (73):

(72) de direkteur wil een (bepaalde) sekretaris. Hij is verstandig.
(73) de direkteur wil een sekretaris. Hij moet verstandig zijn.

Blijkens de discourse is in (72) de NP een sekretaris specifiek, maar in (73) nietspecifiek (cf. ook Dirven 1971). De specifieke NP van (72) nu blijkt geen restriktieve relatieve zin te verdragen, wel daarentegen de niet-specifieke NP van (73), vgl.:

(74) *de direkteur wil een (bepaalde) sekretaris die jong is (geen andere). Hij is bovendien verstandig.
(75) de direkteur wil een sekretaris die jong is (geen andere). Hij moet bovendien verstandig zijn.

Een specifieke NP met een niet-restriktieve relatieve zin is bv.

(76) ik vertrouw een (bepaalde) jongen, die hier aanwezig is, niet.

Het ziet er aldus naar uit dat / + spec/ alleen verenigbaar is met / - restr/ en / - spec/ enkel met / + restr/. Alles hangt uiteindelijk af van de interpretatie van /± spec/. Verder onderzoek is geboden.

3.2.7 Bij indefiniete (± spec) subjekts-NP's is in de regel een expletief er mogelijk, in bepaalde gevallen noodzakelijk; bij definiete subjekten is het expletieve er, behoudens speciale gevallen, uitgesloten (vgl. Nieuwborg 1968: 182-214), bv.:

/ - spec & - disp/:

is er ergens een kind ontvoerd?

32 Blijkbaar uit een logisch-filosofisch vooroordeel werd vroeger en ook nu soms nog (o.m. door Postal 1966) beweerd dat zgn. generische NP's niet gerestrikteerd kunnen worden. Voor de tegenovergestelde en m.i. juiste visie zie o.m. uesp (: 107, 111, 113); Bach(:93).

[p. 372]

/ + spec & - disp/:	er staat een bepaalde eiken stoel in de keuken.
/ + def & - disp/:	*er komt de auto aan.
/ - def & + disp/:	er worden voortdurend kinderen gestraft.
/ + def & + disp/:	*er worden kinderen voortdurend gestraft.

3.2.8 Bij gelijk aksent op een NP-objekt en op de (niet-)verbale rest kunnen een definiete en een specifieke NP wel, maar een niet-specifieke NP niet voor zgn. ‘beweeglijke zinsdelen’ (grosso modo bepalingen buiten de VP) staan, bv.

/ - spec & - disp/:	*vader heeft een (een of andere) advok'aat verleden week gez'ien.
/ + spec& - disp/:	vader heeft een (bepaalde) advok'aat verleden week gez'ien
/ + def & - disp/:	vader heeft de advok'aat verleden week gez'ien.
/ - def & +disp/:	*je hebt luie m'ensen altijd geh'ad.
/ + def & + disp/:	hij heeft luie m'ensen altijd geh'aat.

Met dit volgordekriterium laten / + def/ en / + spec/ zich niet onderscheiden. Blijkbaar hangt dat samen met hun gemeenschappelijk aspekt ‘bekendheid’, wat meebrengt dat beide features uiteraard gemakkelijk topicfunktie hebben en dus meer voorin de zin figureren. Een gelijkaardige beschouwing geldt voor de twee volgende kriteria.

3.2.9 In patronen van het type ‘adjektief + voegwoord + onderwerp... persoonsvorm...’ heeft het onderwerp alleen / + def/ of / + spec/ (zie en vgl. Postal 1966: 180, 200; uesp 1968: 108, 111), bv.:

/ - spec & - disp/:	*slim als (er) een jongen was, had hij het dadelijk gevonden.
/ + spec & - disp/:	slim als een bepaalde jongen was, had hij het dadelijk gevonden.
/ + def & - disp/:	slim als de jongen was, had hij het dadelijk gevonden.
/ - def & + disp/:	*zwaar als (er) fornuizen zijn, kunnen ze moeilijk verplaatst worden.
/ + def & + disp/:	zwaar als fornuizen zijn, kunnen ze moeilijk verplaatst worden.

3.2.10 Na een bijwoordelijke bepaling van beperking (voor + NP) kan de NP die naar de NP in de bepaling verwijst, slechts / + def/ of/ + spec/ hebben:³³

/ - spec & - disp/:	*voor een staatsman was (er) een (die) te jong (was).
/ + spec & - disp/:	voor een staatsman was een bepaalde man te jong.

33 Voor term en begrip zie Klooster, Verkuyl & Luif (1969: 85-6).

[p. 373]

/ + def & - disp/:	voor een staatsman was hij te jong.
/ - def & + disp/:	*voor Aziaten zijn (er) Indiërs (die) te Indo-europees (zijn).
/ + def & + disp/:	voor Aziaten (= om Aziaten te zijn) zijn Indiërs te Indo-europees.

3.2.11 Het door Droste (1970) behandelde exklamatieve lidwoord een blijkt wel mogelijk bij / - spec/ NP's, maar niet bij / + spec/ of / + def/ NP's³⁴, vgl.:

/ - spec & - disp/:	we hebben gisteren nogal een appelen gekocht!
/ + spec & - disp/:	*we hebben hier nogal een bepaalde jongelui bespot!
/ + def & - disp/:	*we hebben nogal een (de) appelen gisteren gekocht!
/ - def & + disp/:	wat sterven er tegenwoordig een mensen!
/ + def & + disp/:	*wat zijn een mensen dom!

Men kan hier geredelijk aannemen dat bij / + def/ en (althans voor de spreker) ook bij / + spec/ het aantal of de kwaliteit mede gegeven zijn, samen met de entiteit, terwijl bij / - spec/, evenals bij / - def & + disp/, het aantal of de kwaliteit mede geïntroduceerd worden, gebeurlijk met exklamatieve verwondering daarover. Dit kan dan resulteren in een exklamatief een.

We moeten hier volstaan met deze summiere uiteenzetting over de semantische en formele kenmerking van / + def/ en / - def/, van de / + disp/ en de / - disp/ QN. Wanneer we al deze syntaktische en semantische overeenkomsten tussen de ‘gewone’ definiete NP's en de zgn. generische NP's over het hoofd zouden zien, zou heel wat belangrijke generalizatie in de grammatika verloren gaan. Dit lijkt maar te verhelpen door ook in de zgn. generische NP's een aspekt / + def/ (in de vorm van een operator) aan te nemen. Tot slot zullen we pogen enige aanwijzingen te verschaffen over de wijze waarop bovenstaande operatoren, en inz. de QN's, kunnen worden ingebouwd en omgezet in oppervlaktestrukturen.

34 Deze test werd gesuggereerd door Dirven (1971); dit betekent evenwel niet dat deze laatste het met het geheel van mijn argumentatie eens is.

4. Enkele basisregels

Over de manier waarop QN's gegenereerd moeten worden, is men het grondig oneens. In de transformationele standaardteorie worden QN's beschouwd als pre-articles en/of post-articles (cf. Jackendoff 1968; 1970; uesp: 120-35; Chomsky 1970). Lakoff (1970) en Carden (1967) opteren voor een ‘predicate source’, waarbij de QN als een verbum in een ‘higher sentence’ gegenereerd en vervolgens transformationeel in de NP geïnserteerd wordt. We laten deze kontroverse hier onaangeroerd; alleen komt het ons voor dat een van Jackendoffs argumenten (1970: 6) tegen Carden vervalt: deze

[p. 374]

laatste beschouwt QN's en ‘generisch’ als verwante kategorieën in de dieptestruktuur. I.t.m. dit ‘logische’ standpunt meent Jackendoff: ‘the syntax of generic sentences is on the whole different from that of quantifiers, since it involves the verbal auxiliary system as well as the article. The higher verb account of generics provides no intuitively satisfying account of this interaction’. Wanneer men echter aanneemt dat ‘generisch’ in de dieptestruktuur uiteenvalt in / + def & + disp & niet-specificerende QN/, houdt Jackendoffs argument geen steek. Seuren (1969: 119-34) werkt met de existentiële en de universele QN en neemt daarin o.m. numerieke elementen op. Met deze beregeling kunnen evenwel, zoals hij zelf zegt (p. 186), geen gewone definiete NP's met numeralia gegenereerd worden zoals bv. the two men.³⁵ De QN zelf wordt gegenereerd vóór een nomen in de nucleus van de propositie, waarna een transpositieregel zorgt voor de plaatsing van de QN vooraan buiten de nucleus, vóór of na de tense-operator (p. 181-2, 185, 192, 198).

Een dergelijke analyse kan in principe voorlopig als geschikt bevonden worden. I.t.m. Seuren vermoed ik echter dat elk nomen resp. elk verbum een QN heeft in de dieptestruktuur. Dit impliceert dat singularis en pluralis verwerkt worden als QN's. Men kan een eerste onderscheid maken tussen maximale kwantifikatie (al, ieder, elk) en minimale kwantifikatie (het telwoord één en het lidwoord een voor singulare telbare nomina, / - disp/ iets voor niet-telbare nomina, bv. iets brood, Ø bij singulare definiete NP's met de/het of bij singulare eigennamen, bv. de Ø man, Ø Jan). Het ziet ernaar uit dat in onze moderne westerse talen de singularis- en pluralis-morfemen normaal alleen bij / - disp/ kwantifikatie een één-méér-oppositie kunnen vormen; bij / + disp/ wordt de oppositie als regel geneutralizeerd³⁶ (vgl. voor / + def/: een mens is sterfelijk = mensen zijn sterfelijk). Bij / - def & + disp/ gebruikt men bij telbare nomina normaal enkel de pluralisvorm.³⁷

Niet-specificerende QN's hebben de NP's in zinnen als:

er komen auto's aan; de auto's zijn weg; een auto is een voertuig; auto's zijn voertuigen; de auto is een voertuig dat nooit zal verdwijnen; juni is een warme maand; er is brood; brood is voedzaam; enz.

Bij de specificerende QN's kan men buiten max en min nog meer onderscheidingen aanbrengen: mult (veel, heel wat, talrijke, verscheidene, verschillende, meerdere (vgl. Seuren 1969: 185, 131; Fillmore 1967: 113); Pauc (een aantal, enige, enkele, een paar, een beetje, een weinig, wat); select (sommige, bepaalde, zekere: vgl. de ongrammaticiteit van het patroon *er zijn sommige/bepaalde/ zekere lieden, zonder restriktieve aanvulling); num (hoofdtelwoorden).

35 Als alternatief oppert Seuren de mogelijkheid om telwoorden e.d. te introduceren als relatieve zinnen, waarbij the two men afgeleid wordt uit the men, whose number is two (p. 155, 186).

36 In het Latijn lijkt de pluralisuitgang bij niet-telbare abstrakta zoals irae, laetitiae, calores e.d. / + disp/ uit te drukken: Dressler (1968: 94-5) beschouwt calores als een transformatie uit een struktuur als saepius calidum est.

37 Het enkelvoud wordt in bepaalde gevallen gebezigd en is dan gelijk aan het meervoud, behalve als dit een kollektieve interpretatie heeft (voor de ambiguïteit van het meervoud t.o.v. /± koll/ zie beneden). In het volgende zinnetje met een verbale QN heeft het enkelvoud een plurale interpretatie, is / - spec/ en ambigu t.o.v. /± disp/: er komt hier af en toe een nozem voorbij = er komen hier af en toe nozems voorbij (in de niet-kollektieve lezing). Overigens dient deze problematiek nader bestudeerd te worden.

[p. 375]

Wat de wijze van kwantificering aangaat, kan men buiten /± disp/ nog andere aspekten bij QN's aantreffen. Een interessante observatie maakt nl. Lakoff (1970: 12-18) waar hij bij QN's een ‘group-reading’ en een ‘quantifier-reading’ ontdekt, vgl.:

(77) That archaeologist discovered nine tabiets (amb).
(78) All the boys carried the couch upstairs (amb).
(79) Every boy carried the couch upstairs (unamb).
(80) That archaeologist discovered few tabiets (unamb).

Zin (77) kan betekenen dat de archeoloog ‘discovered a group of nine tablets or that the number of tablets that he discovered altogether totalled nine, though they may not have been in a group’. Zin (78) vertoont dezelfde ambiguïteit. In één lezing korrespondeert hij met de betekenis van (79), nl. de ‘true quantifier reading’. In (79) en (80) vinden we echte QN's (groep-lezing uitgesloten).

Het komt ons voor dat een dergelijk verschil - dat we zullen benoemen als /± kollektief/ - ook bij de niet-specificerende QN mogelijk is;³⁸ daarbij moeten we dan nog rekening houden met het onderscheid /± disp/, vgl. enkele voorbeelden met definiete NP's:

/ - koll & - disp /:	al de Russen kwamen (= elke Rus kwam) naar me toe; de Russen kwamen naar me toe, één voor één; de aankomende mensen zegden niets en wachtten in de rij.
/ - koll & + disp/:	alle Russen drinken (= elke Rus drinkt)graag vodka; Russen drinken (= een Rus drinkt) graag vodka; mensen moeten (= een mens moet) kunnen zwijgen.
/ + koll & - disp /:	al de Russen vormden (*elke Rus vormde) (samen) een minderheid; de Rus(sen) vormde(n) een minderheid; de mens(en) vormde(n) een minderheid toen hij (ze) zich op de bewoonde planeet vestigde(n).
/ +koll & + disp/:	alle Russen vormen (*elke Rus vormt) (samen) vaak een meerderheid; Russen vormen (= de Rus vormt) vaak een meerderheid; *een Rus vormt vaak een meerderheid; mensen zullen (= de mens zal) meestal een minderheid vormen, als ze (hij) op een andere planeet landen (landt);

38 Het kenmerk /± kollektief/ bij QN's dienen we te onderscheiden van het lexikale feature /± kollektief/, dat eigen is aan nomina als volk, groep, minderheid e.d. Niettemin is er verwantschap tussen beide, vgl. de Rus was in de minderheid. - Hutchins (Generation of syntactic structures from a semantic base. Amsterdam 1971: 89, 96-7) vergelijkt de kollektieve NP in (the hunter saw) a herd of elephants bij de kollektieve lezing van horse(s) in: The horse is an animal; horses are animals.

[p. 376]

*een mens zal meestal een minderheid vormen, als hij op een andere planeet landt.

Voortgaande op deze summiere gegevens, kan men poneren dat de kombinatie / + def & + koll & + disp & niet-specif. QN/ het dichtst het logischfilosofische begrip ‘soort’ benadert, vgl. nog: bevers sterven uit; de bever sterft uit; *een bever sterft uit (vgl. Perlmutter 1970: 239, noot 10).

Er weze gewaarschuwd dat het lidwoord de/het bij dispersieve NP's in de singularisvorm niet noodzakelijk op / + koll/ hoeft te wijzen, vgl.:

(81) de appel valt niet ver van de boom.

Het lidwoord de geeft hier niet / + koll/ aan, maar een korrelatie met een andere NP. Zin (81) is immers te interpreteren als: ‘de appel van de boom valt niet ver van de boom die de appel voortbrengt’. We hebben in dezen blijkbaar te maken met wat men ‘relational nouns’ noemt (cf. o.m. Bach 1968). Sommige nomina zijn vanuit hun lexikale betekenis reeds relationeel, bv. vader, zoon, vriend. Het relationele aspekt hoeft echter niet geaktueerd te worden. In dat geval lijkt bij zgn. generisch gebruik het lidwoord een aangewezen, zoals in:

(82) een vriend is een schat.

Bij relationeel gebruik kan de relationele bepaling weggelaten worden, en dan lijkt het lidwoord de/het verplicht zoals in (81). Vervangt men in zo'n zin de/het door een, dan verdwijnt de relationele funktie, vgl.:

(83)? een appel valt niet ver van een boom.

Men kan in (83) de korrelatie herstellen door ofwel de nodige bepalingen aan te hechten zoals in (84), ofwel een door de/het te vervangen zoals in (81), ofwel beide bewerkingen uit te voeren, vgl.:

(84) een appel van een boom valt niet ver van die boom (die die appel voortbrengt).

Andere voorbeelden waarbij de/het een verzwegen relatie kan aanduiden, zijn: ik lees de krant (nl. van de dag) altijd; de ouders (van het kind) zijn vaak niet zonder schuld; enz.

Op te merken valt nog dat bij relationeel gebruik van / + disp/ NP's de singularis-pluralis-oppositie niet opgeheven blijkt, noch bij / + def/, noch bij / - def/, vgl.:

(85) ik lees elke dag de (een) krant.
(86) ik lees elke dag (de) kranten.

Klaarblijkelijk is verdere studie van relationele NP's onontbeerlijk i.v.m. de problematiek van het lidwoord.

[p. 377]

Met verwaarlozing van de verbale kwantifikatie zou men in een zeer voorlopig (en overigens onvolledig) regelschema bovenstaande observaties betreffende QN's kunnen samenvatten als volgt:³⁹

i. NP → [± def] [+ disp & ± koll QN] en/of [- disp & ± koll QN] N

ii. Transpositieregel: X - QN + N - Y → QN + N - X - N - Y

(Met deze regel wordt aangegeven dat het bereik van de QN de nucleus is, vgl. Seuren 1969: 198, cf. ook 185).

iii. QN → max/^+def, min/^-koll, select/^-koll, num/^+count, mult, pauc, nietspecificerend

iv. max → { al - en/s } bv. alle mens - en; alle tram-s {al - /^-count} bv. alle goud; alle liefde {ieder, elk - / ^- koll} bv. ieder boek; elk pad

v. min → { één - /^+^count } bv. één jongen {Ø - / ^+ def} bv. de man komt; Jan komt {'n - /^+count & -disp} bv.'n man komt er niet {iets - / ^-disp} bv. iets vlees wil hij wel

vi. select → sommig, bepaald, zeker

vii. num → één, twee, drie...

viii. mult → { veel, heel wat } {talrijk, menig, verscheidene, verschillende, meerdere /^+^count}

ix. pauc → { een beetje, een weinig, (iet)wat, enig een aan- } {tal, een paar, enkele/^+count}

x. niet-specificerend → { ∅ - en/s } bv. mens-en; tram-s {Ø - /^- count} bv. goud; liefde {de/het - /^+koll} bv. de bever sterft uit {'n - /^+disp} bv. 'n bever knaagt

Een lexikaal item zoals het beruchte lidwoord een/'n kan men dan uitschrijven als volgt:

een/'n: [ - def, - disp, min ] - koll,+count [ ± def, + disp, niet-specif. ] - koll,+count

Konstante funkties van een/'n blijken dus alleen / - koll/ en /+ count/ te zijn.

39 Voor een strukturele benadering van QN's in het Ndl. zie laatst Nieuwborg (1970). - Voor ‘partitieve’ konstrukties zie o.m. Jackendoff (1968), uesp (1968: 162-7), Lee (Lingua 27, 1971).

5. Besluit

Als konklusie van het onderzoek kan men o.m. stellen dat de zgn. determinator het best als een oppervlakte- of low-level-fenomeenis te beschouwen, dat teruggaat op verschillende dieptestrukturen (qualifiers en quantifiers). Er is inz. ook gebleken dat de zgn. ‘semantic marker’ generisch (kategoriaal) een

[p. 378]

kombinatie vormt van onderscheiden dieptestrukturen. Bij sommige auteurs impliceert ‘generisch’ / - koll/. In het geval van / + koll/ spreken Kraak & Klooster (: 109-12) van ‘generalizerend’ (zie zin 9). Doorgaans zal men bij ‘generisch’ impliciet ook het aspekt ‘relationeel’ uitsluiten (zie zin 81). In hun ‘zuiverste’ vorm bevatten ‘generische zinnen’ bovendien slechts een dispersieve tijd, nl. zonder toevoeging van de (eveneens relationele!) tijdsaanduiding Heden, Verleden of Toekomst. Deze generische zinnen zijn dan de geschikte formule om definities uit te drukken (zie zin 20). Als logisch-filosofisch begrip kan men de term ‘generisch’ eventueel aanhouden; linguïstisch beschouwd lijkt me deze ‘verzamelnaam’ echter het best te interpreteren als: / + def & + disp & - koll & - relationeel & niet-specif. QN/. Men spaart daarenboven een feature uit door dit te vervangen door een bepaalde kombinatie van reeds elders voorkomende kategorieën.

Indien dit in wezen juist is, moeten we het standpunt van Smith (1964) en de uesp (: 108) afwijzen dat ‘at least with the generic article the, there are no purely distributional properties which distinguish generic from non-generic’. Smith suggereert: ‘genericness might better be viewed as a matter purely for interpretive rules, since there are apparently no distinctions of grammatical/ungrammatical that rest on the generic/non-generic distinction’. Deze stelling pleit impliciet voor de standaardteorie met haar interpretatieve semantische komponent. Boven heb ik echter trachten aan te tonen dat de semantische kenmerken die we onderkend hebben, beantwoorden aan syntaktische eigenaardigheden. Deze vaststellingen bevatten dan eerder een steun voor de generatieve semantiek, d.i. de semantische syntaxis; immers: ‘For Semantic Syntax all semantic facts are also syntactic facts’ (Seuren 1971: 16). Anderzijds houdt onze hypotese aangaande ‘generisch’ nog geen veroordeling in van de autonome syntaxis met haar interpretatieve regels, daar hier toch ook vele semantische regels korresponderen met syntaktische dieptestrukturen.

Wat het verband tussen logika en linguïstiek betreft, komt deze studie inzoverre tegemoet aan de formele logika als ze ‘generisch’ laat teruggaan op (o.m.) een kwantor. Anderzijds distantiëren we ons ervan door de universele en de existentiële QN voor de linguïstiek te verwerpen; in feite komt het erop neer dat beide gesplitst worden in qualifiers (± def) en quantifiers (o.m. de niet-specificerende QN en de maximale QN).

Overigens lijkt de logika zelf het niet altijd te kunnen stellen met haar eigen kwantoren. Dat wordt in Edwards (1967: iv, 386-7) gedemonstreerd aan

[p. 379]

een zin waarin de NP-subjekt noch door de universele noch door de existentiële QN gekwantificeerd kan worden (m.i. trouwens ook niet door Reschers ‘plurality’-QN),⁴⁰ vgl.:

(87) the president of the United States is elected every four years.
(88) *every president of the United States is elected every four years.
(89) *some president of the United States is elected every four years.
(90) *most presidents of the United States are elected every four years.

Zin (87) heeft m.i. een subjekts-NP met de operatoren / + def & + disp & - koll & niet-specif. QN/.

Deze feiten tonen o.m. aan dat een wisselwerking tussen logika en linguïstiek vruchtbaar kan zijn.⁴¹

40 Sommige logici trachten het probleem te ontwijken door zin (87) hetzij absurd te noemen, hetzij te vervangen door een versie als: the president of the United States is elected for four years.

41 Ik dank Prof. O. Leys, Prof. F.G. Droste, Prof. G. Geerts, Dr. R. Dirven, Drs. Fr. Daems, Drs. H. Geeraerts, Drs. R. Eeckhout en Dr. P.A.M. Seuren voor waardevolle suggesties en opmerkingen.

[p. 383]

Bibliografie

Annear, S. ‘English and Mandarin Chinese: Definite and Indefinite Determiners and Modifying Structures’, POLA 11, 1965, p. 1-55

Bach, E. ‘Nouns and Noun Phrases’. In: Universals in Linguistic Theory, ed. by Bach & Harms. New York 1968, p. 90-122

Carden, G. ‘Quantifiers as higher verbs’. IBM Boston Programming Center: Technical Report BPC 5, 1967

Chomsky, N. ‘Some Empirical Issues in the Theory of Transformational Grammar. Reprint MIT (mim. Indiana Univ. Linguistics Club) 1970

Christophersen, P. The Articles. A Study of their Theory and Use in English. Copenhagen 1939

Dirven, R. ‘Some Remarks on Determiners’. Manuscript, Inst. of Applied Ling. Univ. of Louvain 1971

Dressler, W. Studien zur verbalen Pluralität, Iterativum, Distributivum, Durativum, Intensivum in der allgemeinen Grammatik, im Lateinischen und Hethitischen. Wien 1968

Droste, F.G. ‘Het lidwoord een’. Studia Neerlandica 4, 1970, p. 63-72

Edwards, P. (ed.) The Encyclopedia of Philosophy. New York 1967

Fillmore, Ch.J. ‘On the Syntax of Preverbs’, Glossa 1, 1967, p. 91-125

Jackendoff, R. ‘Quantifiers in English’, Foundations of Language 4, 1968, p. 422-442 ‘On some Questionable Arguments about Quantifiers and Negation. Mim. Indiana Univ. Linguistics Club, 1970. - Language 47, 1971, p. 282-297

Jespersen, O. Essentials of English Grammar. London 1933, 5th impr. 1943 A modern English Grammar on Historical Principks. London 1965

Karttunen, L. ‘What do Referential Indices Refer to?’ Mim. Indiana Univ. Linguistics Club, 1968

Kirkwood, H.W. ‘Aspects of Word Order and its Communicative Function in English and German’, Journal of Linguistics 5, 1969, p. 85-107

Klooster, W.G., Verkuyl, H.J. & Luif, J.H.J. Inleiding tot de syntaxis. Praktische zinsleer van het Nederlands. Culemborg & Keulen 1969

Kraak, A. Negatieve zinnen. Een methodologische en grammatische analyse. Hilversum 1966 ‘Zinsaccent en Syntaxis’, Studia Neerlandica 4, 1970, p. 41-62

Kraak, A. & Klooster, W.G. Syntaxis. Culemborg & Keulen 1968

Lakoff, G. ‘Linguistics and Natural Logic’ (Studies in Generative Semantics 1). Ann Arbor, Mich. 48104, Phonetics Labor. Univ. of Mich. 1970

[p. 384]

McCawley, J.D. ‘The Role of Semantics in a Grammar’. In: Universals in Linguistic Theory, ed. by Bach & Harms. New York 1968, p. 124-169

Mattens, W. De indifferentialis. Een onderzoek naar het anumerieke gebruik van het substantief in het algemeen bruikbaar Nederlands. Diss. Assen 1970

Motsch, W. Syntax des deutschen Adjektivs (Studia Grammatica 3). Berlin 1966^4

Nakhnikian, G. & Salmon, W.C. ‘“Exists” as a Predicate’, The Philosophical Review 66, 1957, p. 535-542

Nieuwborg, E. De distributie van het onderwerp en het lijdend voorwerp in het huidige geschreven Nederlands in zijn A.B.-vorm. Antwerpen 1968 ‘Les pronoms, adjectifs et numéraux indéfinis dans la grammaire néerlandaise’. In: Mélanges J.L. Pauwels, éd. par E. Nieuwborg. Louvain 1970, p. 1-32

Perlmutter, D.M. ‘On the Article in English’. In: Progress in Linguistics, ed. by Bierwisch & Heidolph (Janua linguarum, ser. mai. 43). The Hague 1970, p. 233-248

Postal, P. ‘On So-Called “Pronouns” in English’, Monograph Series on Languages and Linguistics 19, 1966, p. 177-206

Robbins, B.L. The Definite Article in English Transformations (Papers on Formal Linguistics 4). The Hague 1968

Seuren, P.A.M. Operators and Nucleus: a Contribution to the Theory of Grammar. Cambridge Univ. Press 1969 ‘Autonomous vs. Semantic Syntax’. Unpublished Paper, Oxford 1971

Smith, C.S. ‘Determiners and Relative Clauses in a Generative Grammar of English’, Language 40, 1964, p. 37-5

Sørensen, H.S. Word-Classes in Modern English with Special Reference to Proper Names. With an Introductory Theory of Grammar, Meaning and Reference. Copenhagen 1958 UESP = UCLA English Syntax Project: Integration of Transformational Theories on English Syntax, ed. by Stockwell, Schachter & Partee, UCLA 1968

Van Langendonck, W. De eigennaam en de kategorieēn definiet, iteratief en kwantitatief in het Nederlands en in een Zuidbrabants dialekt. Onuitgeg. doct. diss. Univ. Leuven 1970

Vater, H. Das System der Artikelformen im gegenwärtigen Deutsch. Tübingen 1963

Vendler, Z. ‘Verbs and Times’, The Philosophical Review 66, 1957, p. 143-160

Verkuyl, H.J. ‘De relevantie van logische operatoren voor de analyse van temporele bepalingen’, Studia Neerlandica 2, 1970, p. 7-33

Wandruszka, M. ‘Das Paradox des Artikels’, Die neueren Sprachen, 1966, p. 212-220