Streven. Jaargang 87

[p. 106]

Boeken

Kerk en theologie

Lijden en schoonheid in de christelijke kunst

Hoe kan kunst die pijn en lijden uitdrukt tegelijkertijd mooi zijn? Denken we maar aan het kruis van Christus en de kruisweg, met stip de meest bekende en gebruikte beelden van menselijk lijden. Maar ook in poëzie en verhalend proza kan pijn op een mooie wijze invoelbaar worden gemaakt. En niet te vergeten in de muziek, met als een van de hoogtepunt de Mattheus Passion van Johann Sebastian Bach. Of in films die over het lijden van Christus gaan.

Tien kenners van (christelijke) kunst verzamelden de in hun ogen mooiste kunstuitingen door de eeuwen heen en bespreken ze diepgaand en aanstekelijk. Daarbij zal het geen verbazing wekken dat vier essays direct of indirect met de Tweede Wereldoorlog te maken hebben. Alle bijdragen cirkelen dus om de vraag naar de relatie tussen pijn en schoonheid, maar ook aanverwante vragen worden onderzocht. Is er binnen het christelijk paradigma altijd sprake van verlossing, of staat de pijn zo op de voorgrond dat bevrijding ervan naar de achtergrond verdwijnt of zelfs afwezig is? En welke theologisch kader laat zich daarbij gelden?

Het niveau van de bijdragen is bij tijd en wijle nogal pittig en vergt het nodige van de lezers. Maar laat dat geen reden zijn om deze publicatie ongelezen te laten. Ik weet bijna zeker dat u zich erna in een of meerdere van de besproken onderwerpen zult gaan verdiepen.

Panc Beentjes

Marc De Kesel en Anne Marijke Spijkerboer (red.), Pijnlijk mooi. Lijden en schoonheid in christelijke kunst (Figura Divina, deel 5), Uitgeverij Skandalon, Middelburg, 2019, 182 blz., 22,95 euro, ISBN 9789492183811.

Literatuur

Een bijzondere vorm van geluk

We kennen allemaal het gevoel van opwinding en ontdekking dat we ervaren - het meest intens vaak als kind - wanneer we kennismaken met iets nieuws. Dat gevoel ondervond de jonge Nicola Gardini toen hij op het liceo classico kennismaakte met de fascinerende wereld van de Latijnse naamvallen, en langs die weg de Latijnse taal en later de literatuur leerde kennen. Dat gevoel van verwondering en liefde voor het Latijn wil Gardini met ons delen in het mooie boek dat hij nu geschreven heeft in Oxford, als hoogleraar Italiaans en cultuurgeschiedenis van de Renaissance.

Gardini neemt ons in zijn boek mee op een ontdekkingstocht door de Latijnse literatuur. Hij doet dat door in elk hoofdstuk te focussen op een Latijnse auteur of een literair genre. Van de oudst bekende teksten van Cato en Ennius (derde tot tweede eeuw voor Christus) tot christelijke teksten van Augustinus en Tertullianus. Maar het

[p. 107]

leeuwendeel van het boek behandelt de grote klassieken van de Latijnse literatuur: Caesar, Cicero, Livius, Vergilius, Horatius, Lucretius, Catullus, enzovoort. Aan de hand van enkele korte tekstfragmenten (altijd de Latijnse tekst met de Nederlandse vertaling) probeert hij de lezer warm te maken voor de schoonheid van de taal bij die auteur. Hij streeft geen volledigheid na, geeft geen uitvoerige literaire beschrijvingen en nog minder grammaticale ballast. De taal van het fragment, de gekozen woorden en de syntaxis leiden bij hem steeds tot een originele inkijk in het eigene van elke auteur.

Van de rationele, bijna wiskundige precisie van Caesar tot het mysterie van de verwondering dat de auteur ervaart bij het lezen van de gedichten van Catullus: steeds probeert hij de schoonheid van de taal tot zijn recht te laten komen. Originele invalshoeken zijn daarbij schering en inslag: wie verwacht in De rerum natura, het ernstige en moeilijke filosofische leerdicht van Lucretius, een passage over het verdriet van een koe als haar kalf wordt geofferd, of een beschrijving in een paar verzen hoe hij ervan geniet op een zonnige dag in het gras te liggen? Gardini heeft het allemaal gelezen en kan er op een boeiende manier over vertellen.

Van Cicero zegt hij dat hij ‘complexe maar geen gecompliceerde zinnen schrijft waarin geen ruimte overblijft voor twijfel of onduidelijkheid.’ Een toonbeeld van helderheid, volledigheid en perfectie, van grammaticaal correct en consistent schrijven. Het hoofdstuk over Vergilius heeft als titel ‘een rilling door de syntaxis’. Wat Cicero is voor het proza, is Vergilius voor de poëzie: de norm voor alle dichters die na hem komen, tot Dante, Ariosto, Tasso, en vele moderne dichters toe.

Gardini hoopt met zijn boek lezers - zowel zij die Latijn kennen als degenen die het niet kennen maar er wel interesse voor hebben - tot het lezen van Latijnse literatuur (origineel of in vertaling) aan te zetten. Ik vind het alvast een heerlijk boek dat enkele uren onvervalst leesplezier zal bezorgen en enthousiasme opwekt om de originele teksten zelf (opnieuw) ter hand te nemen. Volgens Gardini een noodzakelijke en nuttige bezigheid, want ‘de complexiteit van Latijn doorgronden, de structuren blootleggen en genieten van de stilistische schoonheid - het zijn allemaal manieren om onszelf beter te leren kennen, om oplossingen te vinden voor problemen voordat ze zich aandienen, en tegelijk een bijzondere vorm van geluk te ervaren’. En is dat ook niet de taak van elke leraar: de liefde voor de taal aan zijn leerlingen doorgeven? Want, zoals Vergilius al wist: ‘Quis enim modus adsit amori? Bestaat er een maat voor de liefde?’

Jan Verheyen

Nicola Gardini, Leve het Latijn. Geschiedenis en schoonheid van een nutteloze taal, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2019, 255 blz., ISBN 9789028427747. (oorspronkelijke titel: Viva il Latino, Garzanti, Milaan 2016)

[p. 108]

Kunst

Legende Emil Nolde

Meerdere schilderijen van Emil Nolde kregen in 1937 op de tentoonstelling ‘Entartete Kunst’ een prominente plaats. Van geen ander kunstenaar werden zoveel doeken - 1052 - door het naziregime in beslag genomen. Het duurde niet lang of hij kreeg van hogerhand verbod te schilderen. Hij sloot zich op in zijn atelier in het afgelegen Seebüll en maakte in het geheim kleine aquarellen die hij ‘ungemalte Bilder’ noemde. Na de oorlog schilderde hij een aantal ervan na, met olieverf, op groot formaat, en die doeken werden meteen bejubeld als de overwinning van een waarachtig kunstenaar die de moed had opgebracht in uiterst moeilijke jaren ondanks de vervolging geestelijk weerstand te bieden. Innerlijk gedreven kunst bleek sterker dan de venijnigste politiek.

Uit recent historisch onderzoek blijkt dit aandoenlijke verhaal een legende. Nolde zelf en zijn vrienden gaven er de nodige impulsen voor en de Nolde Stichting in Seebüll deed de rest. In werkelijkheid was Nolde van meet af aan een vurig aanhanger van Hitler, vanaf 1934 lid van de partij, en enthousiast toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Allang voelde hij zich opzijgeschoven door het cultureel establishment van Berlijn, waarin de impressionist Max Liebermann, een jood, een leidende rol speelde. Hij percipieerde zichzelf als een miskend genie, zijn tijd vooruit. Hij beschouwde zijn eigen expressionistische stijl als de vrucht van een oer-Duitse bodem en als verzet tegen de heersende mode van een internationale, karakterloze kunst, opgelegd door een markt en opgehemeld door een pers die in handen waren van de joden. Met de opkomst van het nationaalsocialisme koesterde hij de hoop eindelijk de officiële erkenning te genieten die hij verdiende. Vreemd genoeg bleef hij tot het einde toe in de Führer geloven. De obstakels die hem in de weg werden gelegd, zag hij als het werk van tweederangs functionarissen, en per slot van rekening moet elk genie het martyrium ondergaan alvorens te triomferen. Vroeg of laat zouden de NS-bureaucraten wel inzien dat het expressionisme als rasechte Duitse kunst vanzelf thuishoort in het nazisme. Dat Hitler zijn stijl verfoeide, heeft hij vermoedelijk nooit geweten en dat er geen brug mogelijk was tussen de esthetische canon van de partij en zijn eigen creaties, heeft hij nooit begrepen.

Eindelijk met de volle medewerking van de Nolde Stichting, die het rijke archief beheert, hebben Bernhard Fulda en Aya Soila de mythe nu blootgelegd. Hun onderzoek heeft geleid tot een tentoonstelling in Berlijn waarvan het hier besproken boek de catalogus is. Aan de afbeeldingen van de getoonde werken gaat een lang historisch essay vooraf dat leest als een roman. De auteurs laten zien hoe Nolde zijn leven lang bijdroeg aan de beeldvorming over zijn persoon en met zijn mémoires de publieke opinie manipuleerde. Onder meer leggen zij uit dat het zogenaamde Malverbot eigenlijk een Be-

[p. 109]

rufsverbot was - hij mocht wel werken, maar niet tentoonstellen noch verkopen - en dat hij allang voor dat verbod de gewoonte had kleine aquarellen te schilderen.

Met Nolde staan wij voor een paradox: een groot kunstenaar en overtuigde nazi en antisemiet die geen genade vond in de ogen van de partij en na de oorlog gezien werd als een slachtoffer van het nazisme en een toonbeeld van geestelijk verzet. In de jaren van herstel en wederopbouw kon Duitsland een dergelijke legende goed gebruiken. Dit verhaal bewijst hoe complex de geschiedenis wel is als weefsel van psychologische, sociale, politieke, culturele en toevallige factoren en bovendien als broeihaard van misverstanden. Moeten wij nu anders naar Noldes schilderijen kijken?

Jan Koenot

Bernhard Fulda (red.), Emil Nolde. Eine deutsche Legende. Der Künstler im Nationalsozialismus, Prestel Verlag, München, 2019, 384 blz., 45 euro, ISBN 9783791358932 (Duits), 9783791358949 (Engels).