Streven. Jaargang 83

[p. 1032]

Podium

Clara Bolle
Het Kind van het Vuur
De nostalgie van Jef Geeraerts

Een branding van gejuich stijgt op. In de massa gaan kleurige parasols op en neer, en naast de auto waarin Jef zit loopt een viertal jongemannen, zwaaiend met palmtakken. ‘Het Kind van het Vuur is teruggekomen, en wij zien hem, moedertje’, zingen ze. (Mortier, blz. 144)

Jef Geeraerts (1930-2015) keerde in het jaar 2010 terug naar het land waar het allemaal begon voor hem als schrijver, het land waar hij afscheid nam van Geeraerts de kolonisator. Geeraerts wilde het land nog één keer zien; kijken wat er van zijn werken was overgebleven en of er nog geesten rondwaarden uit het verleden. Hij wilde zelf niet meer over de Congo schrijven, dat is iets voor de volgende generatie, vond hij: ‘Ik heb [...] de kolonisator in mij gewurgd en Afrika uit me weggebrand’ (Mortier, blz. 9). Erwin Mortier (1965) is die volgende generatie.

In het reisdagboek Afscheid van Congo. Met Jef Geeraerts terug naar de evenaar (2010) verhaalt Mortier van de terugkeer van het kind van het vuur. Afscheid van Congo is als een kaleidoscoop: een herinnering aan een herinnering die al ver in het verleden ligt. Het Congo van de eenentwintigste eeuw herinnert Geeraerts niet alleen aan zijn werk als gewestbeheerder, maar ook aan zijn eerste literaire succes, aan Black Venus (1967). Let wel, Black Venus was op zich al een afscheid van Congo en Afscheid van Congo is dus eigenlijk een tweede en laatste afscheid. Geeraerts schreef het semi-autobiografische verhaal van Black Venus in België, nadat hij Belgisch-Congo was uitgejaagd, samen met de rest van het Westen. Voor Black Venus ontving Geeraerts de Staatsprijs in 1969, maar oogstte hij ook enorme kritiek. Zo

[p. 1033]

werd hij beschuldigd van exhibitionisme, opportunisme en subjectivisme. Geeraerts zou een fascist zijn en Black Venus niets meer dan goedkope porno.

Dat waren de woorden uit de jaren zeventig van de vorige eeuw. In de eenentwintigste eeuw beziet Mortier de ‘Gangreen Cyclus’ waarvan Black Venus het eerste deel is, met geheel andere ogen: ‘Toen ik de Congoromans later herlas troffen ze me als een portret van een man in crisis, gevangen in een weinig levensvatbaar huwelijk en in de dodelijke realiteit van het Belgisch kolonialisme [...] en die hier, in dit land, een uitweg zoekt uit zijn beklemming’ (Mortier, blz. 40). Dit beaamt Geeraerts zelf ook. Mortier citeert hem hier letterlijk in zijn reisdagboek: ‘Congo is voor mij geen bevrijding geweest, maar wel een genezing. Ik ben hier genezen van de westerse cultuur: christelijk, conservatief en paternalistisch’ (Mortier, blz. 166). Zo bekeken bracht Congo in het leven en werk van Geeraerts veeleer een kritiek op de westerse samenleving voort dan een kritiek op de westerse kolonisatie.

Geeraerts is dan ook geen typische oud-koloniaal. De nostalgie van de koloniaal is niet de nostalgie van Geeraerts, zoveel wordt duidelijk in het reisdagboek van Mortier. Geeraerts verlangt niet zozeer naar de goede oude tijd van de machthebber, maar naar een vol en wild leven, ver van het westerse beschavingsideaal; ‘[...] een Lust for Life in het regenwoud’ aldus Mortier (Mortier, blz. 54). Julie, de minnares van Geeraerts en geliefd personage in Black Venus, mag niet ont breken: ‘De hoop die ze belichaamde, de belofte aan sensuele en seksuele bevrijding of catharsis [...]’ (Mortier, blz. 54).

De nostalgie van Geeraerts is een vitalistische nostalgie: een verlangen naar de eerste mens. Nostalgie, van het Oudgriekse woord ‘nostos’, terugkeer of thuiswaarts, en ‘algia’, verlangen of lijden (Cassin). Vaak wordt nostalgie een kitsch sentiment genoemd of nog erger: geschiedvervalsing. Een onkritisch sentiment bij tijd en wijle, maar zeer zeker het onderzoeken waard. De vitalistische nostalgie, zoals die van Geeraerts, is niet het verlangen naar het koekje bij de thee uit zijn jeugd. Het wil niet het verleden conserveren om haar in een snoeppapiertje te wikkelen. Nee, de vitalistische nostalgie zoals die naar voren komt in Mortiers dagboek en Black Venus is een ongetemd verlangen naar een andere plek, een andere tijd, buiten zijn eigen kleine levensgeschiedenis.

Het is dit voorwereldlijke verlangen dat Geeraerts haarscherp verwoordt in zijn Black Venus. Geeraerts maakt in het semi-autobiografische verhaal een rite de passage mee bij een inheemse stam waar de meesten van ons alleen van kunnen dromen: ‘[. ] ik maakte metershoge luchtsprongen, de miljoenen wezens rondom mij verenigden zich in rijen, in horden, in falanxen en samen dansten we de rituele dans van de Aarde, het Vuur, het Licht, de Adem, het Bloed, god had nooit bestaan, god zou nooit bestaan, we waren almachtig’ (Geeraerts, blz. 51). Geeraerts is hier verworden tot Zarathustra (Niet-

[p. 1034]

zsche). Hij heeft zijn (christelijke) God vermoord en is zijn eigen god geworden. Geeraerts heeft de toverdrank nodig om te kunnen reizen in de tijd, ‘om niet kapot te gaan van heimwee naar een wilde tijd die onbereikbaar in het verleden lag...’ (Geeraerts, blz. 104). Het samenvallen met een andere tijd, ver buiten het eigen bereik, het blijven schaarse momenten van verlichting voor Geeraerts.

Geeraerts is niet alleen een balling wanneer hij gedwongen terugkeert naar het koude, kleinburgerlijke Vlaanderen. Hij is ook een balling van de tijd. Altijd blijft het verschil bestaan tussen de klok aan de keukenmuur en de tijd van het oerwoud, de tijd van de voorvaderen. Maar paradoxaal genoeg is het juist de absentie van zijn oorspronkelijk-zijn dat zijn verlangen aanwakkert. Eros, verlangen, kent geen eind en begin: het is de alfa en omega van de prechristelijke wereld. Geeraerts blijft kortom als een Odyssee door de tijd reizen, zonder ooit terug te keren naar de oorsprong, naar daar waar het allemaal begon. Zijn werk is de neerslag van deze tijdreizen. Hij kent hierbij maar ‘één wet: léven’ (Marsman). Voor alles staat zijn bevestiging van het leven centraal.

De vitalistische nostalgie van Geeraarts bestaat enerzijds als muze, als vuur voor zijn leven en werk, anderzijds is zij ook een scherpe kritiek. Een kritiek op het burgerdom, het christendom, het huwelijk en de westerse maatschappij als zodanig. Het oerwoud, zijn leven in Congo, ze bieden een tegenwicht aan de heersers: ‘Plato, Aristoteles, Paulus, Hegel, Descartes, Kant, degenen die het Westen voorgoed bevroren hebben...’, aldus Geeraerts (Geeraerts, blz. 123). Geeraerts realiseert zich maar al te goed dat hij zelf ook onderdeel is van dat discours en dat geen rite hem kan transformeren tot een oerman: ‘Twee mensen, een man en een vrouw, de man toevallig blank en vervuld van duizenden jaren cultuur, de vrouw toevallig zwart en dochter van menseneters, strekten zich samen uit op een bed [...]’ (Geeraerts, blz. 136). Ook hier weer is de afstand merkbaar, dezelfde afstand die hem in vuur en vlam zet. Slechts in de fysieke roes is een kortstondig samenvallen mogelijk.

Het is weer meer dan vijftig jaar geleden dat Geeraerts Black Venus schreef. De grote Vlaamse schrijver is helaas niet meer onder ons. Des te meer reden om zijn werken te lezen en te herlezen, om zo nog meer zicht te krijgen op de laatste sporen van de twintigste eeuw en het gevoel van de tijd van ver, ver daarvoor. Wie weet hoeveel verhalen we elkaar nog te vertellen hebben over België, over Congo? Wat herbergt het duistere verleden nog meer in zich? Laat de muze maar zingen. Het Vuur van het Kind is nog lang niet gedoofd.

[p. 1035]

Barbara Cassin, La Nostalgie. Quand done est-on chez soi?, Autrement, Parijs, 2013.

Jef Geeraerts, Gangreen 1. Black Venus, De Bezige Bij, Amsterdam, 2012.

Hendrik Marsman, ‘Lex Barbarorum’, gedicht, te vinden op http://www.dbnl.org/tekst/mars005verz03_01/mars005verz03_01_0046.php

Erwin Mortier, Afscheid van Congo. Met Jef Geeraerts terug naar de evenaar, Amsterdam, 2010.