Streven. Jaargang 83

[p. 950]

Podium

Stijn Geudens
Russische zielkunde
Over Sergeant Bertrand van Aleksandr Skorobogatov

Dit jaar is het een kwarteeuw geleden dat de Sovjet-Unie in elkaar stortte. Het was eveneens in 1991 dat Sergeant Bertrand verscheen, het eerste boek van Aleksandr Skorobogatov: een toevallig synchronisme? Skorobogatov werd geboren in 1963 in de Wit-Russische stad Grodno, vlakbij de grens met Polen en Litouwen. Hij studeerde film en theater in Minsk, orthodoxe theologie in Parijs en literatuur in Moskou. Jarenlang worstelde hij met de Sovjetconventies inzake literatuur maar in 1989 wist hij toch zijn eerste verhaal gepubliceerd te krijgen, ‘De Beul’, in Yunost, op dat moment het belangrijkste literaire tijdschrift in het Russische taalgebied met een oplage van 3.100.000 exemplaren - iets waar redacties ten onzent alleen maar van kunnen dromen. Twee jaar later volgde dan zijn eerste boek, de novelle Sergeant Bertrand, waarvan er 1 miljoen over de toonbank gingen. Om dit mogelijk te maken had de auteur wel toegevingen moeten doen aan de censor: bepaalde scènes achtte men te erotisch of gewelddadig. Het werk ontving meteen lovende reacties in de Sovjet-Unie zelf maar kreeg ook aandacht in het buitenland waar men het reeds meermaals vertaalde. In 2004 maakte Skorobogatov een tweede, niet-gecensureerde versie. Uitgeverij Cossee bracht de Nederlandse vertaling van die nieuwe versie eerder dit j aar op de markt, meteen de aanleiding om er hier bij stil te blijven staan. De auteur, die sinds 1992 in Antwerpen woont, schreef, naast verhalen en essays, nog vier andere boeken: Audiëntie bij de vorst (1994), Aarde zonder water (1997), Cocaïne (2003) en Portret van een onbekend meisje (2008). Alleen Cocaïne werd nog niet in het Nederlands vertaald.

Waarover gaat het bejubelde debuut van Aleksandr Skorobogatov?

[p. 951]

Hij vertelt het verhaal van het echtpaar Nikolaj en Vera - we kennen alleen hun voornamen - die in een grijs provinciestadje een bescheiden ‘Chroesjtsjovappartement’ bewonen. Hij slijt zijn dagen in een verduisterde kamer in het gezelschap van een fles wodka, zij werkt als actrice in het plaatselijke theater. Vanaf een bepaald moment krijgt het koppel geregeld bezoek van een zekere ‘Sergeant Bertrand’ die wat komt flikflooien met Vera en Nikolaj tegen haar ophitst. Deze laatste wordt meer en meer verteerd door jaloezie, verdenkt zijn vrouw van veelvoudig overspel en gaat daarbij zwaar door het lint: hij mishandelt Vera, ranselt vermeende minnaars af en slaat het interieur van het appartement kort en klein. Om haar man ter wille te zijn zegt Vera het theater vaarwel en gaat aan de slag als straatveegster waarbij ze nog eens ernstig ziek wordt ook. Nikolaj vindt echter geen rust, praat over zijn problemen met een pope maar belandt uiteindelijk in de psychiatrische afdeling van het ziekenhuis. Daar voert hij een bevreemdend gesprek met een andere patiënt, Leonid, die hem een droom vertelt die Nikolaj eerder in het boek zelf ook al had. Tot slot weet hij, met de hulp van Sergeant Bertrand, te ontsnappen uit het hospitaal en slaat zijn vrouw dood op het kerkhof terwijl ze het graf van hun jonggestorven zoontje schoonmaakt.

Sergeant Bertrand is een tamelijk cryptisch verhaal dat heel wat vragen oproept en de lezer bijna dwingt tot een tweede (derde, vierde,...) lectuur. Skorobogatov hanteert weliswaar een heldere en trefzekere taal maar schrijft daarbij vanuit een wisselend perspectief en dat roept de nodige verwarring op. Zo is het niet duidelijk wat werkelijkheid is en wat fantasie. Zijn de personages Sergeant Bertrand en Leonid waanvoorstellingen van Nikolaj? Zijn we getuige van de stapsgewijze degeneratie van een alcoholicus? Beschrijft de auteur het wordingsproces van een psychotisch ziektebeeld? Is Nikolaj schizofreen? Het boek ademt daardoor van het begin tot het einde een nogal claustrofobische, donkere sfeer en doet wat denken aan een film noir. Het thema van de liefde die uit de hand loopt en leidt tot waanzin en moord is in de literatuur al wel vaker beproefd. In het Russische taalgebied denkt men meteen aan De Kreutzersonate (1891) van Lev Tolstoj. Maar de ‘psychiatrische’ dimensie in Sergeant Bertrand roept ook herinneringen op aan De man die zijn haar kort liet knippen (1947) van Johan Daisne (overigens een kenner van de Russische letteren), en recenter aan de film Lost Highway (1997) van David Lynch.

Sergeant Bertrand laat zich op meerdere manieren lezen. Ik probeer zes mogelijke betekenislagen te onderscheiden: naast de reeds vermelde psychiatrische, de psychologische, theologische, filosofische, maatschappijkritische en tot slot de cultuurhistorische. Men kan het verhaal vooreerst duiden als een klassieke, psychologische, haast dostojevskiaanse vertelling over een huwelijk dat strandt. Vera is het prototype van de vrouw die zich uit liefde helemaal opoffert voor haar man,

[p. 952]

maar ook Nikolaj aanbidt zijn eega. Het verlies van een kind ondermijnt evenwel hun relatie: ‘Hij genoot van haar schoonheid, die heilig was voor hem, zoals alles voor hem heilig was wat te maken had met deze prachtige vrouw [...] Die hem een zoon had geschonken. En die hem kort daarna begraven had, zonder Nikolaj ook maar één keer te beschuldigen van de dood van het arme jongetje. Waarom? Het was toch niemand anders' schuld dan die van hem? Waarom gaf ze hem dan niet de schuld, hij die bijna een moordenaar was?’ (blz. 35-36).

De dood van zijn kind laat bij Nikolaj een diep trauma achter en een schuldgevoel dat alras destabiliserend werkt. De schuldvraag is een van de centrale thema's in de Russische cultuur. Ook tijdens zijn gesprek met de pope schreeuwt Nikolaj uit: ‘Is het dan nog mijn schuld ook? Mijn schuld?!’ (blz. 85). Hier doet zich echter een betekenisverschuiving voor en evolueert het begrippenpaar schuld en boete naar zonde en vergeving, en zo komen we terecht in de theologische sfeer. Niet toevallig betekent de naam ‘Vera’ in het Russisch ‘geloof’. ‘Een kwade vrouw zal aan een zondige man gegeven worden, als een bitter tegengif, dat de slechte sappen van een zondaar moet uitdrogen’ (blz. 85), bezweert de priester, en verder: ‘“Zorg voor je vrouw als Christus voor de Kerk”, zegt Johannes Chrysostomus. Ook al moet je je eigen ziel voor haar afstaan, ook al moet je herhaaldelijk verliezen lijden, iets ergs doormaken, dan mag je nog niet opgeven’ (blz. 88). Is Sergeant Bertrand, die religie weghoont, medelijden verafschuwt en brute macht verheerlijkt, niemand minder dan de Duivel? Dat de woorden van de geestelijke geen soelaas bieden blijkt wel uit de reactie van Nikolaj: ‘Wat is dat een kerk? [...] Iets denkbeeldigs. En het heeft evenveel met God te maken als, laat ons zeggen, een openbaar toilet’ (blz. 87).

Die woorden mogen dan misschien wat op de lachspieren werken, ze onthullen tevens een volgende betekenislaag, met name de filosofische, rond de kentheoretische vraag: wat is werkelijk en wat is ‘denkbeeldig’? Zoals aangestipt, door de variatie in het vertelperspectief weet de lezer niet ondubbelzinnig wat waarheid is en wat verzinsel. De openingswoorden van de novelle zetten meteen de toon: ‘Ze zeggen dat...’ - woorden die nadien nog meermaals herhaald worden. De auteur schrijft een verhaal over Nikolaj die zich waanvoorstellingen maakt over zijn vrouw die theater speelt. En in die waanvoorstellingen komen ook nog eens dromen voor. Dat is dus fictie tot de derde of vierde macht. Men kan dit een speelse proeve van postmodernisme noemen maar mij dunkt hier ook de invloed van het platonisme relevant. De ideeënleer van Plato vormt al van oudsher een van de fundamenten van het orthodoxe christendom: de waarneembare werkelijkheid is maar een afschijnsel van een dieper- hoger- of achterliggende eeuwige waarheid. ‘Schoonheid is de zichtbare belichaming van het goede’ (blz. 134), doceert Leonid op een helder moment. Betekenisvol is ook dat de personages in het

[p. 953]

boek elkaar enkele keren aankijken via spiegels.

De meer universele psychologische, theologische en filosofische thema's beletten niet dat de auteur zich ook inlaat met het hier en nu, en een maatschappijkritisch geluid laat horen. Als jongeman botste Skorobogatov met de autoriteiten van zijn land. Zijn kritiek op het totalitaire karakter van de Sovjetstaat en alle daarbij horende machtsmisbruik klinkt onder meer door in de ronduit schrijnende passage waarin Vera de directeur van het ziekenhuis komt smeken haar man te laten gaan. Die directeur voelt meteen dat er winst te halen valt uit de situatie en begint haar te chanteren: ‘Ik kan ervoor zorgen dat hij sterft. Vandaag nog. Dat hij zich ophangt bijvoorbeeld. Of dat hij ergens op het toilet naast de wc's zijn aders opensnijdt. Zou je zo'n oplossing van het probleem leuk vinden? [...] Je bent erg naïef en je weet helemaal niets van de wet af. Je hebt geen enkel bewijs en je zult er ook niet aan komen’ (blz. 144-145). Vervolgens probeert hij Vera te verkrachten. De secretaresse in het naastgelegen kantoortje zet daarop ‘glimlachend’ en ‘vol begrip’ de radio wat luider en wimpelt ook de telefoontjes voor haar baas vakkundig af: ‘In alle opzichten hield ze van orde’ (blz. 146).

Tot slot kan men, de maatschappijkritiek overstijgend, Sergeant Bertrand ook een bredere cultuurhistorische dimensie toeschrijven. Een patiënt die lijdt aan schizofrenie - zoals we van Nikolaj kunnen veronderstellen - leeft in een wereld waarin de zinvolle verbanden tussen mensen en dingen tanen. Om zijn onwerkelijk geworden wereld weer samenhang te verlenen ontwerpt hij een aantal ‘noodbruggen’. Die noodbruggen heten hallucinatie en waan. Wat voor het individu geldt, kan men ook, tenminste deels, toepassen op het collectieve. Wat bedoel ik? In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw verwaterden de Sovjet-idealen geleidelijk en verdwenen zo als groot zingevend kader voor het Russische volk. De vlaggen nog wel wapperend, maar de geest geweken. Die toestand van algemeen moreel deficit leidde uiteindelijk tot de ineenstorting van het land in 1991. Dat een novelle als Sergeant Bertrand in hetzelfde jaar kon uitkomen in een miljoenenoplage is dus niet zonder betekenis.

Aleksandr Skorobogatov, Sergeant Bertrand, Cossee, Amsterdam, 2016, 160 blz., isbn 97890936 6671.