Streven. Jaargang 83

[p. 577]

Streven
juli/augustus 2016

[p. 579]

Drift

Benjamin De Mesel
Hart en verstand

Op 2 september 2015 verdronk de drie jaar oude Alan Kurdi in de Middellandse Zee. Foto's van het aangespoelde jongetje met het rode T-shirt en de korte broek veroorzaakten wereldwijd verontwaardiging. Ze gaven niet enkel aanleiding tot discussies over de manier waarop Europa met vluchtelingen moet omgaan, maar ook tot stellingnames over de rol van emotie en morele verontwaardiging in journalistieke berichtgeving en politieke besluitvorming. Tegenover emotioneel geladen reacties stelden sommigen dat heftige emoties de vluchtelingencrisis niet oplossen. Wat we nodig hebben is een rationele aanpak: we moeten ons laten leiden door het verstand en niet door het hart. Het voorval vraagt om nuchtere reflectie, want ‘morele verontwaardiging staat inzicht in de weg’.¹

Ik ben de laatste om te ontkennen dat een rationele aanpak nodig is, maar betwist dat emoties, en morele verontwaardiging in het bijzonder, daarin geen betekenisvolle rol kunnen spelen. Het gaat niet om een keuze tussen rede en emotie. Wie die twee tegenover elkaar plaatst, als sloten ze elkaar uit, heeft van beide een ietwat verwrongen beeld. De emotie is dan een soort instinctieve, onmiddellijke reactie, een weinig benijdenswaardig overblijfsel van toen we nog dieren of kinderen waren. Het ontwikkelde verstand daarentegen is wat ons van dieren en kinderen onderscheidt en boven hen verheft. De verstandige mens houdt zijn emoties netjes buiten de deur en laat zich slechts leiden door de zuivere rede.

Wie een strikte scheiding tussen hart en verstand ziet, kan een aantal vertrouwde fenomenen moeilijk plaatsen. Een gevoel is niet altijd gepast, terwijl het onderscheid tussen gepast en ongepast niet van toepassing is op instinctieve reacties van dieren. Een emotie kan verfijnd zijn of bot, een-

1 Zie Rik Torfs in De Standaard van 7 september 2015. Voor reacties in dezelfde lijn in deze krant, zie Bart Sturtewagen in De Standaard op 4 september 2015 en Bart De Wever in De Standaard op 7 september 2015.

[p. 580]

voudig of complex, primitief of beschaafd. Gepaste emoties zijn niet aangeboren, maar worden ontwikkeld doorheen opvoeding en levenservaring, in wisselwerking met de ontwikkeling van het verstand. Wie het verhaal van Anna Karenina niet vat of verloren raakt in de structuur van een muziekstuk, heeft geen toegang tot de verfijnde gevoelens die die werken kunnen oproepen. Omgekeerd zal iemand met een gebrekkige emotionele ontwikkeling die werken ook niet begrijpen. Een emotievrij verstand, zoals dat van een computer, kan rekenen en misschien zelfs kennis vergaren, maar ontbeert inzicht in mensen en culturele uitdrukkingsvormen.

Emoties, en morele emoties in het bijzonder, zijn vaak het resultaat van een lang opvoedingsproces waarin het verstand een cruciale rol speelt. Wie ze als instinctief of onmiddellijk afdoet in een poging het nuchtere verstand op te waarderen, geeft daarmee ironisch genoeg blijk van een verstand dat niet in staat is om de rol van emoties te plaatsen. De verstandige mens is niet emotieloos. Het is niet diegene die emoties heeft ingeruild voor de rekenende rede, maar diegene die gepaste emoties (en die zijn niet altijd gematigd!) combineert met een verstand dat die emoties informeert in plaats van verdringt en erdoor wordt geïnformeerd in plaats van verstoord. Dat betekent uiteraard niet dat emoties altijd betrouwbaar of gepast zijn, alleen dat ze niet noodzakelijk onbetrouwbaar of ongepast zijn. Maar vertel mij niet dat de rede, hoe nuchter en berekenend ook, nooit uit de bocht gaat. Emotie kan redeloos zijn en rede emotieloos, en in beide gevallen is er iets mis, zeker als het gaat om de vraag hoe we mensen moeten behandelen.

Een dikke scheidslijn tussen emotie en rede wordt soms bepleit door wie een krachtdadig asielbeleid wil voeren. Medelijden met Alan wordt dan gezien als een emotie die wringt met een redelijk beleid. Wie in naam van de redelijkheid positieve gevoelens voor vluchtelingen buitenspel zet, wordt door diezelfde redelijkheid ook beroofd van de mogelijkheid om met negatieve gevoelens rekening te houden. Waarom niet erkennen dat emoties, waaronder ook morele verontwaardiging, een inzicht kunnen uitdrukken, in plaats van te beweren dat ze inzicht in de weg staan? Welk inzicht dat is en hoe het politiek vertaald moet worden, dat is een andere vraag.