Streven. Jaargang 83

[p. 445]

André van de Vyver
Collectief wonen in een monument

Sommige mensen wonen in een monument en zijn zich daarvan misschien niet bewust. Ze zouden er fier op kunnen zijn. Velen wonen zelfs in monumentale wijken, die ontworpen zijn in het kader van de volkshuisvesting. Vaak zijn zulke wijken geconcipieerd door bekende architecten. Vaak zijn zulke wijken geconcipieerd door bekende architecten. Een vluchtige blik in de Belgische architectuurgeschiedenis van de sociale woningbouw toont dat ook ons land rijk is aan goede voorbeelden van dit soort bouwwerken.

De volkswoningbouw of sociale huisvesting legde zich in de vorige eeuw vooral toe op grote collectieve projecten. De bakermat van de Belgische sociale huisvesting is de tuinwijk die na de Eerste Wereldoorlog door de toen Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen en Woonvertrekken in België werd geïntroduceerd. De idee was overgewaaid vanuit Groot-Brittannië waar Ebenezer Howard dit revolutionaire model voor stedelijke ontwikkeling had ontwikkeld om de arbeidersbevolking uit de toenmalige slechte woonomstandigheden te bevrijden.

Op stedenbouwkundig vlak is de sociale woningbouw geëvolueerd van tuinwijken naar vrijstaande hoogbouwwijken tot kleinschaligere invulprojecten. In België is de relatie tussen stedenbouw als discipline en volkshuisvesting bijzonder groot door het gebrek aan een globale visie op het vlak van ruimtelijke ordening. Een andere vorm van wonen in de plaats van individueel wonen wordt een utopie die wordt uitgewerkt als de stad van de toekomst. Die woonvorm wordt de materiële neerslag van een ideaal maatschappelijk bestel. Sociale huisvesting wordt de sector waarin de ideale huisvestingsmodellen worden uitgetest. Een historische terugblik op de ontwikkeling van de volkswoningbouw is dan ook het verhaal van gerealiseerde utopieën.

[p. 446]

Door de verwoestingen van de Eerste Wereldoorlog werd de huisvestingsproblematiek opeens een algemeen maatschappelijk probleem waarbij het utopische model van de tuinstad als het paradigma van de nieuwe maatschappelijke en ruimtelijke ordening werd aangewend. Het huisvestingsbeleid werd beschouwd als strategie in de opbouw van een nieuwe rechtvaardigere maatschappelijke ordening met de tuinwijken als middel.

Deze visie leidde tot kwalitatief hoogstaande realisaties, vooral in de rand van Brussel (Le Logis-Floréal in Watermaal-Bosvoorde van Louis Van der Swaelmen en Jean Eggerickx, de Van Lindt-wijk in Oudergem van Vanderslagmolen en Verbist, de Cité Moderne in Sint-Agatha-Berchem van Victor Bourgeois, Kapelleveld in Sint-Lambrechts-Woluwe van Huib Hoste en Antoine Pompe, de wijk Diongre in Sint-Jans-Molenbeek van Joseph Diongre), maar tevens in Zelzate (Klein Rusland van Hoste en Van der Swaelmen), in Roeselare (Batavia), in Heverlee (Matadi) en in Deurne bij Antwerpen (Unitas). Ook heel wat kleinere gemeenten kregen in deze periode hun tuinwijk.

Het werden bijna steeds mooie wijken met een vanzelfsprekende aandacht voor het architectonisch detail, een doordachte typologie en een verzorgde uitwerking van het publieke domein. De woningen waren uitgerust met voor die tijd modern comfort dat in schril contrast stond met de woonomstandigheden van de arbeidersbevolking van toen. Het was er goed en gezond wonen. De meeste van deze tuinwijken die nu nog overblijven zijn erg verouderd en in een aantal gevallen ging hun eenvormigheid teloor als gevolg van foute ingrepen. Deze wijken, die oorspronkelijk buiten de stad lagen, liggen momenteel meestal binnen de stad en zijn uitgegroeid tot het ‘platteland in de stad’. Enkele ervan zijn ondertussen beschermd als monument en maken een essentieel onderdeel uit van het Belgisch architectonisch erfgoed.

De bloeiperiode van deze wijken is echter van zeer korte duur geweest, want reeds in de tweede helft van de jaren twintig werd, onder meer door het terugschroeven van de kredieten voor huurderscoöperatieven, de opmars gestuit. Politieke (geen rode tuinwijken rond de steden) en budgettaire motieven verklaren mee de terugkeer naar eerder traditionele beginselen van het huisvestingsbeleid. De tuinwijk wordt veeleer een ruimtelijk model voor volkswoningbouw dan de drager van een integraal maatschappelijk ideaal. Zij is ontdaan van zijn politiek-emancipatorische grond en heeft dus haar utopische lading verloren.

Vanaf halfweg de jaren twintig wordt een gedifferentieerd palet van stedenbouwkundige types ontwikkeld en toegepast. Dat gaat van de kleine tot oeverloze verkavelingen soms op hoogwaardige wijze, soms gereduceerd tot een karikatuur van een modernistisch schema. Tot dit palet behoren

[p. 447]

de wijken Luchtbal van H. Van Kuyck, de plaine de Droixhe te Luik, de Watersportbaan te Gent en de Cité Modèle van Renaat Braem op de Heizel.

Na Wereldoorlog II evolueert dit naar de wijk opgevat als een schikking vrijstaande appartementsgebouwen met als absoluut internationaal topwerk de wijk op het Kiel te Antwerpen (1951-1956) van Renaat Braem. Met negen vrijstaande woonblokken op ‘pilotis’ (of poten) stelt hij tegenover de gesloten bebouwing van de oude kernstad een volstrekt nieuwe organisatie van het wonen. Als een van de weinige toepassingen in België van de CIAM-principes (Congrès Internationaux d'Architecture Moderne) geldt het Kiel als een mijlpaal in de geschiedenis van de moderne architectuur en stedenbouw. Braem ontwerpt de wijk naar het voorbeeld van de Unité d'Habitation van zijn voormalige leermeester Le Corbusier. Hij geeft echter een eigen interpretatie aan het idee van een zelfstandige wooneenheid. Vanuit het idee van een totaalsynthese waarin alle takken van de vormgeving het kader van het leven bepalen, maken muurschilderingen, kleurcontrasten, beeldhouwwerken en een zorgvuldig georkestreerde buitenaanleg integraal deel uit van het wijkontwerp.

De hoogbouwblokken op pilotis behouden een maximum aan vrije grond en laten toe om toch de gevraagde densiteit te realiseren in een doorlopend groen park. Naast een thermische centrale voor wijkverwarming voorziet Braem ook een complex met vijf handelszaken ‘voor de waren van eerste noodzakelijkheid’ en een sociaal centrum, dat uiteindelijk niet gerealiseerd wordt, met clubgebouw en café. Deze elementen vormen volgens de architect het vitale punt waar een gemeenschap tot bloei kan komen.

De indeling van de blokken moest tot een goed contact leiden onder de bewoners, zonder de privacy te schenden. De blokken werden evenwichtig samengesteld uit verschillende woningtypes om een sociale mix van oud en jong, grote en kleine gezinnen te bekomen. Voor Braem is architectuur hét instrument in de opbouw van een nieuwe samenleving. Met de toepassing van zijn ‘totaalarchitectuur’ geloofde hij in een maatschappij waar alle mensen gelijke kansen krijgen. Iedereen heeft recht op ruimte, licht, lucht en een comfortabele woning. Daarnaast was de verbondenheid van de mens met de natuur essentieel in zijn wereldbeeld.

Uit getuigenissen van de eerste generatie bewoners van het Kiel blijkt hoe modern deze woningen waren. Ze betekenden een stap vooruit: weg met de kolenkit en de bedompte lucht, eindelijk warm stromend water, een badkamer en een eigen toilet, een praktische keuken, inbouwkasten en een weids uitzicht. ‘Wij waren allemaal zwaar onder de indruk toen we naar hier verhuisden’, herinnert een bewoonster zich. In 1958 kwam ze met haar ouders uit de Antwerpse Anselmostraat naar het Kiel. ‘Die open gaanderijen, de mini-straatjes tussen de blokken, die leidingen in glazen kokers, de

[p. 448]

kleurrijke deuren. Dat was nog nooit gezien. In de Anselmostraat hadden wij een piepklein achterkamertje en een minuscule badkamer, heel weinig comfort. In de Braemblokken hadden we plots een ingebouwde keuken en badkamer. Dat was hét van het in die tijd. Een droom op aarde. In het begin werden de blokken vooral bevolkt door stadspersoneel, onderwijzers, politieagenten en rijkswachters. Later is dat veranderd. Toen kwamen er veel mensen wonen die hier door de woningmaatschappijen werden geplaatst. Toch blijven de oudere mensen ruim in de meerderheid, veel jonge gezinnen vind je hier niet.

De Braemblokken hebben in de loop der jaren aan prestige moeten inboeten. De directeur van de huisvestingsmaatschappij woont er al lang niet meer, en waar vroeger een plonsbad voor verstrooiing zorgde, gaapt nu een aftandse ruïne. ‘Het is niet meer hetzelfde als vroeger’ moet ook de bewoonster toegeven. ‘De samenhorigheid, het buurtgevoel is een beetje verdwenen. De mensen die elkaar nog kennen van in het prille begin hokken nog wel samen, maar er zijn er veel die het Kiel hebben verlaten. Toch woon ik hier nog altijd dolgraag. Waar vind je nog zoveel groen?’

Door het succes van het Kiel krijgt Braem in de loop van de jaren vijftig en zestig een aantal soortgelijke opdrachten zoals de Modelwijk in Brussel, Sint-Maartensdal in Leuven, de Arenawijk in Deurne en de Kruiskenslei in Boom. In totaal heeft Braem tijdens zijn loopbaan ongeveer 3.500 sociale woningen gerealiseerd.

Vanaf het einde van de jaren zestig groeide de kritiek op deze huisvestingspolitiek. De aandacht voor de binnenstad, voor spontaan gegroeide woonvormen en voor sociale eenheden als gezin, wijk en dorp stegen. De huisvestingsmaatschappijen zelf kregen mee aandacht voor het bestaande patrimonium en renovaties, restauratie en herbestemmingen namen een groter aandeel in hun bouwpolitiek in. Exemplarisch voor deze nieuwe wind is de Vleeshuiswijk in Antwerpen die vanaf 1974, nadat de oorspronkelijke wijk aan jarenlange verkrotting ten onder was gegaan, in een sociaal woningbouwcomplex werd herschapen met sterke referenties naar de gotische wijk van weleer.

De uitdaging die zich momenteel stelt is hoe deze vanuit architectonisch en conceptueel oogpunt interessante complexen leefbaar gehouden kunnen worden in de eenentwintigste eeuw, met respect voor hun historische, culturele en esthetische waarde. Wil men dit kunnen realiseren, dan is nauwe samenwerking tussen de disciplines stedenbouw, architectuur, woonbeleid en erfgoed zeker een noodzaak.

[p. 449]

Literatuur

Vlaamse Huisvestingsmaatschappij, Bouwstenen van sociaal woonbeleid, Deel 1, Brussel, 1997.

Sofie De Caigny, ‘Architectuurhistorisch overzicht van sociaal wonen. Sociale huisvesting in België en Vlaanderen, enkele tendensen van 1830 tot de regionalisering van het huisvestingsbeleid’, in Woonwoord. Vakblad Sociaal Wonen - vmsw, jaargang 8, 2009.

Agentschap Onroerend Erfgoed, Inventaris onroerend erfgoed, Wooneenheid Kiel, 2016.

Vlaams Architectuurinstituut i.s.m. het Middelheimmuseum en het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, Werkschrift 2008.