Streven. Jaargang 83

[p. 292]

Drift

Ludo Abicht
Ons huidige wereldbeeld: drie breuklijnen

Met uitzondering van de reacties van antiklerikalen als Jean-Jacques De Gucht en klerikalen als E.B. Stockman is de verzuiling in de Lage Landen een snelle en stille dood gestorven. Waar nog tot het midden van de jaren 1970 gesproken kon worden van een duidelijke ideologische breuklijn tussen gelovigen en ongelovigen - er zaten bona fide ‘vrijzinnigen’ in beide kampen - blijven vandaag vooral de verzuilde instellingen over, van onderwijsnetwerken en vakbonden tot fanfares en jeugdbewegingen, organisaties waarvan de leden nauwelijks weten waarin het onderscheid met die anderen zou moeten bestaan. Wie zoals ik filosofie doceert, ervaart jaar na jaar een afnemende kennis van de zogenaamde ‘eigen overtuiging’ onder de studenten, ook omdat de directies er alles aan doen om die oorspronkelijke ideologie efficiënt toe te dekken. Zo heet het Onze-Lieve-Vrouw-van-Lourdescollege in Edegem vandaag doodleuk ‘OLVE’, het Sint-Jan Berchmanscollege ‘SJB’, en weet letterlijk geen enkele afgestudeerde leerling van een school die ooit aan ‘de Onbevlekte Ontvangenis’ of ‘Maria Immaculata’ gewijd was nog wat die term inhoudt. We hebben bij Max Weber en Robert Michels geleerd dat instellingen veel taaier zijn dan de inspiratie waaruit ze aan het begin zijn ontstaan, maar in de praktijk kan geen zinnig mens nog beweren dat deze tegenstelling de belangrijkste breuklijn in onze postmoderne samenleving is gebleven.

Tijdens de jaren tachtig ontstond in het kielzog van de contestatie door de ‘nieuwe sociale bewegingen’ langzamerhand een nieuwe breuklijn die nog steeds functioneel is, met name die tussen dogmatici en fundamentalisten aller landen en overtuigingen en, aan de andere kant, humanisten van de meest diverse pluimage. Over de religieuze dogmatici, van de salafisten

[p. 293]

tot de ultraorthodoxe joden en de ‘born again’ evangelische christenen, is intussen al meer dan voldoende geschreven. Deze breuklijn verschilt van de vorige, omdat de aanhangers van een bepaald fundamentalisme deze benaming terecht als een scheldwoord opvatten en verwerpen, terwijl vroeger bijvoorbeeld overtuigde christenen en doorwinterde papenvreters geen enkele schroom hadden om hun opinies kenbaar te maken en publiekelijk te verdedigen. Bijna niemand wil voor fundamentalist, integrist of literalist worden versleten, terwijl ze dat in feite wel zijn. Neem bijvoorbeeld de hogepriesters van het politiek correcte denken, mensen die moord en brand schreeuwen over ‘het wij-zij-denken’, maar tegelijkertijd ‘geen verdraagzaamheid voor de onverdraagzamen’ bepleiten. Zij bepalen uiteraard wat vandaag de politiek correcte lijn is, maar doen dit vooral door andersdenkenden bijzonder intolerant aan te pakken. Zodanig zelfs dat ze zich langzamerhand uit het publieke vertoog aan het schelden zijn, omdat steeds minder intelligente mensen hun voorspelbare reacties willen slikken en, vooral, omdat ze met hun gedrag de feitelijke wij-zij-kloof, die tussen hen en de anderen, voortdurend wijder hebben gemaakt.

De derde breuklijn die zich begint af te tekenen is die tussen de verdedigers van het bestaande democratische, toegegeven hier en daar defecte samenlevingsmodel en diegenen die er nog altijd van dromen dat ‘een andere en betere wereld mogelijk is’. Het is een interessante ontwikkeling, omdat deze discussie de aanhangers van beide kampen verplicht in eigen boezem te kijken en voldoende dialectische eerlijkheid op te brengen om hun stellingen aan te passen en te nuanceren. Het is ook bijzonder relevant, omdat we dit jaar de publicatie van Utopia van Thomas Morus in 1516 herdenken en we moeten vaststellen dat de discussie over de voor- en nadelen van een utopische denk- en levenshouding nog steeds actueel is. Klopt het dat ‘het (gedroomde) betere altijd de vijand is van het (reëel bestaande) goede’, of is dit een nieuw excuus voor behoudsgezinden? Bestaat er dan niet zoiets als een ‘concrete utopie’ die niet het onmogelijke eist, maar bereid is stappen te zetten samen met de realisten, maar dan wel cumulatief, en in de richting van een meer rechtvaardige samenleving?