Streven. Jaargang 83

[p. 4]

Drift

Maarten van Alstein
Koloniale spoken in het Antwerpse Middelheimpark

Wie duurzame roem ambieert, of wie hoopt dat die faam niet door de knarsende tanden van Chronos vermalen zal worden, moet - ter ontnuchtering - misschien eens een bezoek brengen aan het Antwerpse Middelheimpark. En dan niet voor de beelden van Rik Wouters of Constantin Meunier, die staan nog steeds trots te midden van de beuken en platanen, maar wel om naar een verzameling sculpturen aan de westkant van het park te gaan kijken. Ontdaan van de waan van wereldse ambitie staan daar, willekeurig neergezet, vergeten en verstild, als op een begraafplaats van de negentiende-eeuwse standbeeldenmanie, beeldhouwwerken die nog slechts een vage herinnering oproepen van de grandeur die ze ooit bezaten, toen ze prominentere posities in het stadsbeeld mochten innemen. Twee sculpturen, op houten paletten tegenover elkaar geplaatst, treffen in het bijzonder de blik van de verdwaalde wandelaar. Een verweerd plaatje vertelt dat de figuur in koloniaal uniform baron Dhanis is, terwijl zijn buigende tegenspeler, in Arabische klederdracht gehuld, anoniem blijft.

Ooit stonden deze beelden op de Antwerpse Zuiderlei, en maakten ze mee de statige fierheid uit van het burgerlijke Antwerpen, dat zijn laat-negentiende-eeuwse welvaart in niet geringe mate te danken had aan de koloniale handel vanuit de Vrijstaat Congo, eerst in ivoor, later ook in rubber. Dhanis was een van de mannen die, ter meerdere eer en glorie van koning en beschaving, het hart van de duisternis introkken, officieel om de jungle te zuiveren van de Arabische slavendrijvers, in werkelijkheid om de schier oneindige koloniale buitenruimte te openen voor verovering en exploitatie. In het oorspronkelijke monument op de Zuiderlei stond Dhanis

[p. 5]

onverzettelijk on top, op een rots, gebajonnetteerd karabijn in de rechterhand, met aan zijn voeten de buigende slavenhaler, die in de Belgische held uiteraard zijn meerdere had moeten erkennen. Maakte ook deel uit van de compositie, aan de linkerzijde van Dhanis: een blote zwarte vrouw die, de borsten pront vooruit, dankbaar haar kind aanbiedt (offert?) aan de blanke bevrijder, wellicht om het door hem te laten beschaven. Moeder en kind, onbeschaafde en ongeklede wilden: letterlijk het naakte leven. Nog tijdens het leven van Leopold ii was duidelijk waar de koloniale beschavingsdrift in feite op neer kwam. Onbegrensde plundering, tomeloze exploitatie, en vooral: genadeloos geweld - moord, verkrachting, afgehakte handen. In de Vlaamse postkoloniaal-historiografische canon wordt vandaag enigszins gehuiverd om dat geweld als een genocide of een holocaust te bestempelen. Men beschrijft het liever als ‘collateral damage van een perfide, roofzuchtige exploitatiepolitiek, een offer op het altaar van het ziekelijk winstbejag’. Dat klinkt als een trefzekere analyse. Maar biedt het beeld van het offer daadwerkelijk een adequaat begrip van het koloniaal geweld? Of worden we meer geholpen wanneer we, geïnspireerd door Giorgio Agamben, op zoek gaan naar een biopolitieke lezing van het lot van hen die onderworpen werden aan de imperiaal-kapitalistische expansiedrang? In die lezing verschijnt het naakte leven als een leven dat niet alleen straffeloos gedood kan worden, maar dat ook niet geofferd kan worden, omdat het zelfs geen betekenisvolle rol te spelen heeft in de religieuze sfeer. Het naakte leven valt buiten de bescherming van de gevestigde orde, van strafrecht en religie; het is waardeloos, behalve dan misschien als een te exploiteren grondstof.

[p. 6]

In de jaren vijftig verdween het standbeeld van Dhanis van de Antwerpse leien. (De baron hield wel zijn straatnaam). Zo bleef hij gespaard van de pijnlijke histories die andere koloniale standbeelden moesten ondergaan: beklad worden met rode verf, of bitter-sarcastisch geëerd met een krans in de vorm van een rubberen band. Dhanis, samen met zijn overwonnen Arabier, werd geparkeerd aan de rand van een beeldenpark. De ironie van de geschiedenis deed de baron wel meer dan een hand verliezen. Vandaag moet hij het zonder linkerarm stellen, en zo lijkt hij in de ogen van jongere, minder eerbiedige generaties onwillekeurig misschien meer op een roestige referentie aan de onbevreesde ridder uit de Monty Python-versie van de zoektocht naar de Heilige Graal, dan op de roemruchte koloniale vedette van weleer. De Arabier, op zijn beurt, knielt nog steeds, maar zijn gebogen hoofd bevindt zich niet langer ter hoogte van de voeten van de blanke overwinnaar. Losgemaakt van de bredere beeldencompositie staat hij nu op dezelfde hoogte als de baron. Hoewel de preoccupatie van de westerling met de Arabier is gebleven, lijkt de verhouding tussen beide zo toch een andere vorm te hebben aangenomen. Maar de wezenlijke vraag is natuurlijk: waar is de zwarte vrouw met haar kind gebleven? Zijn ze verdwenen in de nevels van de geschiedenis? Of verdronken ze misschien in de Middellandse Zee, nadat hun gammel bootje, waarin ze de hachelijke oversteek naar een verhoopt beter bestaan waagden, kapseisde? Nog steeds het naakte leven?