Streven. Jaargang 76

[p. 495]

Michiel Hulshof
Leven in rusteloosheid

Het is zes uur 's ochtends. Ons flatgebouw stort in en ik zit, doodsbenauwd, rechtop in bed op etage negentien. De muren trillen, de vloer schokt en een allesoverstemmend lawaai van brekend beton raast door mijn kop. Mijn lief is ook wakker geschrokken. Ze rekt zich uit, lacht en geeft me een zoen. Mijn pols bonst honderdtwintig slagen per minuut, maar ons flatgebouw stort niet in.

Vanuit het slaapkamerraam kijk ik uit over de Zhaojiabangstraat. De wolkenkrabbers zijn verdwenen achter een rookwolk van honderd meter breed en wel tweehonderd meter hoog, afkomstig uit de diepe bouwput naast onze flat waaruit een nieuw winkelcomplex moet verrijzen. Ik ruik de penetrante geur van gas. Op straat staan vijf brandweerwagens netjes achter elkaar in een rij geparkeerd. De spuitgasten kijken toe, maar doen niets. Na een paar minuten stappen ze in en rijden weg.

Dan dringt het tot me door. Het was een gecontroleerde ondergrondse gasexplosie.

Sjanghai bouwt, breekt, heit, schuurt, sloopt, last en takelt vierentwintig uur per dag zonder stoppen in een onmenselijk hoog tempo. Binnen twintig jaar tijd verdubbelde het inwonertal tot een slordige achttien miljoen en binnen elf jaar boorde de stad een van de langste metronetwerken op aarde. Nog korter duurde het om een van 's werelds bekenste skylines uit de grond te doen schieten. Een torenflat in aanbouw groeit gemiddeld één etage per vier dagen. En binnen 48 uur wordt een ranzig lokaal restaurantje omgeklust tot luxe bodega met de duurste wijnen uit Frankrijk, Argentinië of Zuid-Afrika.

Natuurlijk verandert er in deze metropool meer dan alleen de bouwwerken van staal en steen. Sjanghai verkeert non-stop in transitie op alle vlakken: de stad gaat van postcommunistisch naar kapitalistisch, van arm naar rijk, van laagbouw naar hoogbouw, van orde naar chaos, van weinig naar veel, gelijk naar ongelijk, lokaal naar internationaal.

[p. 496]

Deze havenstad vormt de tastbare weerslag van het motto van de oude Griekse filosoof Heraclitus: alles is in een flux en niets is in rust. Sjanghai toont die flux in haar meest overweldigende vorm.

De essentialistische vraag naar het wezen van Sjanghai valt onmogelijk te beantwoorden. Morgen kan immers alles anders zijn. Reisgidsen als Lonely Planet of TimeOut hebben hier een absurd korte houdbaarheidsduur. Straten, restaurants, huizen, theaters, clubs, winkelcentra: allemaal worden ze vermalen in een voortdurende metamorfose.

De ontwikkelingen hebben de Chinezen ontzettend veel goeds gebracht. De verstedelijking is een emancipatiemachine van jewelste. ‘Urbanisatie’, zei het hoofd van het McKinsey Global Institute in Sjanghai, ‘is niets anders dan verbetering van welvaart’. China heeft dat als geen ander land in de geschiedenis aangetoond. Bovendien gaat de verstedelijking in China, anders dan in de meeste andere landen, niet gepaard met het ontstaan van sloppenwijken - eerder met het verdwijnen daarvan. Maar daarover later meer.

Op het vlak van menselijkheid en leefbaarheid lijkt Sjanghai in de eerste plaats een ideale plek voor neuroten die zich, zoals ik, snel vervelen. Maar hoe gaan anderen om met een stad zonder houvast? Hoe geven ze hun leven vorm? Hebben ze nog grip op de gebeurtenissen?

De bezoeker die voor het eerst landt op Pudong International Airport en zich per magneettrein met een snelheid van 430 kilometer per uur richting stad spoedt, voelt zich figurant in een sciencefictionfilm. Als hij daarna een wandeling maakt door de drukke Nanjingstraat kijkt hij zijn ogen uit. Hij ziet de krioelende mensenmassa, hij ruikt een mengsel van stinky tofu en uitlaatgassen, hij hoort de stampende reclamemuziek en de claxonerende taxi's, terwijl een straatverkoper hem een nep-Rolex probeert te slijten. De gedachte dringt zich bij hem op: waar ben ik in hemelsnaam beland?

Dit gevoel van vervreemding stoelt op een overschrijding van het maximale informatie-absorbtievermogen van de ontvanger. Te veel geluid, te veel mensen, te veel contrasten en te veel onbekende fenomenen leggen beslag op zijn bewustzijn. Wie langer in de stad woont, of wie er is opgegroeid, raakt aan deze veelheid gewend. Hij kampt met een andere vorm van dissociatie, die veroorzaakt wordt door een ander fenomeen: Sjanghai verandert sneller dan een mens zich kan aanpassen.

Ik ontmoette Wang Qing in de zomer van 2008 in de Superbrand Mall, een luxe winkelcentrum vol bekende Europese merkkleding en met op de bovenste etage een heuse schaatsbaan. Ik had met haar afgesproken vanwege een artikel over dertig jaar Chinese ‘open deur’-politiek. Als dertiger had Wang Qing deze periode aan den lijve onder-

[p. 497]

vonden. Terwijl ze in een luxe koffiebar van haar café latte nipte, vertelde ze me over haar leven.

Ze groeide op in de armoede van een boerengezin op het platteland net buiten Sjanghai, waar haar ouders en grootouders groente verbouwden en wat kippen en eenden hielden. Zelf aten ze alleen vlees tijdens het Chinees Nieuwjaar. In 1980 hadden ze eindelijk genoeg geld gespaard om hun tochtige houten huis af te breken en een stenen exemplaar te bouwen.

Omdat ze goed kon leren, vertrok Wang Qing naar de universiteit om Engels te studeren. Ze zag het einde van de communistische planeconomie met haar voedselbonnen, eenvoudige kleding en eenheids-salarissen. De bedrijfjes kwamen, de eerste wolkenkrabbers en de eerste buitenlandse ketens zoals Kentucky Fried Chicken. Na haar studententijd werkte ze een paar jaar voor de nieuwe vestiging van IKEA. Toen ik haar ontmoette was ze vertaler bij een internationale advocatenfirma.

Haar leven leek in niets meer op dat van haar ouders, vertelde ze. ‘Mijn ouders snappen niets meer van me. Ik woon op mezelf, als vrouw alleen. Ik rook en ik drink rode wijn. Het is maar goed dat ik niet meer thuis woon’, verzucht ze. ‘We zouden alleen maar ruzie krijgen.’

Het boerendorp uit haar jeugd was inmiddels onherkenbaar veranderd. Acht jaar geleden werd het opgeslokt door het uitdijende Sjanghai. ‘Het is een treurig verhaal. Toen ik jong was, leefde ik dicht bij de natuur. Ik herinner me hoe mooi het was. Nu staat er industrie en is de rivier ernstig vervuild. De stank is ondraaglijk. Mijn ouders hebben geen land meer. De overheid geeft ze maar net genoeg geld om in leven te blijven. Ze moeten een deel van hun huis verhuren.’

In het jonge leven van Wang Qing is niets meer zoals het ooit was. De voortrazende stad heeft alles veranderd. Voor de meeste mensen wil dat zeggen: verbeterd. Of zoals Wang Qing het aan het einde van ons gesprek verwoordde: ‘Ik ben elke dag weer dankbaar dat ik vlees kan eten, dat ik in een mooi appartement woon met airconditioning en dat ik kan reizen naar het buitenland.’

Wie hier leeft, heeft grofweg twee keuzes: meegaan met de stroom of stilzitten en niets doen. Zij die meedrijven op de kolkende transitierivier lopen kans zichzelf te verliezen, zij die niet bewegen en vasthouden aan tradities riskeren te verzuipen. Of zoals een van de hoofdpersonen in het pas verschenen boek In Sjanghai van correspondente Petra Quaedvlieg zegt: ‘Sjanghai is killing you softly’. Linksom of rechtsom, het klopt altijd.

Tegenover mijn flat ligt een klein wijkje met woningen uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Het leven speelt zich voornamelijk af op straat. Vrouwen verkopen groente, fruit en vissen die in grote plastic bakken

[p. 498]

op de grond staan. Her en der zitten groepjes oude mannen te kaarten in de zon.

De meeste bewoners leven al hun hele of halve leven in de piepkleine woninkjes waar de tijd lijkt te hebben stilgestaan. Ze zijn niet aangesloten op het riool: de huizen delen een openbaar toilet. Af en toe zie je een oud man of vrouw in pyjama over straat gaan met een gevulde po. De sfeer is vriendelijk. De enkele buitenlander die hier loopt, wordt vriendelijk begroet.

De bewoners hebben lak aan het almaar moderniserende, individualiserende en internationaliserende Sjanghai. Afgezien van een enkele mobiele telefoon leven ze nog precies als dertig jaar geleden. Met het verschil dat ze nu meer en beter te eten hebben. De meesten komen nauwelijks buiten hun kleine wijkje. Ze hebben zich afgesloten voor de veranderende stad.

Maar Sjanghai laat zich niet zo gemakkelijk buitensluiten. Het onverzadigbare monster van de metamorfose zal ook dit wijkje met zijn bewoners opslokken, herkauwen en uitspuwen.

Een paar maanden geleden zag ik voor het eerst de ontbrekende ramen. Het werden er steeds meer. Daarna groeide op mysterieuze wijze ook het aantal huizen zonder dak. Ik besloot te vragen hoe het zat. Een vader en een zoon, handelaren in geborduurde kussens, nodigden me uit op de thee. Een projectontwikkelaar, vertelden ze, was bezig iedereen uit te kopen. Op deze plek kwam een nieuw kantorencomplex. Zodra een gezin in de wijk toehapte, werd de woning ontdaan van dak en ramen om te voorkomen dat een ander erin zou trekken. Zelf hadden ze nog geen deal gesloten. Ze vonden het geboden bedrag te laag.

Waar moeten jullie straks naartoe verhuizen?, vroeg ik. Ze namen me mee naar een groot plakaat in hun steeg, waarop fonkelnieuwe torenflats in een groene omgeving stonden afgebeeld. ‘Het zijn best mooie huizen’, zei de vader. ‘Maar ze liggen dertig kilometer verderop aan de rand van de stad. Ik heb mijn hele leven hier in het centrum gewoond.’

De veranderende stad kent geen genade. Aanpassen of aangepast worden, dat is de vraag.

Je kan deze gedachtegang nog iets verder oprekken. Heeft de verbouwende, uitbreidende, moderniserende stad ook gevolgen voor de instituties? Als inwoners van Sjanghai moeten kiezen tussen zichzelf verliezen of verdwijnen, veranderen of worden veranderd, meezwemmen of verzuipen, hoe zit dat dan met bijvoorbeeld de Communistische Partij?

Veel westerlingen die nog nooit in China zijn geweest, nemen voetstoots aan dat China nog altijd een communistisch land is. Maar klopt dat wel?

[p. 499]

Voordat de Chinese leider Deng Xiaoping in 1978 zijn ‘open deur’-politiek ontketende, had de communistische leer verregaande invloed op zo'n beetje alle facetten van het leven. De overheid zei waar je mocht wonen, wat je mocht eten, welke kleding je kon dragen, waar je moest werken, waarheen en wanneer je mocht reizen en welke goederen je mocht kopen.

Tijdens het voortrazende ontwikkelingsproces heeft de partij, althans in een metropool als Sjanghai, deze alomvattende macht stukje bij beetje verloren. Afgezien van het eenkindbeleid en het verplichte vak maoïsme op school, beïnvloedt de overheid tegenwoordig eigenlijk alleen het politieke leven van Chinese stedelingen. Kopen, eten, kleden, verhuizen en reizen heeft het leiderschap uit handen gegeven aan de persoonlijke keuzevrijheid van de Chinezen zelf. Een organisatie starten, politiek bedrijven en de rechtspraak zijn de terreinen waarop de communistische partij de touwtjes nog stevig in handen houdt. Wie het waagt daartegen te protesteren, roept grote moeilijkheden over zich af. Maar wie zich aan de regels houdt, merkt in het dagelijks leven bijzonder weinig van de overheid en is verder vrij te doen en laten wat hij of zij wil.

De aanduiding ‘communistisch’ is intussen verworden tot niet meer dan een label. Om te voorkomen dat de partij zou verdrinken in de veranderingsstroom, heeft ze haar oude ideologische veren moeten afschudden. Niet langer houdt ze zich bezig met het verheffen van boeren en arbeiders door ze te ‘bevrijden’ uit de klauwen van het kapitalisme of de bourgeoisie. Niet langer hanteert ze een eenheidssalaris, niet langer stuurt ze intellectuelen naar werkkampen op het platteland en niet langer geldt het buitenland als no-goarea.

De partijtop bestaat uit saaie technocraten die zich vooral bezighouden met het stimuleren van de Chinese economie. Ze houden daarbij krampachtig vast aan een ‘harmonieuze samenleving’ waar geen plek is voor dissidente geluiden en andere ‘verstorende elementen’. Maar de schijn van het communistische gelijkheidsbeginsel wordt niet langer gewekt. Partijbonzen rijden rond in zwarte Audi's A6, gaan naar de duurste nachtclubs en kopen tassen van Prada en Louis Vutton. Het enige communistische zijn de bankbiljetten waarmee ze betalen, waarop nog altijd de beeltenis schittert van kameraad Mao Zedong in zijn beste tijden.

De partij bestaat nog altijd. In de eerste plaats omdat ze zichzelf steeds opnieuw heeft uitgevonden. En in de tweede plaats omdat de razendsnelle ontwikkelingen in China zijn blijven doordenderen. Vrijwel iedereen heeft het vandaag beter dan gisteren. Niemand heeft tijd of zin zich zorgen te maken over het politieke systeem - een paar intellectuelen daargelaten.

Pas wanneer de ecomische en maatschappelijke vooruitgang stokt, of de Partij er niet meer in slaagt zich nog verder aan te passen en nóg

[p. 500]

meer van haar oude identiteit te verliezen, loopt het Chinese systeem spaak. De economische, maatschappelijke en politieke ontwikkelingen zijn stevig met elkaar verbonden.

Geen wonder dat de autoriteiten op dit moment alles op alles zetten om de gevolgen van de wereldwijde economische crisis te beperken en de Sjanghainese motor draaiende te houden. Wat de uitkomst is, zal de toekomst uitwijzen. Maar er staat veel op het spel.

Afgelopen zomer zat ik op een Amsterdams terras met de Nederlandse filmregisseur David Verbeek, die zojuist een knappe film over Sjanghai had uitgebracht. We verbaasden ons over de gemoedelijkheid en gezapigheid in Europa, waar alles af lijkt te zijn en niets beweegt. ‘Ik hou van steden waarin ik kan verdrinken’, zei de regisseur. Ik kon dat alleen maar beamen. De kalme eenrichtingsstraten, de fluitende vogels, de oude gebouwen in een Europese stad - het contrast met Sjanghai kon niet groter zijn. ‘Dorps’ en ‘saai’ waren twee begrippen die me spontaan te binnen schoten.

Verbeeks film Sjanghai Trance volgt het leven van Sjanghainese jongeren die proberen mee te zwemmen met de stroom. Ze leven in rokerige nachtclubs, zitten 24 uur achtereen computerspelletjes te spelen of laten zich verleiden door de wereld van het grote geld. Hun liefdesrelaties lopen allemaal op de klippen.

Want hoewel hij van het leven in de metropool houdt, had twee jaar Sjanghai Verbeek van één ding doordrongen. ‘Sjanghai is een rusteloze stad waarin geen ruimte is voor duurzaam geluk. De snelheid waarmee sociale verhoudingen veranderen heeft allerlei nare gevolgen.’ Hij vatte het bondig samen. ‘Alles groeit er zo hard dat je spierpijn krijgt.’

Sjanghai is een stad in beweging. En alles beweegt mee. Waar deze dollemansrit naartoe gaat? Valt niet te zeggen. Hoe lang hij nog duurt? Evenmin. Of er sprake zal zijn van pech onderweg? Geen mens die het weet. Stoelriemen vast? Een uitstekend idee.