Streven. Jaargang 76

[p. 482]

[2009, juni]

Het uitdijende Tokio was een intimiderende versie van de toekomst, niet de uwe of de mijne, maar die van onze kinderen. Schitterende betonnen rechthoeken maakten dwergen van massa's doelgerichte mensen die heen en weer keverden, hun armen dicht tegen hun zij, alsof zij allemaal hetzelfde memo hadden gekregen: loop snel en kijk bezorgd. Mensen worden kleiner naarmate zij meer op elkaar lijken. Heldere lichten maar geen warmte, heel opgeruimd, meer een machine dan een stad. Ik wilde naar het platteland vluchten. Was er nog platteland over in Japan?

Paul Theroux, Ghost train to the Eastern Star. On the Tracks of the Great Railway Bazaar (2008)

[p. 483]

Ten geleide

Megacities zijn van menselijke makelij, al is dat bijna niet te geloven. Ze lijken een eigen leven te leiden. Een ontzaglijk, onbegrijpelijk leven, als van een golem die zich niets aantrekt van zijn maker en zijn gang gaat. Plannenmakers proberen er vat op te krijgen, ze ontwerpen er op los. Er moeten verkeersinfarcten worden opgelost, miljoenen mensen gehuisvest, water en energie aangevoerd, afval gestockeerd. Maar hoe meer wolkenkrabbers, spoorwegen en viaducten er uit hun printers rollen en hoe vernuftiger de metro's, shopping malls, hotels en appartementsgebouwen die ze ontwerpen, des te minder trekt de megacity zich iets van menselijke bedoelingen aan.

Het heeft iets komisch en iets tragisch. Nu een groot deel van de wereldbevolking woont in door de mens ontworpen (miljoenen)steden, worden die steden onbegrijpelijk voor haar bewoners. Niet per se onleefbaar - want de megacity zuigt menselijk leven aan en transformeert het tot iets wat geen mens had kunnen bevroeden - maar onbegrijpelijk. Zoals natuurverschijnselen onbegrijpelijk zijn. En fascinerend.

Een helder begrip kun je ‘megacity’ niet noemen. Letterlijk betekent het ‘grote stad’. In het decimaal stelsel staat ‘mega’ voor 10⁶, dus volgens deze letterlijke betekenis zou iedere stad met meer dan een miljoen inwoners een megacity zijn. Maar steden met een miljoen inwoners zijn dwergen in vergelijking met de echte megacities, reuzensteden waar de miljoenen slordig worden geteld. Wonen er nu dertien of twintig miljoen inwoners in Sjanghai? Of vijfentwintig? Wie zal het zeggen? Ettelijke miljoenen inwoners worden niet geregistreerd, dus men moet er een slag naar slaan. Wat is een megacity? Een stad die enkele miljoenen mensen in haar schoot verbergt, zonder dat men er erg in heeft.

En het is niet eens het aantal inwoners dat het meest tot de verbeelding spreekt. De aangroei is nog duizelingwekkender. Sommige megasteden, zoals Sjanghai, groeien jaarlijks aan met honderdduizenden. Dat zorgt voor een grote dynamiek en een permanente, tintelende rusteloosheid. Hoewel je nergens zoveel staal, glas en beton aantreft als in deze steden, zijn ze niet solide en stabiel. Ze lijken te vloeien. Zo energiek zijn de stromen die er doorheen jagen - stromen van mensen, van koopwaar, van informatie, van kapitaal, van afval, van verkeer, van beelden - dat de gebouwde omgeving ervan zindert. Niets biedt

[p. 484]

houvast. In deze steden wordt in een razend tempo gebouwd, en nog razender opgeruimd en afgebroken.

Een helder en rationeel begrip krijgen van de megasteden is moeilijk, zoniet onmogelijk. De tegenstellingen (traditie en moderniteit, arm en rijk, Oost en West, hoop en wanhoop) zijn er zo groot en op de spits gedreven, dat het leven er soms meer surreëel dan reëel lijkt.

We hebben ervoor geopteerd om, meer dan gebruikelijk is in de themanummers van Streven, ruimte te geven aan persoonlijke indrukken. Uiteraard komen experts aan het woord. Zij brengen, zoals dat hoort, feitenmateriaal aan en wetenschappelijke inzichten. Maar we gingen ook op zoek naar auteurs die het leven in een megacity aan den lijve hebben ondervonden, omdat ze er gedurende langere tijd gewoond en gewerkt hebben.

We beperken ons tot Aziatische megasteden. Megasteden komen overal ter wereld voor, maar in Azië meer dan elders en meer uitgesproken. De snelheid waarmee in China wijken en steden uit de grond rijzen (‘pop-up cities’ genoemd), de vanzelfsprekendheid waarmee geavanceerde technologieën worden toegepast in landen die tot voor kort behoorden tot ‘de derde wereld’, de scherpte van de tegenstellingen tussen traditie en vernieuwing, de brutaliteit waarmee de vernieuwingen zich voltrekken, dat alles doet zich voor in alle megacities, maar het meest van al in Azië.

In het openingsartikel trekt Han Verschure, die ervaring heeft met het ontwerpen van stedenbouwkundige masterplannen in Azië, enkele krijtlijnen.

Michiel Hulshof, sinds twee jaar correspondent in Sjanghai, schetst zijn indrukken van die rusteloze stad. Hij bijt de spits af in van een reeksje artikelen over China. In het artikel van de urban designer en filosoof Arie Graafland wordt Tokio vergeleken met Sjanghai. Jan Jonkheere, redacteur van China Vandaag, probeert een antwoord te geven op de vraag wat China's megasteden drijft. Elianne Keulemans bespreekt China Blue, een film over de schrijnende werkomstandigheden in de textielindustrie. Lara Tabac, een New Yorkse antropologe, schetst haar indrukken over Hongkong, waar ze enkele jaren woonde.

De socioloog John Coleman, uit Los Angeles, put uit zijn veelvuldige reiservaringen in Aziatische megasteden. Georges De Schrijver laat zijn licht schijnen over Manilla, waar hij de afgelopen jaren regelmatig vertoefde en werkte. En een andere theoloog, Danny Pilario, gaat in op het leven in Payatas, de ‘mega-vuilisbelt’ van Manilla. De antropoloog Lodewijk Brunt, auteur van een boek over Mumbai, vergelijkt die stad, waar hij naar eigen zeggen verliefd op is, met een snelkookpan. Koen Ruymaekers, die in het Australische Sidney woont, geeft ten slotte zijn indrukken weer van het leven in Dubai, waar hij drie jaar werkte als informaticus.

Georges De Schrijver

Walter Weyns