Streven. Jaargang 74

[p. 718]

Jos. H. Pouls
Capolavori dell'arte europea
en de ziel van Europa

Tot 20 mei 2007 was de tentoonstelling Capolavori dell'arte europea (‘Meesterwerken van de Europese kunst’) te zien in het Quirinale, het presidentiële paleis in Rome. Het idee kwam van de Italiaanse president Giorgio Napolitano, naar aanleiding van het gouden jubileum van het Verdrag van Rome waarmee in 1957 de EEG in het leven was geroepen. Uitgangspunt was dat elk van de zevenentwintig huidige EU-landen één kunstwerk zou insturen (naar keuze twee- of driedimensionaal, oud of modern, autonoom of toegepast) dat exemplarisch was voor de nationale kunstgeschiedenis. Of beter nog: voor de cultuur en de identiteit van het land.

Ga er maar aan staan. Waarop selecteer je? Kies je voor een kunstwerk of kunstenaar uit de nationale canon of misschien voor iemand met een grote internationale aura?

Omdat kader en doel van de expositie politiek waren, kon worden verwacht dat ze op zeker zou spelen, de geijkte paden volgend om geen gezichtsverlies te lijden voor het front van de Europese leiders. Die troffen elkaar op 23 maart tussen alle kunstwerken en voerden met gepaste trots het debat over de nationale en wellicht ook gezamenlijke culturele identiteit. Terwijl de politici er lang van overtuigd waren geweest dat de toekomst van Europa afhing van werkgelegenheidsbeleid, begrotingsdiscipline en landbouwpolitiek, lijken ze sinds enkele jaren te beseffen dat cultuur en culturele dialoog voor een succesvolle samenwerking mogelijk nog belangrijker zijn. En daarbinnen is beeldende kunst weer een ijkpunt.

[p. 719]

Dit leidt tot de hamvraag van deze expositie: bestaat er wel een Europese artistieke identiteit? Is er een onderlinge band tussen al die kunstobjecten? Of heerste bij de keuzeheren slechts willekeur?

De inzendingen

Ooit was het Quirinale een pauselijk buitenverblijf, maar na de ondergang van de pauselijke staat in 1870 ging hier de Italiaanse president wonen. Het gebouw ligt boven op een van de zeven heuvels waarop Rome duizenden jaren geleden de Europese almacht had en de Europese volkeren eeuwenlang dwong tot zijn pax Romana. Het paleis zelf is een sobere en evenwichtige uiting van de Renaissance, maar dat terzijde.

Laten we het bezoek starten met het EU-lid dat zijn Europese identiteit met verve uitdraagt en verdedigt: Frankrijk. President Jacques Chirac vond het idee van Napolitano prikkelend en stuurde van zijn grootste beeldhouwer August Rodin een topstuk in: De denker. Het groenbronzen beeld overheerst vanwege grootte, centrale plaats en meer nog de machtige uitstraling de complete salon. De denker is mogelijk wat zwaarmoedig maar tegelijk een baken van intellectuele vastberadenheid. Ongetwijfeld maakten de Fransen hier een statement: de sculptuur is niet alleen een artistiek meesterwerk, ze toont ook de moderne onafhankelijke mens, metafoor van de nationale rationele geest die sinds Descartes zo bepalend is geweest voor de culturele en wetenschappelijke ontwikkeling van Europa.

Dan Frankrijks grote continentale tegenhanger: Duitsland. Dat presenteerde een degelijk geschilderd portret (Portret van Jakob Muffel) van de zestiende-eeuwse kunstenaar Albrecht Dürer. Deze keuze is nogal veilig, maar kan niet los worden gezien van de contemporaine expositie in het tegenover het paleis gelegen museum. In de Scuderie del Quirinale werd de invloed van Dürer op de Italiaanse kunst voor fijnproevers op heldere en gedetailleerde wijze uit de doeken gedaan.

De meest pompeuze bijdrage aan Capolavori kwam van Polen, dat een fors doek uit 1891 stuurde met als titel De constitutie van 3 mei 1791. De maker is Jan Matejko. In Polen geldt hij als nationale grootheid, in West-Europa is hij een betrekkelijk onbekende historieschilder. Op het schilderij staat de Poolse koning triomferend met een van de eerste liberale constituties van Europa - een visitekaartje aan de andere exposanten. Als slachtoffer van politieke willekeur en een eeuwenlange zucht naar grondgebied bij zijn grote buurlanden, droeg Polen zijn vroegtijdig moderne en democratische geest uit.

Dan Engeland, nog steeds een politiek buitenbeentje in Europa, eeuwig twijfelend tussen het continent en haar grote broer aan de andere

[p. 720]

kant van de oceaan. De inzending was een landschap van de romantische geweldenaar J.M. Turner. Ongeremd, modern en gedreven tot in elke toets. Maar een behoudende keuze die weinig insulaire ideologie lijkt uit te drukken, hoogstens een gevoel van ongebondenheid.

Organiserend land Italië toonde een portret van Titiaan, grootmeester uit de Renaissance, en koos daarmee ook voor de veilige weg. Het gaat om een prachtig schilderij uit omstreeks 1540 van een jonge, bebaarde man ten halve lijve en met dromerige ogen. Het olieverfdoek staat bekend als De man met de grijze ogen. Zonder twijfel is dit een topstuk van de meesterportrettist uit Venetië. Maar verrassend? Nee. En ‘echt Italiaans’? Ook dat valt tegen de achtergrond van de culturele erfenis van deze natie moeilijk te beamen. Daar staat tegenover dat elke keuze van dit immense kunstland willekeurig zou zijn geweest.

Spanje kwam ook met een van haar grote schilders aanzetten, Velázquez. Het ingezonden werk was evenwel nogal matig van kwaliteit. Het lijkt erop dat de Spanjaarden zich plichtmatig van hun taak hebben gekweten en daarmee basta.

Voor Nederland had Rembrandt voor de hand gelegen of Vermeer en natuurlijk Van Gogh, allen toppers uit de canon. Het werd echter de modernist Piet Mondriaan, van wie een strak, ruitvormig werk was te zien: Compositie met grijze lijnen uit 1918. Dit was de enige volledig abstracte inzending. De moderne geest zou aldus voor even kunnen waaien, maar of dat een typisch Nederlandse eigenschap is? Straks hierover meer.

Ook de keuze van de Belgen was niet echt verrassend. Van de geboren Antwerpenaar Anthonie van Dyck werd een mooie Bewening van Christus uit 1634 getoond. Van Dyck was leerling van Rubens en is na hem de belangrijkste meester van de Vlaamse Barok. Hoewel er in dat geval andere opties waren geweest, hangt de keuze voor Van Dyck mogelijk samen met diens Europese carrière en gerichtheid. Hij werkte namelijk langdurig voor de Engelse koning Karel I, verbleef van 1621 tot 1627 in Italië en werd vervolgens een gevierd hofschilder, opnieuw in Engeland.

Hoewel anno 2007 niet meer choquerend, viel de inzending van Oostenrijk meer op in deze statige, institutionele context. Het Alpenland kwam met een expressionistisch olieverfschilderij uit 1917 van Egon Schiele waarop een wijdbeens poserende vrouw te zien is. Destijds werd dit doek geduid als pornografisch, nu is het van een vertederende rauwheid. Maar toch: als het gaat om de nationale cultuurgeschiedenis, had je van Oostenrijk eveneens wat anders verwacht.

Het hoogtepunt van de hele expositie kwam voor mij van het land dat als bakermat geldt van de Europese beschaving: Griekenland. Het betrof een korè in archaïsche stijl van nauwelijks een meter hoog en ge-

[p. 721]

leend van het Acropolis Museum in Athene. Het beschadigde marmeren vrouwenbeeld straalt zowel tijdloosheid als universaliteit uit. Door zijn geraffineerd spel van draperie, haarvlechten en fysieke details zette het wat mij betreft alle overige kunst in de schaduw. Een onovertroffen synthese van ingetogenheid en complexiteit, van textuur en ontluikende plasticiteit.

Wat ten slotte te zeggen van de overige inzendingen? De meeste landen toonden werk uit de twintigste eeuw van nationale grootheden. Malta stuurde daarentegen een fraaie prehistorische moedergodin in terracotta en Cyprus, Bulgarije en Roemenië presenteerden heiligenpanelen volgens de geijkte Byzantijnse traditie. Christelijke kunst en in die zin opvallend, want deze was matig vertegenwoordigd. Blijkbaar wensten de Europese landen zich niet te profileren met religieuze kunst, die wel - en dat staat buiten kijf - van enorm belang is geweest voor de continentale cultuurgeschiedenis maar ‘saai’ heet te zijn en bovendien in het huidige tijdsgewricht nogal gevoelig ligt.

Voor de tentoonstelling moest men de statige trap op richting de Salone dei Corazzieri, de marmeren pronkzaal in het paleis. Zo bezien werd één land in Rome ook letterlijk buiten de deur gehouden: Turkije. Het kandidaat EU-lid pakte groots uit in enkele ruimtes op de begane grond. Of het extra veelzeggend is dat ze vlak bij de uitgang lagen?

[p. 722]

Voor Turkije was de presentatie overduidelijk een sollicitatie. Aan de schitterende Turkse kunst kan het niet gelegen hebben, deze had in geen enkel opzicht misstaan tussen de rest. Maar meedoen met de EU-landen, nee, dat was er blijkbaar niet bij. Of het er nog ooit van komt, is zeer de vraag.

Europa en haar ziel

Hoe nu dit artistieke pantheon te duiden? Wat zegt Capolavori over Europa en haar identiteit en cultuur?

Zoals aangegeven, had elk land ook een andere keuze kunnen maken. Om dicht bij huis te blijven, de befaamde cultuurhistoricus Johan Huizinga beweerde in 1935 in zijn essay Nederlands geestesmerk dat de nationale cultuur burgerlijk is en gekenmerkt wordt door eenvoud, verdraagzaamheid, maatgevoel, antiheroïsme, netheid en nijverheid. Ook de historici Jan en Annie Romein (De erflaters) legden drie jaar later de nadruk op de burgerlijke mentaliteit van de Nederlanders. De vraag is vervolgens hoe de keuze voor Mondriaan zich hiertoe verhoudt. Me dunkt dat er geen verband is, tenzij binnen een wel erg ruime interpretatie. De abstractie van Mondriaan staat mijlenver af van burgerlijkheid en verdraagzaam was hij evenmin. Beter hadden de keuzeheren dan een huiselijk tafereel van Jan Steen of een trots koopmansportret van Frans Hals kunnen nemen. Maar gezien datgene wat er de afgelopen decennia met en in Nederland is gebeurd, ligt de kwestie fundamenteler en moet eerst de vraag worden beantwoord of Huizinga er niet verschrikkelijk naast heeft gezeten met zijn brave beeld.

Vermoedelijk hebben de andere Europese landen hetzelfde probleem gehad. Niets lijkt vloeibaarder dan identiteit. En één werk per land moet wel leiden tot eenzijdigheid, tot een karikatuur. Daarmee is de expositie als geheel overigens zeker geen mislukking. Daarvoor was het idee te prikkelend en waren er simpelweg te veel bijzondere dingen te zien. Al die stijlen en thema's tezamen vormen een lofzang op de artistieke rijkdom en culturele diversiteit van Europa. Capolavari lijkt één boodschap uit te dragen: Europa bestaat niet als artistieke eenheid en een gezamenlijke identiteit kan maar moeilijk worden ontwaard, maar dat doet niets af aan zijn culturele schittering. De contouren van Europa's culturele identiteit kunnen enkel ontwaard worden tegen een mondiale achtergrond. Waarmee niet gezegd is dat dit moment als sociale, mentale en culturele haven niet belangrijk is voor de samenhang en toekomst van land en Unie.

Capolavori dell' arte Europea toont - onbedoeld? - aan dat dit in vroegere eeuwen niet anders is geweest. Om de historicus Ernst Kossmann te citeren: ‘Degenen die de groeiende macht van Europese instellingen

[p. 723]

met andere dan zuiver utilistische en juridische argumenten willen legitimeren, moeten niet verwijzen naar de uit de geschiedenis voortgekomen Europese identiteit. Het meest karakteristieke van de Europese cultuur is de neiging naar universalisme en naar nationalisme. Beide vormen per definitie de negatie van dat wat zij karakteriseren: de Europese cultuur zélf.’

Kohl, Bodar en Europa

Toch zijn er enkele geluiden uit een heel andere hoek. Helmut Kohl, de wellicht meest onderschatte Europese politicus van de afgelopen vijfentwintig jaar, gelooft wél in de culturele eenheid, in de ziel van Europa. Als hij in Praag over de Karlsbrücke loopt, hoort hij Europese muziek. Als hij door Boedapest, Parijs, Rome of Warschau loopt, ziet hij Europese gebouwen. Tot de factoren die deze identiteit hebben gemaakt, rekent de voormalige bondskanselier ook het christendom, want overal in Europa ziet hij kerken. Voor hem is Europa daarom allerminst een constructie voortkomend uit politieke en economische noodzaak, maar een concreet bestaande werkelijkheid. Kohl beweert dat de Europeanen wel degelijk een identiteit met elkaar delen en dat ze daarom terecht bij elkaar horen; bovendien vormen ze een gemeenschap die de inwoners van de voormalige Oostbloklanden een hartverwarmend perspectief biedt.

De priester en kunsthistoricus Antoine Bodar zal het hartgrondig met hem eens zijn. In diens Tilburgse oratie van 2 februari 2007 (Ik droom mij Europa) schetste hij zijn Europese utopie. Dat is een continent dat zich de Oudheid en Verlichting herinnert maar óók het christendom. Dat is een Europa waar iedereen trouw kan zijn aan zijn eigen godsdienst, waar een rijke pluraliteit aan culturen heerst en waar een belangrijke rol is weggelegd voor Midden-Europa. ‘Want een gezicht van materialisme en hedonisme, van sarcasme en scepticisme - zo eigen aan Noord-West-Europa - is geen gezicht,’ aldus de kersverse professor.

Tegelijkertijd moeten zowel Bodar als Kohl inzien dat er sinds vijftig jaar veel met de wereld en dit werelddeel is gebeurd. Het toekomstig Europa kan enkel multicultureel en multireligieus zijn én deel van een onbestemde en wellicht voor velen bedreigende globale orde. En ook de islam behoort tot zijn wortels, heeft Europa mede gemaakt tot wat het nu is.

Besluit

Hoe beperkt ook qua omvang, Capolavori huldigt de diversiteit van Europa's cultureel en artistiek patrimonium. Om daarin een gedeelde iden-

[p. 724]

titeit, één Europese ziel, te ontwaren, lijkt welhaast onmogelijk. Maar op grote afstand en in de confrontatie met de rest van de wereld zie je wel degelijk gemeenschappelijkheid en kun je ontdekken wat Europeanen bindt en wie ze zijn. Scherp afgebakend is die identiteit echter niet en dat is ze ook nooit geweest. Europa was en is als een bloemenweide: pas in gezamenlijkheid ontstaat het fraaie aanzicht.

Kohl en Bodar hebben wat mij betreft dus gelijk: Europa is meer dan een constructie. Maar wel constant in wording en daardoor ongrijpbaar. Dat is het wezen van haar ‘ziel’ en juist daarom moet er ruimte zijn voor vernieuwing, verbreding, discussie en, vooral, communicatie tussen de oude kernlanden en de nieuwe naties aan de periferie, tussen Europa en de rest van de wereld. Enkel dan kan het continent voortleven. Vooral daarom is de uitsluiting van Turkije in Rome zowel onhistorisch als onterecht.