Streven. Jaargang 74

[p. 682]

Jan Bernheim
De Shoah aan de stroom

Bij de inhuldiging van het nieuwe Yad Vashem-gedenkteken te Jeruzalem in 2005 vroeg toenmalig premier Verhofstadt vergiffenis voor de funeste rol van de Belgische overheden in de deportatie van Joden. Dit was moedig en terecht, evenzeer als zijn spijtbetuiging over Belgiës schuldig verzuim bij de Rwandese volkenmoord van 1994. Maar dit is, zoals hij zelf beloofde, niet het einde van het verhaal. Onder andere over Antwerpen kan het laatste woord niet gezegd zijn.

Auschwitz, tijdens de Tweede Wereldoorlog het eindstation voor minstens 1,1 miljoen mensen, werd in 2006 uitgebreid herdacht. Veel minder aandacht ging toen naar de vraag hoe de Joodse slachtoffers daar geraakt zijn. In 2007, vijfenzestig jaar na de feiten, komt er dan toch een ‘officieel’ historisch onderzoek naar de rol van de Belgische overheden in de Shoah^[1]. Het toekomstig Museum van Deportatie en Verzet in Mechelen (‘Transit Mechelen’) en het Museum aan de Stroom van Antwerpen (MAS) zullen moeten weergeven hoe tussen 1942 en 1944 zowat 65% van de Antwerpse Joden naar de gaskamers werden gestuurd, bijna tweemaal zo veel als de Brusselse Joden.

[1] Rudi Van Doorslaer e.a., Gewillig België. Overheid en Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog, Antwerpen/Amsterdam, 2007, en http://www.cegesoma.be/Activiteiten/Onderzoek/Belgische_overheid_en_jodenver/belgische_overheid_en_jodenver.htm

De Antwerpse specificiteit

Uit België zijn 24.906 Joden naar de uitroeiingskampen weggevoerd. Dit zijn 45% van de aan het begin van de oorlog als Joden geregistreerde mensen en een vijfde van hen was kind. Slechts 1194 Joden keerden terug. Bij thuiskomst in Duitsland pochten ambtenaren van de Wirtschaftsabteilung van de Militärverwaltung er in 1944 in hun eindverslag over dat meer dan honderdduizend kubieke meter Joodse huisraad en goederen met rijnaken naar Duitsland verscheept waren^[2].

[2] Maxime Steinberg, La Persécution des Juifs en Belgique, Brussel, 2004. Om de in beslag genomen Joodse goederen te beheren hadden ze een veelvoud aan personeel nodig van wat heeft volstaan om de eigenaars de dood in te jagen. Deze kolossale misdaad was bestuurstechnisch een huzarenstuk. De bezetters speelden de hele Jodendeportatie klaar met slechts een dozijn SS-ambtenaren van de Judenabteilung IVB van de Sicherheitspolizei-Sicherheitsdienst (SIPO-SD), van wie slechts twee in Antwerpen.

[p. 683]

De nazi's beschikten overal over adressenlijsten van Joden. Maxime Sternberg, Belgiës eerste historicus van de Shoah, noemde ze het ‘administratief getto’^[3]. Die lijsten werden vanaf november 1940, het begin van de bezetting, krachtens Judenverordnung nummer 1 door de gemeenten opgesteld. De Joden moesten zich hiervoor bij hun lokale overheid melden. Voorheen bestond er slechts een - wettelijk - register van vreemdelingen. Het opstellen van een speciale burgerlijke stand van inwoners op grond van hun godsdienst of afstamming was (en is) strijdig met de Belgische wetten en met de mensenrechten. Het gedwee volgen van zo'n verordening ging echter door voor het ‘mindere kwaad’ en berustte op een officiële politiek van ‘passieve uitvoering’.

In juli 1942 werden de lijsten op bevel van de VNV'er Romsée, secretaris-generaal van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, overgedragen aan de SIPO-SD, de koepelorganisatie van de Gestapo. De isolatie was een feit, de eerste van de drie stappen die naar de Holocaust zouden leiden^[4].

Van de volgens de lijsten uit 1942 van de Association des Juifs en Belgique (AJB) in Charleroi ingeschreven Joden verdwenen er 38%, in Brussel 37% en in Luik 35%. In Antwerpen was het zowat het dubbele: 65%^[5]

[3] Maxime Steinberg schreef de meest gedetailleerde werken over de drie fasen van de Shoah in België: L’Étoile et le Fusil, La question juive, 1940-1942, vol I; 1942. Les cent jours de la déportation des Juifs de Belgique, vol. II; La Traque des Juifs, 1942-1944 vol III. Alle zijn uitgegeven te Brussel, in respectievelijk 1983, 1984 en 1987.

[4] Voor de standaardtheorie over minderhedenvervolging volgens het driestappenplan (isolatie-onderdrukking-deportatie) en voor de indeling van de hoofdactoren, zie Raul Hilberg, Exécuteurs, victimes, témoins. La catastrophe juive 1933-1945, Parijs, 1994.

[5] Kleine verschillen tussen de schattingen door diverse historici zijn onvermijdelijk (en worden gretig uitvergroot door negationisten). Voor die percentages van gedepor-

[p. 692]

^[5]. Vanwaar dit schrijnend verschil, de zogeheten ‘Antwerpse specificiteit’, met voor de Joden ter plaatse bijna even vernietigende gevolgen als in Nederland^[6]?

Ervan uitgaand dat er zoiets als ‘collectieve historische verantwoordelijkheid’ bestaat en dat men uit de geschiedenis kan leren^[7], luidt de vraag hoeveel te wijten was aan oncontroleerbare omstandigheden waarmee de geschiedenis Antwerpen opgezadeld heeft en, anderzijds, hoever de ‘schuld’ van deze stad strekt^[8]? Was de Shoah aan de stroom noodlot of schande?

Voor het geheel van België is de volledigste informatie te vinden in het levenswerk van Maxime Steinberg. Over Antwerpen is er het monumentale proefschrift^[9] van Lieven Saerens, die nu werkt aan het Studieen Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA). We weten inmiddels dat Adolf Eichmanns ondergeschikten in België beloofd hadden tegen oktober 1942, als eerste lichting, tienduizend Joden voor Auschwitz te leveren. Zo geschiedde. Ze werden successievelijk op drie manieren gepakt.

Vooreerst gebeurde alles onder het uithangbord van de Arbeitseinsatz, de verplichte tewerkstelling in het Oosten. De nazi's verwachtten dat de door een Berufsverbot verarmde Joden zich massaal voor tewerkstellingsdeportatie zouden melden. Om geen argwaan te wekken, verplichtte Kurt Asche zijn gegijzelde AJB dertienduizend oproepen voor de Arbeitseinsatz aan haar leden over te maken. Het was dus een representatieve Joodse organisatie die de deportatiebevelen uitdeelde^[10]. Voor heel België gingen slechts 3908 Joden erop in, wellicht vooral de armsten en de

[5] teerden dienden als teller de na de oorlog in Hasselt teruggevonden steekkaarten van de SIPO-SD, en als noemer het in de zomer van 1942 op last van SS-Obersturmführer Kurt Asche door de Association des Juifs en Belgique opgestelde register van Joden. Uit dit laatste zijn enkele onderdelen verloren gegaan, zodat niet helemaal nauwkeurige interpolaties nodig waren. Bovendien komen af en toe nieuwe gegevens aan het licht, zodat de historici hun eigen cijfers wat bijstellen.

[6] Daar werden 76% van de Joden gedeporteerd. In Frankrijk was het circa 25%. In Nederland heeft de bezetting acht maanden langer geduurd, er was een hongerwinter, er waren premiejagers en ambtenaren hebben nog ijveriger dan in België met de Duitsers meegewerkt. Zie o.a. J.C.H. Blom, ‘De vervolging van de Joden in Nederland in internationaal vergelijkend perspectief’, De Gids 1987, nr. 6/7, blz. 494-507.

[7] Indicaties zijn bijvoorbeeld dat het huidige Duitsland wellicht het meest linkse en pacifistische land van Europa is, en dat tijdens de afgelopen halve eeuw wereldwijd het aantal doden door oorlogsgeweld op een derde van dat van vroeger lag (F. Heylighen, J. Bernheim, ‘Global Progress I: Empirical evidence for ongoing increases in quality of life’, Journal of Happiness Studies 1, 2000, blz. 323-349).

[8] Er bestaat zoiets als een specifieke verdienste van Brussel. Overal elders werden de gele sterren, verplicht op straat vanaf juni 1942, door de gemeenten uitgedeeld (tegen betaling van vijf frank per stuk). Dit weigerde het college van de burgemeesters van Groot Brussel unaniem te doen. ‘Een aantasting van de waardigheid van eender welke mens’, motiveerde waarnemend burgemeester en voorzitter Jules Coelst hun beslissing. De Duitsers drongen niet aan, en schoven het karwei door naar de AJB.

[9] Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van Antwerpen en zijn Joodse bevolking (1880-1944), Tielt, 2000.

[10] De AJB had alle Joden als verplichte leden, taxeerde hen, en werd geacht hun belangen te verdedigen.

[p. 684]

minst geïntegreerden. Die mensen vulden de eerste drie treinen naar Auschwitz.

Na enkele weken stokte het rendement van deze recruteringsmethode en begon de tweede fase: vier grootscheepse razzia's, drie in Antwerpen en één in Brussel. Het na de avondklok afgrendelen van hele buurten en uitkammen van alle huizen leverde 3196 arrestaties op. Daarnaast werden 2934 Arbeitseinsatz-weigeraars en hun gezinnen op de openbare weg of in stations aangehouden, en op transport gezet. Na die honderd dagen van terreur zijn de overgeblevenen ondergedoken.

In de derde fase van de deportatie, van najaar 1942 tot de bevrijding in augustus 1944, werden in heel België nog ‘slechts’ achtduizend Joden op straat aangehouden of na verklikking uit kelders gesleept. Vanaf september 1943 waren dat ook Belgische staatsburgers, die tot dan toe gespaard waren gebleven. De laatste fase was dus verreweg de minst productieve. Zij viel samen met de periode van verplichte tewerkstelling van Belgische arbeiders in Duitsland. Vanaf toen waren Joden en niet-Joden objectief solidair, en stuitte de bezetter op sterker verzet.

Brussel kende maar één razzia, en die mislukte gedeeltelijk^[11]. In Antwerpen waren er tussen 15 augustus en 11 september 1942 drie klopjachten, waarvoor de gemeentelijke politie met man en macht werd ingezet^[12]. Burgemeester Leo Delwaide sr. had - in de voor hem mildste hypothese - ‘afwezig’ gegeven toen zijn politie voor de grote Jodenrazzia's door de Duitse overheid opgevorderd werd. Pas lang daarna heeft hij beleefd geprotesteerd. Delwaide sr. was een deftige politicus van de Katholieke Partij en, in tegenstelling tot zijn rexistische collega te Charleroi, niet uitgesproken nazigezind^[13].

Wat verklaart de wat ik, met een aan de economie en epidemiologie ontleende term, ‘marginale letaliteit’ (toegevoegde dodelijkheid) noem van Antwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog?

[11] Blijkbaar waren er lekken geweest. De Brusselse razzia was het werk van vooral Vlaamse SS'ers. De stadspolitie deed niet mee. De vangst op 3 september 1943 in de wijk van het Zuidstation was een schamele 484 mensen (Steinberg, op. cit., 2004, blz. 279).

[12] Zoals ook in Parijs bij de ‘Rafle du Vélodróme d'Hiver’ in juli 1942. Bij de eerste Antwerpse klopjacht op 15 augustus 1942 grendelde de stadspolitie de buurt af en liet de huiszoekingen aan de Feldgendarmerie en de SS. Er werden 801 mensen opgepakt. Van hun konvooi Nr 4 overleefde niemand. De tweede klopjacht op 27 augustus werd om 17 uur om onduidelijk gebleven redenen afgeblazen. Er zouden lekken geweest zijn. De politie kreeg een uitbrander en werd met strenge sancties bedreigd. De volgende dag deed ze het vuile werk grotendeels zelf, en zette volgens Steinberg 1095 en volgens Saerens 1143 mensen op transport, méér dan de duizend geëiste. Op 11 september leverde ze er nog 816 bij (Sternberg op. cit., 2004, blz. 279; zie ook Herman Van Goethem in Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 2006, blz. 117-197).

[13] Saerens gelooft niet in zijn onschuld. Hem lijkt het onmogelijk dat Delwaide niet op de hoogte geweest zou zijn van de opvordering van zijn politie. Overigens heeft deze na de oorlog ook niet de verantwoordelijkheid op zijn hoofdcommissaris afgeschoven door te beweren dat deze op eigen houtje gehandeld zou hebben. Delwaide sr. protesteerde pas vele weken na de klopjachten, waarschijnlijk daartoe aangezet door ongedocumenteerd gebleven uitingen van weerzin van burgers. Zijn zoon Leo Delwaide jr., havenschepen van Antwerpen, ageerde tegen de publicatie van Saerens’ boek en verdedigde in het VRT-duidingsmagazine Terzake de nagedachtenis van zijn vader. Deze had Joden geholpen, en ‘nog jaren na de oorlog waren er die een taart stuurden voor zijn verjaardag’. Toen hij met pertinente perfiditeit de vraag kreeg waarom dan bijna tweemaal meer Joden uit Antwerpen gedeporteerd waren dan uit Brussel, leek Delwaide jr. verrast dat het in de stad van zijn vader zo erg was geweest en hij had niet het minste idee waarom - alsof hij er, met respect voor zijn filiale piëteit, niet bij stilgestaan had.

Wat de marginale letaliteit van Antwerpen Niet verklaart

Om systematisch te werk te gaan en fair te zijn, moeten eerst mogelijke factoren in aanmerking genomen worden waarvoor men Antwerpen niets kan aanwrijven. Hier volgt wat speur- en redeneerwerk naar onvermijdelijkheden.

a)

Volgens de laatste telling van de AJB voor de deportatie begon, in de zomer van 1942, waren er 21.277 als Antwerpenaren en 29.134 als Brusselaars ingeschreven Joden. Bij het begin van de bezetting waren de cijfers zowat omgekeerd geweest: bijna tienduizend Antwerpse Joden zijn tijdens de eerste twee oorlogsjaren naar Brussel verhuisd. Indien het aantal Joden echter determinerend was geweest voor hun

[p. 685]

	deportatierisico, dan zouden er bijna vijftig procent meer uit Brussel moeten gepakt zijn, en niet vijftig procent minder. Wie de concentratie van Joden inroept als verklaring voor de Antwerpse specificiteit, bekent zich eigenlijk tot de sociologische theorie van tolerantiedrempels voor allochtonen. Die stelt dat er drempelwaarden bestaan van de concentratie van allochtonen waarboven het tolerantieklimaat plots ongunstig wordt, en uitsluitingsfenomenen zich veel intenser gaan voordoen. Dan zou doordat Joden ongeveer 5% van de bevolking uitmaakten de tolerantiedrempel in Antwerpen overschreden zijn, terwijl die met ongeveer 3% in Brussel nog niet bereikt was.
b)	Een grotere pakkans te Antwerpen wegens een hoge woondensiteit in één buurt (van het Centraal Station)? De meeste Brusselse Joden woonden eveneens geconcentreerd, in de buurt van het Zuidstation en in Schaarbeek, en ook in Luik en Charleroi waren er - kleine - Joodse wijken. Bovendien kan de woondensiteit slechts tijdens de razziafase van de deportatie het risico verhoogd hebben gepakt te worden. Daarna waren de Joden over het hele land verspreid.
c)	Een betere organisatie of scherpere speurzin van de SIPO-SD in Antwerpen? Zoals overal elders werkten de twee (!) SS-onderofficieren er, samen met lokale nazi's, vooral als folteraars, initiatiefnemers van klopjachten en als luisterend oor voor verklikkingen. Ze waren wellicht niet slimmer in Antwerpen dan elders, maar ze hadden veel meer lokale handlangers^[14].
d)	Lag de verhouding buitenlanders bij de Antwerpse Joden hoger, zodat er minder onder hen de immuniteit genoten waarop aanvankelijk het Belgische staatsburgerschap of dat van enkele andere landen recht gaf? Een tijdlang plaatste de bezetter Joodse staatsburgers van een aantal landen wel op een wachtlijst, maar deporteerde hen niet. Dit gold tot 1943 voor Belgen, Britten en voor mensen met een paspoort van bondgenoten van het Derde Rijk zoals Italië, Roemenië en Hongarije, al met al een goede 10% van de toenmalige Joden in België. Waren er in Antwerpen minder Joden met een paspoort dat uitstel van executie verleende en dus meer kans gaf bijtijds onder te duiken? Het percentage Belgen (8,2%) lag in Antwerpen veeleer hoger dan in de andere steden, en er waren bijvoorbeeld 5,9% Roemenen, meer dan in Brussel of Charleroi^[15].
e)	Sociologische kenmerken die de Antwerpse Joden minder geïntegreerd en daardoor kwetsbaarder maakten? Waren ze opvallender door traditionele kledij en wereldvreemder door vroomheid^[16]? Was er grotere armoede en hadden ze meer eenzaatsberoepen zoals straatventer of ambachtsman? Die risicofactoren lagen in Brussel, Charleroi en Luik niet anders. Ook blijkt nergens uit dat er in Antwerpen minder Joodse socialisten en communisten waren, die door hun aanslui-

[14] Saerens beschrijft de voornaamste in ‘Gewone Vlamingen? De jodenjagers van de Vlaamse SS in Antwerpen, 1942’, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 2005, nr. 15, blz. 289-313. Het waren allemaal vrijwilligers. In Brussel waren het vooral Vlamingen en zowat 90% noemde zich ‘katholiek’. Toen ze daar op een avond mijn (Joodse) vader kwamen halen en hij afwezig bleek, fluisterde een van hen mijn (niet-Joodse) moeder toe: ‘Zorg dat hij vanaf morgen weg is’. Zo gebeurde.

[15] Saerens, op. cit., 2005.

[16] Er waren toen wat orthodoxen en chassidim zowel in Brussel als in Antwerpen, maar lang niet zoveel als nu. De meeste Joden waren seculier, vaak leden van de ‘Bund’, een niet-zionistische sociaaldemocratische organisatie.

[p. 686]

ting bij de arbeidersbeweging wellicht meer solidariteit en bescherming genoten.

e)

Waren ze in Antwerpen recenter geïmmigreerd, zodat ze minder tijd hadden gekregen om beschermende banden te smeden met de autochtone bevolking? In alle steden waren de meeste Joden vanaf de jaren twintig uit Oost-Europa aangekomen. Mochten er te Antwerpen, de emigratiehaven bij uitstek, in het begin van de oorlog misschien meer recente vluchtelingen zijn gestrand op voorgenomen doorreis naar landen als Palestina, Cuba en de Verenigde Staten, dan hadden ze door hun recente aankomst juist minder kans op bescherming gehad. Deze mogelijkheid kan niet uitgesloten worden, want er zijn geen gegevens bekend over verschillen in tijdstip van aankomst van de gedeporteerden in de Belgische steden. Recentere immigratie kan echter hooguit een kleine risicofactor geweest zijn, en volstaat bij lange niet als verklaring voor de Antwerpse specificiteit.

Kortom, de structurele risicofactoren voor deportatie (en dus ‘verzachtende omstandigheden’ voor Antwerpen) wijken onvoldoende af om de grote verschillen in effectieve deportatie met de andere steden te begrijpen. Welke kunnen dan wel de oorzaken van de ‘Antwerpse specificiteit’ geweest zijn?

De Antwerpse specificiteit nader bekeken en berekend

De indruk die de lezers aan Steinberg en, in mindere mate, aan Saerens overhouden, is dat de Antwerpse marginale letaliteit vooral te wijten zou zijn aan het succes van de razzia's, dankzij de massale medewerking van de gemeentelijke politie. Het succes van de klopjachten volstaat echter niet om het verschil tussen 65 en 37 procent gedeporteerden te verklaren, zo leren de berekeningen.

Volgens Steinberg bedroeg het totaal aantal gedeporteerden tijdens de drie geslaagde Antwerpse klopjachten 2712 mensen. Dit is 12,7% van de 21.277 toen als daar woonachtig ingeschreven Joden^[17]. In Brussel was maar 1,6% het slachtoffer van de ene razzia, inderdaad véél minder.

De overige 52% gedeporteerden onder de Antwerpse Joden werden echter niet tijdens razzia's gepakt en dit is nog altijd veel meer dan elders in België. Er zijn 28% meer Joden uit Antwerpen gedeporteerd dan uit Brussel, dus ongeveer 6000 mensen. Voor de ondergang van 17% van Antwerpens Joden, hetzij meer dan 3500 doden, moet men de verklaring elders zoeken.

Er zijn maar twee mogelijkheden: meer Antwerpenaren hebben zich tijdens de eerste fase van de vervolging voor Arbeitseinsatz uitgeleverd en/of meer zijn gepakt in de onderduikfase.

[17] Steinberg, op. cit., 2004, blz. 234.

[p. 687]

De eerste mogelijkheid is onwaarschijnlijk, want de AJB, die ertoe aanzette zich voor de Arbeitseinsatz te melden, genoot in Brussel meer gezag dan in Antwerpen. Voor heel België zijn slechts 3908 mensen op het Arbeitseinsatzbefehl ingegaan. Omdat we weten dat het aantal van anders dan door razzia's uit Antwerpen gedeporteerden ongeveer 3500 bedraagt, zouden Joden zich dus alleen in die stad voor Arbeitseinsatz hebben moeten uitleveren opdat de specificiteit verklaard zou zijn. Nader onderzoek kan over deze ogenschijnlijk overmatige zelfuitlevering in Antwerpen uitsluitsel geven^[18].

Tweede mogelijkheid: wat gebeurde er met de Joden na de grote razzia's van zomer en najaar 1942, toen zowat alle overblijvende Joden van België (ongeveer 70%) ondergedoken waren? Achtduizend, dus ongeveer 15% van de Joden in België bij het begin van de oorlog en een derde van alle gedeporteerden, zouden nog individueel gearresteerd worden, tot enkele dagen voor de bevrijding. Onder hen waren 3500 ‘boventallige’ Antwerpenaren.

[18] Dit is mogelijk door studie van de ‘Hasseltse’ SS-cartotheek: op de steekkaart van elke gedeporteerde Jood staat zijn adres, alsook of hij zich voor Arbeitseinsatz gemeld had, dan wel of hij anders in de val gelopen is.

Waarom wellicht Antwerpen zoveel dodelijker was

Hadden de Antwerpse Joden minder internaten, kloosters, solidaire gezinnen en andere onderduikplaatsen, of waren die onveiliger? Waren er minder ‘Rechtvaardigen’ in Antwerpen? Zo noemen de Joden hun redders, naar de Bijbelse benaming voor de niet-Joden die de voornaamste van Gods wetten eerbiedigen. Wanneer zij aangemeld worden door overlevenden van de Shoah, of zijzelf hun overlevende beschermelingen kunnen aanwijzen die vervolgens hun hoedanigheid van ‘Rechtvaardigen’ bevestigen, dan worden zij door de Israëlische Yad Vashem-stichting gehuldigd^[19]. Ook over het aantal ‘Rechtvaardigen’ zijn geen cijfers voorhanden. Er bestaan wel griezelige aanwijzingen voor een Antwerps deficit. Saerens, bijvoorbeeld, ontdekte dat slechts één op acht Antwerpse pastoors hulp bood aan Joden. In het Brusselse was dat één op twee, en hele parochies waren toevluchtsoorden^[20].

Zo belanden we bij de moeilijkst te verdragen hypothese, de uitsluitingsdiagnose die we hebben gepoogd te vermijden: de collaboratie van de Antwerpse politie heeft weliswaar een groot verschil gemaakt, maar ook later zijn de Antwerpse Joden minder beschermd en meer verklikt.

Waarom? Mensen zijn volgzaam (nu weliswaar minder dan toen) en prominenten zijn rolmodellen. De Antwerpse gemeentelijke politie had met veel machtsvertoon meegedaan aan de klopjachten, de balie had haar Joodse leden uitgestoten, de meeste pastoors gaven geen kik. Waarom zou men zich dan ingehouden hebben wanneer er iets niet pluis leek op de zolder van de buren? Saerens merkt op dat de geringere ‘zwartheidsgraad’ van het Antwerps stadsbestuur tegenover dat van bijvoor-

[19] Het is jammer dat veel rechtvaardigen op hun oude dag van dit eerbetoon verstoken blijven omdat er geen getuigenissen gekomen zijn. Daar zijn diverse redenen voor. Vele tijdelijk beschermde Joden zijn later toch opgepakt en zwijgen voor altijd. Anderen hebben het overleefd, maar kunnen sommige van hun redders vergeten zijn, o.a. omdat ze van het ene naar het andere schuiloord gesmokkeld werden. Meestal hadden de opgejaagde Joden valse identiteits- en rantsoenpapieren, gingen ze onder schuilnamen door het leven, en bleven voor de veiligheid enkel onder die schuilnaam of een voornaam bij hun beschermers bekend. Ook voor de beschermers was het toen veiliger anoniem te blijven. Er bestaan echter enkele getuigenissen van botte afwijzing van erkentelijkheid door overlevende Joden.

[20] Saerens, ‘L'aide des catholiques aux juifs dans l'archevêché de Malines’, in F. Maerten, F. Selleslagh en M. Van Den Wijngaert (red.), Entre la peste et le choléra. Vie et attitude des catholiques belges sous l'occupation, Brussel/Louvain-la-Neuve, 1999, blz. 208-240.

[p. 688]

beeld Charleroi, op perverse wijze verklikking in de hand gewerkt kan hebben. De stad werd bestuurd door ‘eerbare’ kerkgaande burgers met witte boorden, niet door zwarthemden met laarzen. Verklikking was overigens niet helemaal zonder gevaar en enkele medeplichtigen aan jodenmoord zijn door het verzet omgebracht. Was het verzet in Antwerpen minder geducht, of was het gevaarlijker er lid van te zijn? Saerens beschrijft in elk geval hoe verscheidene communistische verzetslieden uit veiligheidsoverwegingen naar Wallonië uitweken.

Saerens’ onderzoek maakt evident dat Antwerpen te weinig fatsoenlijke prominenten had die het volksmoreel inspireerden. Het was van hoog tot laag verziekt, verpest door zijn ‘zwarte’ pers. Uit talloze publicaties concludeerde Saerens hoezeer Antwerpenaren al vanaf 1880 met joods-hatelijk proza gehersenspoeld waren. Joden waren weerzinwekkend als kapitalist of als communist, als intellectueel of als diamantslijper, als atheïst of als Christusverwerper. Tientallen jaren lang spuide de lokale pers raciale schunnigheden, met het hele repertoire van ‘sjacheraars’ tot ‘Godsmoordenaars’, en soms met regelrechte oproepen tot geweld^[21]. De Antwerpse xenofobie ging vrijwel uitsluitend uit van Belgisch- en Vlaams-ultranationalistische, vooral katholieke kringen. De enige Vlaamsgezinde katholieke publicisten die voor de oorlog tot christelijke solidariteit met de Joodse vluchtelingen maanden, waren de broers Karel en Emiel Van Cauwelaert. De linkse, liberale en franstalig-katholieke pers waren over het algemeen fatsoenlijk. In honderden bladzijden beschrijft Saerens de stank van de vooroorlogse atmosfeer in Antwerpen, en de dodelijkheid tijdens de oorlog.

[21] Men kan niet uitsluiten dat de nazi-Duitse geheime propaganda er iets mee te maken had. Herman Balthazar (‘Camille Huysmans en Duitsland, 1936-1940’, in Bijdragen tot het Camille Huysmansonderzoek, Antwerpen, 1971, blz. 171-210) vond aanwijzingen dat de vooroorlogse Antwerpse pers verkapte toelagen kreeg van het Auswärtiges Amt voor het publiceren van Duitsvriendelijke artikelen. Antwerpen concurreerde voor de oorlog, zoals nu, met Rotterdam voor het Duitse transitverkeer. Of de aanmoedigingen tot Duitsvriendelijkheid zover gingen als antijudaïsmebevordering, is niet bekend. Saerens (persoonlijke mededeling) vond aanwijzingen voor het tegendeel: aanmaningen van Duitse sponsors van La Métropole om antijudaïsche taal te vermijden. De ondertoon van dit katholieke blad was weliswaar antijoods, maar het taalgebruik was minder vulgair of agressief dan in de Nederlandstalige katholieke pers.

Voor de eer van Antwerpen

Ook in Antwerpen waren er natuurlijk ‘Rechtvaardigen’ (maar niet genoeg), onder wie de zoon van De Potter, Antwerpens hoofdcommissaris van politie, die gedeporteerd als verzetsstrijder omkwam. De tijden waren verschrikkelijk^[22].

Bovendien leert enig epidemiologisch gepuzzel dat het cijfer van 65% uit Antwerpen gedeporteerde Joden ietwat overschat kan zijn, en de veel lagere percentages in Brussel, Charleroi en Luik onderschat. Wie te boek staan als die 65% waren namelijk niet de Joden die in Antwerpen opgepakt werden, maar de mensen die door de AJB opgeschreven waren als in Antwerpen wonend. Er kunnen overigens ook vraagtekens geplaatst worden bij de nauwkeurigheid van de AJB-lijsten. De centrales in elke stad moesten ze onder hoge Duitse druk in enkele weken afmaken. Men kan veronderstellen dat de AJB hier en daar als redmiddel de verouderde gemeentelijke Jodenlijsten van oktober 1940 gebruikt heeft, toen vele duizenden nog niet naar Brussel verhuisd waren. Waar-

[22] M. De Wilde en E. Verhoeyen, België in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam/Antwerpen, 1980-1985.

[p. 689]

schijnlijk zijn lang niet alle Antwerpse Joden vanuit Antwerpen gedeporteerd. Aannemen dat alle Antwerpse Joden ook daar zijn opgepakt, zou bijna even fout zijn als de geografische verdeling van ongevallen op te maken aan de hand van de inschrijvingsplaats van het voertuig: velen verongelukken inderdaad in de buurt van hun inschrijving, maar bij anderen gebeurt dit elders.

Het doodstraject van Antwerpen via Mechelen naar Auschwitz verliep in feite vaak via een tussenstation elders in België. Reeds in november 1940 was er immers een wat vergeten tijdelijke uitwijzing van Antwerpse Joden geweest (drieduizend, schat Steinberg, dus 14% van de toenmalige Antwerpse Joden). Op 12 november 1940, als voorzorg op de invasie van Engeland, vaardigde de Militärverwaltung een uitwijzingsbevel uit van de vooroorlogs geïmmigreerde vreemdelingen van wie zij kon vrezen dat ze Duitsvijandig waren. Dit waren vooral, maar niet alleen, uitheemse Joden. Al die potentiële spionnen of saboteurs uit de kuststreek en het arrondissement Antwerpen, dat wil zeggen de maritieme frontgebieden, moesten tijdelijk naar negenendertig verschillende gemeenten in Limburg. De uitwijzingslijsten werden opgemaakt op basis van de bestaande gemeentelijke vreemdelingenregisters (de Jodenregisters waren nog in de maak).

In Antwerpen trof deze verbanning vrijwel uitsluitend Joden. De stadspolitie, omkaderd door enkele Feldpolizisten, stond in voor het bestellen van de uitwijzingsbevelen en het verzamelen van de ballingen voor treintransport naar Limburg, ver van het ‘front’. Toen Hitler na de nederlaag in de luchtslag om Engeland in 1941 zijn invasieplannen afblies, mochten de uitgewezenen terugkeren. Saerens wijst erop (en Steinberg beaamt^[23]) dat de meeste van die Antwerpse Joden dat niet deden maar, deels uit eigen beweging en deels op bevel van de bezetter, naar Brussel verhuisden. Menigeen kan dan als Antwerpenaar te boek zijn blijven staan, ook in de lijsten van de AJB die als noemer voor de percentages gedeporteerden hebben gediend. Degenen onder hen die later buiten Antwerpen gearresteerd werden, konden dus nog volgens de AJB lijsten ‘Antwerpse Joden’ heten, en zouden de omvang van de Antwerpse specificiteit verminderen^[24].

We kunnen de mogelijke impact van dit verschijnsel door een hypothetisch cijfervoorbeeld inschatten. Laten we bijvoorbeeld zeggen dat alle drieduizend Antwerpse Joden die uit Limburg terugkeerden naar Brussel verhuisden en nog voor Antwerpenaren doorgingen in de lijsten van de AJB. Indien 40% (het gemiddelde voor België) van hen elders dan in Antwerpen gepakt werd, dan zou het Antwerpse dodental van 65% met 5,4% verminderd moeten worden. Het aantal uit Brussel gedeporteerden zou met een wat kleiner percentage stijgen, en de Antwerpse specificiteit zou minder extreem zijn. Dit neemt overigens niet weg dat

[23] Steinberg, persoonlijke mededeling.

[24] Deze mogelijke balsem op de wonden van Antwerpen is wel degelijk uit zowel Steinbergs als uit Saerens’ gegevens af te leiden, maar zij formuleren geen van beiden deze hypothese. Het is hoe dan ook moeilijk op basis van de voorhanden zijnde gegevens het aantal Joden met enige precisie te schatten dat ten onrechte te boek staat als uit Antwerpen gedeporteerd. Ook dit is stof voor verder onderzoek.

[p. 690]

de Joden gegronde redenen konden hebben om na de Limburgse ballingschap op eigen initiatief niet naar Antwerpen terug te gaan: het was er inderdaad gevaarlijker^[25]. Achteraf was het optrommelen door de Antwerpse politie van Joden voor uitwijzing naar Limburg een soort generale repetitie van wat tijdens de razzia's van 1942 zou gebeuren. De bestemming werd toen Mechelen. Dat het van daaruit naar Auschwitz ging en dat men daar niet van terugkeerde, was nog onbekend.

Als besluit en aanvulling van Saerens en Sternberg: de Antwerpse specificiteit bestaat dus wel degelijk, maar zij berust niet enkel op de lafheid van gezagdragers, maar ook op de vergiftigde stemming onder de bevolking, en zij was misschien niet zo extreem als de bruto cijfers laten voorkomen.

[25] Het uitwijken uit Antwerpen heeft menig leven gered. Welk criterium hanteerden de Duitsers om de een terug te sturen, en de ander er blijvend uit te verbannen? Dat velen vrijwillig kozen voor Brussel en naar elders vertrokken, leidt ook tot een hypothese die de ‘smet’ van Antwerpen wat vermindert. En Joden met familie in Brussel en wat geld konden wellicht eerder verhuizen dan de armsten en de slechtst geïnformeerden en geïntegreerden. Dit kan een sociologische verklaring zijn voor de grotere kwetsbaarheid van de in Antwerpen achtergeblevenen later in de oorlog.

Pleidooi voor meer waarheid en inzicht

Antwerpens toekomstig historisch museum, het Museum aan de Stroom (MAS), zorgde de afgelopen jaren voor controverse. De vraag kan bovendien gesteld worden hoe de opdrachtgevers, samenstellers en curatoren van het MAS met het Antwerps oorlogsverleden zullen omgaan. De verleiding zal groot zijn het probleem met de mantel der verdrietige schaamte te bedekken, en er zich van af te maken met een voorstelling die meer tot emotie dan tot nadenken aanzet. Indien het daarbij blijft, zal Antwerpen de kans missen om iets groots te doen. Ik pleit voor het alternatief van waarheid en inzicht, zoals onder meer Zuid-Afrika, Chili en Argentinië zichzelf met hun lelijk verleden geconfronteerd hebben. Met name, bijvoorbeeld:

-	Tonen hoe niet alleen de De Keyserlei met zeshonderd doden bij de V2-inslag op de bioscoop Rex een macaber record was, maar ook de stationsbuurt als oord van deportatie.
-	Verder historisch onderzoek over waarom het de Antwerpse Joden zo verschrikkelijk is vergaan. Het opzetten van studies om beter te achterhalen hoeveel van de achtduizend na eind 1942 weggevoerden uit Antwerpen afkomstig waren, en hoeveel elders in de val liepen. Al die laatsten komen dan in aftrek van Antwerpens ‘smet’.
-	Vergelijkende studie van de pers in Antwerpen en Brussel. Aan hoeveel antisemitisme waren Antwerpenaren en Brusselaars tijdens de vooroorlogse jaren blootgesteld? Vanaf welke dosis wordt xenofoob vertoog dodelijk?
-	Ook in het MAS enkele grote vragen stellen en wetenschappelijke hypothesen opperen over de complexe, indirecte en onderhuidse verbanden tussen enerzijds antijudaïsme en xenofobie, en anderzijds nationalisme en godsdienstigheid. Welk gif was nodig opdat de wrok

[p. 691]

voor de vernedering van het Nederlands en de Vlamingen zou omslaan in wraak op vreemdelingen? Zijn er eigenlijk drempelwaarden van concentraties aan ‘vreemdelingen’ die xenofobie op de spits drijven? Waar ligt de grens van tolerantie voor de intolerantie?

Misschien is er in Antwerpen sprake van een bijzonder en bestuderenswaardig samengaan van commerciële openheid op de hele wereld en psychologische afscherming van die wereld. Nu Vlaanderen onvolprezenerwijze tot de meest beschaafde streken behoort, moet zijn grootste stad de uitdaging van de waarheid aangaan. Dit niet doen zou de indruk wekken dat men iets te verbergen heeft. Wat is er eigenlijk fout aan inzicht in het vreselijke verleden, aan erkenning en inkeer? Slechts wie denkt dat er ‘toch niets aan te doen is’, en niet in verbeterbaarheid en vooruitgang gelooft, sluit zijn skeletten in de kast op. Om niet te hervallen in het verleden, moet men weten waar men vandaan komt. Bovendien zou het aanstootgevend zijn in Antwerpen te verzwijgen wat wellicht in het Museum van de Deportatie te Mechelen tentoongesteld zal worden.

Moeten degenen die ijveren voor het MAS nu een extra knoop ontwarren, en ligt hiermee een extra pad in hun korf? Hopelijk niet, maar de waarheid heeft haar rechten, en wat hoog zit over wat diep ligt moet gezegd worden. Dan zou het gedenkteken aan de Shoah aan de stroom een ware edelsteen worden.

Dank aan Herman Balthazar, Jozef Rothschild, Maxime Steinberg, Herman Van Goethem, Klaartje Castelyns en Stephanie Witta voor hun kritiek en het aanleveren van stukjes van de puzzel. Lieven Saerens corrigeerde verscheidene fouten in vroegere versies, maar is niet verantwoordelijk voor die er onverhoopt overblijven.