Streven. Jaargang 74

[p. 600]

Vadim Linetski
Bakhtin blootgelegd, of het vertoog der onschuld (Voorwoord)

Mijn project onderscheidt zich radicaal van het gros van studies die probleemloos worden gefinancierd door middel van beurzen, subsidies et cetera, in de zin dat ik niet een bestaand theoretisch kader toepas op een nieuw corpus teksten (het moge duidelijk zijn dat een dergelijke handelwijze slechts bescheiden resultaten zal opleveren), maar dat ik juist de kaders die momenteel zoveel populariteit genieten, aan een ondervraging wil onderwerpen. Het model dat ik daarbij ontwikkel is te omschrijven als tweedegraads deconstructie of schrijven zonder repressie.

Gezien de taakstelling ligt het voor de hand om bij Bakhtin te beginnen. Zijn oeuvre vormt een uniek uitgangspunt om de huidige theoretische verhandelingen met eigen middelen te lijf te gaan, aangezien het poststructuralisme niet zal ontkennen aan Bakhtin schatplichtig te zijn. Het is om die reden dat aan de oorsprong van een billijke kritiek op het poststructuralisme een radicale herinterpretatie van Bakhtins nalatenschap dient te liggen. Ironisch genoeg bestaat er echter naast vals geld ook zoiets als valse schatplichtigheid - sterker, het laatste is een voorwaarde voor het eerste. Waar Bakthins theorieën de oppositie dialoog/monoloog zouden ontmaskeren als logocentrisch, zal ik laten zien dat ze een dergelijke toe-eigening overstijgen. Onze blik is gericht op de vertaalde Bakhtin, maar het is de oorspronkelijke die in deze bladzijden wordt blootgelegd. Bescheiden geformuleerd is het resultaat van onze herlezing een verrassend nieuw beeld van een Bakhtin die geen voorloper van het dialogisme is.

[p. 601]

Het overstijgen van intertekstualiteit in strikte zin wordt gestut door een herziening van de postfreudiaanse psychoanalyse. Lacans ‘terugkeer naar Freud’ (het hoofdkader waarbinnen psychoanalytisch geïnspireerd poststructuralisme zich beweegt) wordt ontmaskerd als een ‘terugkeer naar Jung’. Vandaar de onderlinge medeplichtigheid van de houdingen van Lacan en Derrida, bewust genegeerd en ontkend. Het resultaat van onze psychoanalytische uitweidingen kan worden samengevat in een formule: Freud is nooit een voorloper geweest van een libidinale economie als zijnde repressie. Vandaar de connectie Freud-Bakhtin - een thema dat tot op heden praktisch niet is onderzocht, juist vanwege de gangbare misinterpretatie van beide theoretici, een misinterpretatie waarvoor ons onderzoek een vruchtbaar alternatief biedt.

De literaire en psychoanalytische lagen krijgen een stevig filosofisch fundament met de herlezing van de kantiaanse theorie van het sublieme, waarvan de subversieve invloed niet ontsluierd had kunnen worden door poststructuralistische lezers (Weiskel, Lyotard, Derrida) juist omdat zij haar lezen binnen een logocentrisch kader van libidinale repressie en op die manier zowel Freud als Kant verloochenen, evenals hun eigen poging om logocentrisme te deconstrueren. Met andere woorden, onze ondervraging betekent niet minder dan een grondige herformulering van de psychoanalyse binnen een kantiaans in plaats van een hegeliaans kader (dat laatste, naar voren geschoven door Lacan, is verantwoordelijk voor Derrida's misinterpretatie van Freud en, paradoxaal genoeg, van Lacan zelf, maar het is juist deze misinterpretatie die het fundament van de deconstructie vormt en die haar daardoor tot een instrument ter voortzetting van de logocentrische traditie maakt).

Onze laatste manoeuvre bestaat uit het tonen van een overeenkomst tussen fundamentele ideeën van Kant en Nietzsche. Laatstgenoemde is de kroongetuige van een radicale herinterpretatie van sublimatie als verschijningsvorm - en niet als onderdrukking - van seksualiteit. Gezien Nietzsches aanvallen op het ascetisch ideaal is het bepaald paradoxaal dat het juist de filosoof met de hamer moet zijn die het ons mogelijk maakt tot een theorie van sublimatie te geraken waaruit alle tegenstellingen zijn verwijderd die het psychoanalytisch beschouwen van culturele/literaire producten verhinderen. Welbeschouwd is het de opvallende, zij het onopgemerkte paradox van de geaccepteerde libidinale theorie van sublimatie, dat deze het bestaan van oppositionele (niet noodzakelijkerwijs experimentele) kunst niet kan verklaren, aangezien vanuit een conventioneel perspectief sublimatie synoniem is met aanpassing aan de traditie. Hetgeen verklaart waarom datgene wat de naam ‘deconstructie’ draagt niets anders is dan een uiterste poging om de fundamenten van het logocentrisme veilig te stellen door op deconstructieve wijze bijzaken te sublimeren. Op vergelijkbare wijze hebben we daarmee echter ook een

[p. 602]

verklaring voor de problemen die feministische theorieën hebben met het concept van het vrouwelijke. Ons onderzoek stelt ons in staat om de patriarchale valkuilen met succes te vermijden, met een authentiek model voor de constructie van vrouwelijke subjectiviteit zonder oedipale restricties. Dit model verbindt het kantiaanse sublieme met de gewraakte notie van aphanisis, zoals naar voren gebracht door E. Jones.

Het bakhtiniaans-freudiaans-kantiaans-nietzscheaanse netwerk maakt het ons mogelijk om de meest intrigerende inzichten van Derrida et alia te behouden en verder te ontwikkelen, inzichten die paradoxaal genoeg als enige het poststructuralistische bouwwerk kunnen slechten. Hetgeen betekent dat ons onderzoek de eerste consequent volgehouden kritiek op het poststructuralisme is, een kritiek die het ons mogelijk maakt om een volgende theoretische stap te zetten. Het tekstuele bewijsmateriaal dat onze inzichten ondersteunt is afkomstig uit zulke diverse bronnen als het detectiveverhaal (A. Christie, D. Sayers, R. Stout), What Maisie Knew en In the Cage van H. James, Gulliver's Travels van J. Swift, Lolita en ‘The Potato Elf’ van Nabokov, en Cranford van E. Gaskell.

Het is niet eenvoudig om vandaag de dag nog een studie te vinden die geen aanspraak maakt op een interdisciplinaire benadering. Maar zelfs wanneer die aanspraak meer is dan alleen een door marketing gemotiveerd etiket, komt interdisciplinariteit neer op oppervlakkigheid, op onvermogen om een kritische afstand te bewaren tot gevestigde leerstellingen. Het is duidelijk dat de impasse waarin theorie zich heden ten dage bevindt, hier zijn oorsprong vindt. Aan de andere kant maakt zelfs een schematische schets als de bovenstaande duidelijk dat ons onderzoek met recht aanspraak kan maken op een werkelijk interdisciplinaire benadering. Het voortdurend wisselen tussen verschillende gebieden ligt stevig verankerd in de opmerkelijke eruditie van de auteur, al temeer verrassend (en daarom het ondersteunen, dat wil zeggen erkennen waard) daar de auteur Rus van geboorte is, i.e. afkomstig is uit een traditioneel xenofoob en autarkisch land, zowel officieel als inofficieel. Voor Russische intellectuelen en hun collega's in de vakgroepen slavistiek in het Westen is hedendaagse theorievorming een enge boeman. Het is een paradoxale situatie: terwijl de aanzet tot de theoretische vooruitgang in de twintigste eeuw werd gegeven door mijn landgenoten (de formalisten, Roman Jakobson, om maar te zwijgen over Bakhtin), zijn op dit moment juist de vakgroepen slavistiek berucht om hun weerstand tegen theorie. Niet in de laatste plaats is dit boek daarom een poging om dit te verhelpen: na het werk van Bakhtin vormt onderhavige studie een eerste substantiële bijdrage van een Russische wetenschapper aan het internationale debat, een bijdrage die in originaliteit en kwaliteit het werk van Derrida zelf evenaart.

(vertaling Jack van der Weide)