Streven. Jaargang 74

[p. 568]

Droomrijden met Kraftwerk (en de avant-garde)

De vroege jaren zeventig zijn zonder twijfel een scharniermoment in onze recente geschiedenis, en zo wordt het metabletische boek De reflex van Jan Hendrik van den Berg uit 1973, dat in de vorige bijdrage centraal stond, zelf ook een metabletisch feit, een gebeurtenis die een belangrijke cultuurhistorische verandering markeert. Wat gebeurde er nog zoal in die periode? Laten we eens enkele bekende en minder bekende (maar daarom niet minder betekenisvolle) feiten op een rij zetten. In 1971 brengt Stanley Kubrick de film A Clockwork Orange uit, gebaseerd op de gelijknamige roman van Anthony Burgess uit 1962. Hij vertelt het verhaal van de jonge geweldenaar Alex die onderworpen wordt aan een speciale gedragstherapie bedoeld om van hem een ‘sociaal aangepast’ mens te maken, een experiment dat uiteindelijk compleet mislukt. Op 15 juli 1972 vervolgens, om 15.32 u. precies, worden in St. Louis een aantal ‘moderne’ woonblokken uit de jaren vijftig opgeblazen, omdat de wijk totaal onleefbaar is gebleken. Architectuurcriticus Charles Jencks interpreteert dit feit als het einde van het modernisme en het begin van het postmodernisme. Nog steeds in 1972 publiceert de Club van Rome het invloedrijke rapport Grenzen aan de groei, dat waarschuwt voor een dramatische aantasting van de draagkracht van de aarde bij een verdere ongeremde economische en demografische expansie. Het rapport is een forse stimulans voor het ecologisch bewustzijn en plaatst het milieuthema wereldwijd op de politieke agenda. In 1973 breekt, in het verlengde van de Jom-Kippoeroorlog, de oliecrisis uit, het begin van een algemene economische recessie. Als gevolg van deze crisis worden nog datzelfde jaar de eerste autoloze zondagen georganiseerd. Een jaar later ten slotte brengt de (West-)Duitse synthesizergroep Kraftwerk de plaat Autobahn op de markt, meteen zijn doorbraak en ook een mijlpaal in de evolutie van de popmuziek. Het is over de betekenis van dit laatste feit dat ik het hier even wil hebben.

[p. 569]

1973. Eerste autoloze zondag

In 1968 leren de muzikanten Ralf Hütter en Florian Schneider elkaar kennen tijdens een jazzcursus op de Akademie Remscheid in Düsseldorf. Uitgerust met allerlei elektronische hulpmiddelen maken de twee ‘laboratoriummuziek’. In 1970 brengen ze - onder de naam Organisation - het album Tone float uit. Later sluiten Karl Bartos en Wolfgang Flür zich aan bij de groep en wordt de naam gewijzigd in Kraftwerk. Er volgen nog enkele platen, maar nationale en internationale bekendheid verwerven ze pas in 1974 met het album Autobahn. De gelijknamige single doet het in de zomer van 1975 uitstekend in de hitparades en blijft het meest succes volle Kraftwerknummer ooit. Volkomen terecht overigens, want of men nu een liefhebber is van elektronische muziek of niet, Autobahn is een bijzonder geslaagde compositie en een klassieker in het genre. Het zware, dwingende basisritme, de strak en sober opgetrokken maar daardoor juist indrukwekkende klankdecors, het voortdurend herhalen met vlakke, monotone stem van het refrein ‘Fahren, fahren, fahren auf der Autobahn’, het blijft ook na meer dan dertig jaar nog steeds in hoge mate fascineren. Het geheel maakt een sterk hypnotiserende indruk en brengt de luisteraar in een soort van trancetoestand, alsof men zelf achter het stuur zit en overvallen wordt door ‘betonmoeheid’. Dit effect van ‘droomrijden’ wordt tijdens live-optredens extra gestimuleerd door het projecteren van enorme verkeersbeelden boven het podium. Het robotachtige, zelfs ‘militaristische’ karakter van hun muziek en de dito manier van optreden, tot en met de vormgeving van sommige platenhoezen, heeft wel eens het vermoeden gewekt van ‘totalitaristische’ sympathieën bij Hütter en co. In dat verband zou men Autobahn kun-

[p. 570]

nen begrijpen als een knipoog naar het mobiliteitsbeleid van de Führer. Terzijde wil ik hier vermelden dat een andere (West-)Duitse avant-gardegroep, de in 1980 in (West-)Berlijn opgerichte Einstürzende Neubauten, destijds debuteerde met het slaan op de betonnen ondergrond onder een snelwegovergang vergezeld door schreeuwerige teksten en dissonante gitaarakkoorden - alsof de groepsleden zich op hun eigen ‘anarchistische’ manier wilden afzetten tegen het ‘autoritaire’ Autobahn.

Niet alleen de auto, ook de trein en de fiets krijgen een plaats in de synthesizermuziek van Kraftwerk. Zo verschijnt in 1977 het album Trans-Europe Express en in 1983 komt de single Tour de France uit, gebruikt als thema tijdens het Franse tv-verslag van de Ronde. Die Ronde van Frankrijk mag dan al een obsessie zijn van Ralf Hütter, het volledige album Tour de France laat nog twintig jaar op zich wachten, tot 2003. Het basisconcept van Autobahn blijft ook hier behouden: sterk repetitieve, hypnotiserende nummers met een zware beat en een minimum aan tekst. Kraftwerk heeft vanaf het einde van de jaren zeventig een grote invloed op veel nieuwe (meestal Britse) elektronische new wave-groepen en in feite kunnen ze ook beschouwd worden als de peetvaders van de house en de techno. House ontstaat rond 1980 in Chicago, techno ongeveer gelijktijdig in Detroit. Het is monotoon dreunende maar wel snelle en opzwepende dansmuziek waarbij vaak verschillende stijlen door elkaar gemixt worden, variërend van uiterst experimenteel tot ronduit commercieel. Melodie en tekst zijn tot een minimum beperkt en centraal in elke compositie staat het beukende ritme van de drumcomputer: ongeveer 120 beats per minuut. Bij het grote publiek worden house en techno vaak geassocieerd met druggebruik en weekendongevallen. Dat is, gelukkig maar, een grove veralgemening. Of men van het genre houdt of niet, is natuurlijk een andere vraag.

De jongeman die met zijn sportieve wagen op de tonen van dreunende housemuziek over de snelweg scheurt, mag dan het eindpunt zijn van een evolutie die in 1974 begon met Autobahn, Kraftwerk zelf staat, hoe vernieuwend ze ook geweest zijn op een aantal punten, in een langere traditie. Hütter en Schneider zijn inderdaad niet de eersten die ‘industriële’ muziek maken en daarin het moderne verkeer integreren. Als we de kanonschoten op Tsjaikovsky's Ouverture 1812 buiten beschouwing laten, is de eerste componist die moderne machinale geluiden verwerkt in zijn muziek waarschijnlijk de Italiaanse futurist Luigi Russolo. In zijn manifest L'arte dei rumori (De kunst van lawaai) uit 1913 roept hij uit: ‘We ontlenen veel meer genot aan een denkbeeldige combinatie van het lawaai van trams, auto's, motorrijtuigen en luidruchtige menigten dan aan het weer eens luisteren naar bijvoorbeeld de Eroïca of de Pastorale’. Russolo pleit ervoor de geluiden van de stad om te zetten in muziek. Met nieuwe geluidsmaterialen moet de muziek greep krijgen op het moderne levensgevoel. Zelf voegt hij de daad bij het woord en begint in 1914 in Londen een internationale concert-

[p. 571]

tournee met zijn intonarumori, elektrisch aangedreven ‘lawaaimachines’. De onderneming wordt vrijwel onmiddellijk door de oorlog onderbroken maar in de jaren twintig hervat hij zijn lawaai-experimenten en ontwerpt daarbij het rumorarmonio of ‘kabaal- harmonium’, een voorloper van de prepared piano van John Cage en de synthesizer. Composities met ronkende titels als Il risveglio di una città of Convegno dell’ automobili e dell’ aeroplani behoeven waarschijnlijk geen verdere toelichting. Enkele jaren na de Tweede Wereldoorlog werkt Pierre Schaeffer, een geluidstechnicus van de Franse radio, in dezelfde richting verder met zijn ‘musique concrète’. Op 3 mei 1948 neemt hij in het goederenstation Batignolles in Parijs het geluid op van zes vertrekkende stoomlocomotieven. De band knipt hij achteraf in stukjes en monteert hij samen met andere geluidsfragmenten tot een nieuwe compositie. Hij beschrijft het uitvoerig in het tweede hoofdstuk ('De l'emploie de la locomotive comme instrument d'orchestre’) van zijn in 1951 verschenen À la recherche d'une musique concrète.

1974. Virtueel autorijden met Kraftwerk

Dat de experimenten van Russolo en Schaeffer nooit het grote publiek bereikt hebben, zal niemand verrassen, daarvoor waren hun muzikale exploraties niet toegankelijk genoeg. Ook Kraftwerk maakte tijdens de eerste jaren laboratoriummuziek die slechts in beperkte mate werd opgepikt. Maar vanaf 1974 verandert dat. Autobahn wordt een commerciële voltreffer en het begin van een successtory. Vanwaar dit massale succes? Het album verschijnt op een moment dat het vooruitgangsoptimisme van de jaren vijftig en zestig, het grote verhaal van de moderniteit met zijn diepste wortels in de zeventiende en achttiende eeuw, een forse klap incasseert. De

[p. 572]

maatschappijkritiek van Burgess en Kubrick, het neerhalen van de modernistische appartementsblokken in St. Louis en de waarschuwende vinger van de Club van Rome waren al duidelijke tekenen aan de wand. In 1973 stort ten slotte het hele systeem in elkaar. De situatie is zelfs zo ernstig dat beslist wordt de auto, hét symbool bij uitstek van het moderne project, van de straat te halen, althans tijdelijk, op de autoloze zondagen. De auto, dat metalen complement van de spinale mens, ultieme triomf van het ‘algemene ik’. Kort nadat hij als gevolg van de oliecrisis moet onderduiken, laat Kraftwerk hem weer rijden, virtueel rijden, auf der Autobahn. Het ‘algemene ik’ dat zijn spinale driften niet meer kan uitleven op de autosnelweg, bevredigt nu die behoeften op een muzikale manier. Door hun dwingende, allesoverheersende synthesizerbeats lopen de composities van Kraftwerk inderdaad in niet geringe mate ‘langs het ruggenmerg’. Het is universele muziek, voor iedereen herkenbaar. House en techno gaan op dat vlak, door de centrale beat sterker te beklemtonen, een stap verder. De conditionering van de toehoorder is hier totaal. Tijdens house- en technofestiviteiten, conformeert zelfs de hartslag van de aanwezigen zich aan het ritme van de drumcomputer. House en techno zijn totalitair. Als de partygangers naderhand in de wagen stappen en via hun geluidsinstallatie het spinale gedreun ook naar de straat brengen, maken ze niet alleen het onderduiken van de auto in 1973 ongedaan, ze bevestigen eens te meer dat de moderne erfenis, van Descartes’ mechanisme en Rousseaus gelijkheidsidealen tot de maakbaarheidsutopie van Skinner, ondanks alle problemen en kritiek, het hedendaagse bestaan nog steeds in hoge mate beheerst.

□ Stijn Geudens