Streven. Jaargang 74

[p. 99]

[2007, februari]

Elianne Muller
Apologie van de universele rede

De spraakmakende, zo niet omstreden Regensburgse lezing van Benedicts XVI, getiteld ‘Geloof, rede en universiteit’, was op 9 november 2006 het onderwerp van een symposium, georganiseerd door het Heyendaal Instituut en het Centrum voor Ethiek van de Radboud Universiteit.

De ruim dertig deelnemers, meest Nederlandse en Vlaamse filosofen en theologen, bogen zich over de thema's die Benedicts in zijn college van 12 september had aangesneden: de gronden van het geloof, het wezen van de waarheid, de inperking of juist de verbreding van de rede, de kenmerken van de moderniteit, de schadelijke of veeleer begrijpelijke hang naar voluntarisme, de ruimte voor het incidentele. Niet verwonderlijk dat het debat bijzonder levendig was.

Moderator Paul van Tongeren formuleerde in zijn inleiding de kerngedachte van Benedicts' college. Volgens Van Tongeren is de inzet van de tekst onmiskenbaar deze: steeds wanneer mensen aan anderen en aan zichzelf duidelijk willen maken wat wezenlijk waar, waardevol, de moeite waard (en daarmee, aldus Benedicts, goddelijk) is, moeten geloof en rede bijeen gehouden worden. Niet naar de rede te handelen, gaat in tegen Gods wezen; de centrale zin uit zijn betoog. En dat kan onmogelijk als een particuliere en al helemaal niet als een vrijblijvende opvatting beschouwd worden.

Daarmee blijken de drie sprekers, de filosofen Inigo Bocken, Marc De Kesel en Dirk De Schutter, te kunnen instemmen. Maar in hun uiteindelijk verstaan van en waardering voor de inzet van de pauselijke rede verschillen ze. Daarover verderop meer. Terug nu eerst naar Benedictus zelf.

[p. 100]

Verpakt in een retorische vraag stelt hij^[1]: is de overtuiging dat onredelijk optreden in tegenspraak is met het wezen van God een Grieks idee, of is het altijd en intrinsiek waar? Wat hij hier op appellerende wijze aan de orde stelt, is de gelovige overtuiging dat de Griekse logos én het oudtestamentische denken (uitgedrukt in de passage waar de Ene zich sprekend manifesteert als ‘Ik ben die ben’), en het helleniserende Johannesevangelie (als de adequate interpretatie van het scheppingsverhaal) eenduidig verwijzen naar de ene, universele kennis. En het is (alleen) het Nieuwe Testament dat deze universaliteit ten volle uitstraalt, beoogt de paus in zijn college.

Wat is daarbij zijn pleidooi en wat is zijn bekommernis met de wereld? De diepe, grondige eenheid of eenstemmigheid van Bijbels geloof en Griekse filosofie vormt het fundament op grond waarvan alle geweld als instrument van bekering kan en moet worden afgewezen. Op grond van diezelfde ‘Einklang’ kan zeker het voluntarisme op scherpe kritiek rekenen. Benedictus schetst in enkele ferme streken de onthelleniseringsgolven (en de evenzovele voluntaristische tendensen) in de periode sinds de opkomst van de islam en sinds de moderniteit. Veel meer dan op de islam richt hij zijn kritiek op de Reformatie. Ook de (naoorlogse) liberale theologie ligt onder vuur, en zeker de moderne wetenschap - waar zij althans de empirie als enige kenbron accepteert. Al deze tendensen maken de weg vrij naar een geloof in een willekeurige en wispelturige God die niet meer gebonden zou zijn aan de wezenlijke waarheid die even zo wezenlijk goedheid en liefde is en die zich aan ieder meedogend handelen zou kunnen onttrekken. Met in het verlengde daarvan: naar (inhumane) berusting in eigen en andermans onverschilligheid en latente onverantwoordelijkheid. Of zoals Inigo Bocken in zijn voordracht zal stellen^[2]: ‘Waar voluntarisme zich doorzet, waar de autonomie van de wil absoluut wordt, en religieuze inzichten als contingente, niet fundeerbare opvattingen van mensen begrepen worden, daar is geen argument meer om niet naar het zwaard te grijpen’.

Een van de deelnemers aan het debat was theoloog en directeur van het Heyendaal Instituut Erik Borgman. Hoewel hij geen inleiding hield, klonk op de achtergrond van de debatten gedurig zijn eerder in Trouw^[3] gepubliceerde reactie op de Regensburgse rede mee. In citaat: ‘Het gaat erom [in Benedictus' voordracht, EM] dat het ware en het goede voor ieder mens redelijkerwijs inzichtelijk gemaakt wordt. God wordt in het christendom niet slechts beleden als de oorsprong van de christelijke openbaring, maar als de Schepper van hemel en aarde die ieder mens gemaakt heeft naar zijn beeld en gelijkenis. Daarom is christelijke theologie niet alleen op gelovigen gericht, maar op iedereen. Zij sluit redelijke discussie niet af, maar opent haar.’ Maar het is ook Borgman die

[1] Voor de Nederlandse vertaling van de pauselijke rede verwijs ik naar www.isidorusweb.nl.

[2] De inleiding van Inigo Bocken is nu hier, enigszins geactualiseerd, opgenomen onder de titel: ‘De kwetsbare kracht van de rede. Benedictus XVI over de gewelddadigheid van het voluntarisme’.

[3] Erik Borgman, ‘Benedictus en zijn patent op de redelijkheid’, in Trouw, 30 september 2006. De hierna opgenomen tekst, ‘Benedictus XVI en het geloof in Gods redelijkheid’ is daarvan een geactualiseerde bewerking.

[p. 101]

zich in zijn tekst en in de loop van het debat afvraagt: plaatste Ratzinger zich, als ‘patenthouder’ op de Ene Waarheid, niet al eerder buiten het debat - dat hij, als paus, zegt te stimuleren?

Ook Inigo Bocken, Marc De Kesel en Dirk De Schutter gaven, als gezegd, in hun voordrachten zowel blijk van hun instemming als van hun soms niet mis te verstane kritiek op (inhoud of retoriek van) het pauselijk college. Over de kern van het betoog was men het eens: niet naar de rede te handelen, gaat in tegen Gods wezen. Met zijn apologie van de universaliteit van de rede en daarmee van de redelijke toerusting van élke mens, toont Benedictus per definitie de bereidheid tot dialoog met andersdenkenden (Bocken). Maar wie of wat mag zich als houder, hoeder of maatstaf van die rede afficheren? Toont zich in die toeeigening de rationaliteit zélf niet als, tenminste latent, gewelddadig (De Kesel)? Ziet Benedictus met zijn exclusieve aandacht voor de rationaliteit niet zowel de levende, wisselvallige werkelijkheid als de waarheidspretentie van ieder menselijk zoeken naar zin en betekenis over het hoofd (De Schutter)? En daarmee de werkelijke, liefdevolle inspiratie van het christendom?

De twee commentaren van Erik Borgman en Inigo Bocken zijn nu hier opgenomen. Dat het debat over de opmerkelijke veelheid aan thema's die Benedictus in Regensburg aansneed voorlopig niet verstomd zal zijn, behoeft geen betoog.