Streven. Jaargang 67

[p. 312]

Paul Fitzgerald
Zonder dialoog geen communio
Een initiatief van kardinaal Bernardin

Vóór hij in 1996 aan kanker stierf, zette kardinaal Joseph Bernardin van Chicago een groot project op voor een dialoog van de goede wil binnen de rooms-katholieke gemeenschap in de Verenigde Staten. De dialoog was namelijk ernstig aangetast door polarisatie en bitterheid^[1]. Vooraan in de inleidende verklaring bij dit initiatief stelt Bernardin de hamvraag: ‘Zal de Katholieke Kerk in de Verenigde Staten het nieuwe millennium ingaan als een beloftevolle kerk, gesterkt door het geloof van de nieuwe generaties en in staat gist te zijn in onze cultuur? Of zal zij een kerk in het defensief worden, verscheurd door onenigheid en verzwakt in haar kernstructuur?’^[2] Het rooms-katholicisme in de VS heeft zoveel leden, zo'n stevige infrastructuur van organisaties en culturele verscheidenheid dat de kardinaal terecht spreekt van een ‘belofte’. Maar juist die kenmerken staan hem voor ogen als hij waarschuwt tegen een nieuwe ‘kwade geest’ en interne spanningen die de belofte dreigen stuk te maken.

Na meer dan vier eeuwen aanwezigheid en activiteit in Noord-Amerika, kunnen de katholieken op veel successen bogen. Vijfenzestig miljoen Amerikaanse katholieken vormen de grootste onverdeelde belijdenis in het land. Enkele van de beste katholieke universiteiten ter wereld zijn in de VS te vinden. Er is een gonzend net van lager en middelbaar onderwijs, dat even goed presteert bij de armste bevolking in de binnenstad als bij de opkomende katholieke middenklasse in de voorsteden. Er zijn vitale parochies met de hoogste graad van sacramenteel leven van alle postindustriële landen. Vanaf de jaren tachtig is de Nationale Katholieke Bisschoppenconferentie de duidelijkste en invloedrijkste stem geworden van morele duiding en ethische bezinning. Maar juist nu de zaak van de kerk volop lijkt te bloeien, slaakt Bernardin zijn noodkreet en stelt hij dat er een kritieke tijd aanbreekt voor die kerk. De leiding van de kerk, clerici én leken, zegt hij, worden als een belegerde

[1] De bijzonderste documenten terzake zijn verspreid uitgegeven en dan verzameld door Philip J. Murnion in Catholic Common Ground Initiative, Foundational Documents, Crossroads Herder, New York, 1997. Zij zijn ook te vinden op de homepage van het Aartsbisdom Chicago [http://www.archdiocese-chgo.org/ccgi.html].

[2] Joseph Bernardin, ‘Called to be Catholic: Church in a Time of Peril’, in Murnion, blz. 33.

[p. 313]

stad en zijn meer en meer gepolariseerd; de jonge mensen zijn in de war gebracht en op drift geslagen; en de katholieken zijn bang en twijfelen aan hun identiteit.

Een nieuw soort pluralisme

Het initiatief van de kardinaal is een reactie op de opvattingen over het lidmaatschap van de katholieke kerk, die in de VS ontstaan zijn na het Tweede Vaticaanse Concilie. Die hebben geleid tot vele vormen van relatie tot de kerk, zeer rijk, gevarieerd en niet zonder spanningen. In de voorbije dertig jaar zijn progressieve groepen gegroeid die aandringen op veranderingen in wat de kerk leert over een heel gamma van zaken, meestal in verband met de moraal (geboortebeperking, hertrouwen, homoseksualiteit) en de discipline (de wijding van gehuwde mannen en vrouwen). Er zijn ook conservatieve groepen gevormd, die strijden voor de officiële leer inzake morele kwesties en niet gelukkig zijn met bepaalde punten van de sociale leer van de kerk (o.m. de herderlijke brieven van de Amerikaanse bisschoppen over de economie en de vrede zijn openlijk aangevochten door rechtse groepen). Maar die groepen, die veelal uit leken bestaan, lijken ook verrassend sterk op elkaar: niet alleen houden zij van de kerk en houden zij vast aan hun geloof, maar ook leeft er in beide kampen een nieuw besef dat allen geroepen zijn om actief deel te nemen aan het leven van de kerk, ook aan de opdracht van de kerk een leer te ontwikkelen voor de nieuwe uitdagingen en beloftes van het moderne leven^[3].

Deze vele groepen zijn voorbeelden van al de verschillende kerkelijke ‘culturen’, holistische manieren om katholiek en Amerikaans te zijn, die nu in de kerk voorkomen. Religieus pluralisme is ongetwijfeld een aspect dat bij het katholicisme gehoord heeft vanaf zijn ontstaan in de eerste eeuw. Het geschil tussen Petrus en Paulus in Antiochië is wel het oudste voorbeeld van een geschil binnen de kerk over de katholieke beleving van de eenheid in verscheidenheid (Gal. 2, 11 vv.). De geleidelijke uitbreiding, vanaf de tweede eeuw, van de Petrinische bediening van de bisschop van Rome was een geïnspireerde manier om in communio bijeen te brengen wat een wijd verstrooide diaspora was van christenen, die hun geloof in Jezus Christus beleefden in een waaier van talen, gebruiken en liturgische rites. Een sociogram van om het even welke Europese katholieke stad in het jaar 1700 zou een verrassend complexe en ‘katholieke’ lappendeken laten zien van parochies, kloosterkerken, sodaliteiten, broederschappen, derde ordes, kloosters en abdijen, met elk een unieke spiritualiteit, een eigen zending en een religieuze woordenschat. Het

[3] Het recht en de plicht van katholieke leken om aan de bisschoppen alles voor te leggen wat goed kan zijn voor het leven van de kerk zijn vernoemd in de Codex van Canoniek Recht van 1983 (212), die zelf teruggaat op Lumen Gentium 37. Er zijn ook nog de oproep van de Concilievaders in Apostolicam actuositatem 2 dat de leken actief zouden deelnemen aan het leven van de kerk, en de uitspraak in Gaudium et spes 44 dat het essentieel is dat alle leden van de kerk actief deelnemen aan het zoeken van de kerk naar de geopenbaarde waarheid in de context van de moderne wereld.

[p. 314]

Amerikaanse katholieke gebeuren is in grote mate bepaald geweest door het voortdurende opnemen van een eindeloze stroom katholieke immigranten in een meertalige, multiculturele communio. Historisch gezien is dus de spanning tussen eenheid en veelheid niet nieuw voor het katholicisme. Wat nieuw is voor de Amerikaanse kerk op het einde van de twintigste eeuw is de inculturatie van die bepaalde spanning in een uitermate gepolitiseerde en snel tot procederen geneigde samenleving.

Nog niet zo lang behoren de katholieken tot de mainstream van het openbare leven in de VS; dat betekende een grote demografische, economische en politieke verandering, met als symbolen de verkiezing van J.F. Kennedy en de oproep tot het concilie door Johannes XXIII. Zo verwierven zij de status van Amerikaanse Katholieken (niet langer katholieken in de marge van de protestantse Amerikaanse samenleving), maar kwamen zij ook terecht in een algemene verwarring tussen de methodologie van een gemeenschap die zoekt naar een religieuze houding (wat een essentieel kenmerk is van de kerk) en die van een politieke fractie die mee debatteert (wat niet bij de kerk hoort). Dit betekent dat typisch Amerikaanse politieke zeden en praktijken (bv. verkiezingen met slechts één winnaar, een diepgewortelde overtuiging van morele superioriteit, het overdreven zwart-witdenken en het leugenachtig afschilderen van de tegenpartij, enz.) het debat in de kerk besmet hebben in de laatste veertig jaar.

Een nieuwe dialoog

Bernardin trachtte deze ontwikkeling te keren door de communio in het geloof voor te stellen als basis voor de dialoog binnen de kerk, opdat een ruim verspreid besef van de katholieke identiteit de schoot zou zijn om de verschillende opinies over zaken van derde rang in op te nemen, eerder dan ze weg te duwen. Zo zou bv. een gemeenschappelijk geloof in de reële aanwezigheid van Christus in de eucharistie de juiste basis zijn bij discussies over de vormen van de liturgie. Bernardin hoopte dat een vernieuwd besef van gemeenschappelijk geloof de zending van de kerk in de moderne wereld zou ondersteunen, en bevorderlijk zou zijn voor een meer genuanceerd inzicht in het geloof, een vastere hoop en een meer consequent beoefenen van de liefde. Bernardin wees ondubbelzinnig de gemeenschappelijke basis aan: Christus. Hij is de maatstaf voor alle handelen en oordelen. De Schrift en de traditie zijn de normen en de grondslagen voor de relatie van de kerk met Christus. Het magisterium van de kerk - uitgeoefend door de bisschop en de Stoel van Petrus - is het uiteindelijke gezag bij de interpretatie van deze bronnen door de kerk.

[p. 315]

Bernardin nodigde de katholieken uit tot een ontmoeting op deze basis om dan samen op te klimmen naar een hogere basis: als gemeenschap God vereren, door Jezus Christus, in de eenheid van de Heilige Geest.

De positieve en negatieve reacties op het Catholic Common Ground Initiative hebben overtuigend aangetoond hoe schrijnend de behoefte is aan nuchtere vormen van kerkelijke communicatie. Een aantal van Bernardins confraters waren bezorgd over zijn oproep tot dialoog. Kardinaal Law van Boston vond het initiatief overbodig: ‘De kerk heeft al een gemeenschappelijke basis. Wij vinden die in de Schrift en de traditie en ze wordt ons doorgegeven in de gezagvolle en bindende leer van het magisterium’. Kardinaal James Hickey van Washington D.C. waarschuwde: ‘Wij kunnen geen eenheid in de kerk bereiken door tegemoet te komen aan wie afwijken van de kerkelijke leer - of zij nu tot links of tot rechts behoren. Een compromis sluiten over het geloof van de kerk is verzaken aan onze gemeenschappelijke basis en het gevaar lopen van een nog grotere polarisatie’. Bisschop Anthony Pilla, voorzitter van de Nationale Conferentie van Katholieke Bisschoppen, verwachtte meer van het Initiatief. ‘Ik bid voor deze inzet en hoop dat het doel dat de kardinaal zegt te willen bereiken, nl. een betere verstandhouding en een verzoening, verwezenlijkt mag worden’.

Columnisten van verschillende katholieke bladen van links en van rechts namen duidelijker stelling. In twee parallel gepubliceerde teksten in de Chicago Sun-Times, op de dag waarop Bernardin het Initiatief op een persconferentie aankondigde, gaven Linda Pieczynski van Call To Action en William Donohue van de Catholic League for Religious and Civil Rights hun antwoord op de vraag: ‘Is de kloof tussen katholieken niet te overbruggen?’ Pieczynski: ‘Met diepgaande discussies tussen mensen van alle opinies zouden we er beter aan toe zijn dan wanneer het Vaticaan zegt dat de zaak afgehandeld is en niet langer bespreekbaar’. Donohue: ‘Er zijn bepaalde aspecten van de kerk die niet ter discussie staan, en hoe vlugger dit aanvaard wordt, des te beter zal het voor iedereen zijn’. Het feit dat beide uitspraken juist zijn, bewijst dat de extremen ver uiteenliggen.

In de dagen na de eerste persconferentie bevestigden de reacties deze kloof. Paul Likoudis, nieuwsredacteur van The Wanderer, meende: ‘Kardinaal Bernardin lijkt afstand te doen van zijn gezag van leraar en leidsman, ten gunste van een of andere ongrijpbare dialoog. Het is de hoogste tijd voor sancties, niet voor dialoog’. Meer verzoenend (en bescheiden) was de uitspraak van Mary Louise Hartman, voorzitster van de Association for the Rights of Catholics in the Church: ‘Wij van de ARCC hebben allicht bijgedragen tot de polarisatie waarover kardinaal Bernardin spreekt. Wij hebben om de dialoog gevraagd. Als hij en de groep die hij

[p. 316]

bijeenroept willen praten, dan willen wij graag met hen aan tafel gaan zitten en, zoals hij zegt, “hoffelijk en grootmoedig’ praten’. Een aantal progressieven waren benieuwd of zij welkom zouden zijn bij de dialoog, gegeven de limieten die Bernardin uittekende i.v.m. ‘authentieke eenheid’ en ‘aanvaardbare verscheidenheid’. Zr. Maureen Fiedler, sprekend in naam van de We Are Church Coalition, vroeg zich af: ‘Zijn wij welkom... of niet? Wie beslist wat authentiek en aanvaardbaar is? Wie beslist waar de grenzen liggen?’ Een woordvoerder voor Catholics Concerned in Baltimore wilde blijkbaar graag de grenzen van de discussie zo leggen dat zelfs Kardinaal Bernardin erbuiten viel. ‘Het is een samenzwering tegen de kerk en de leer van Christus [...], een achterhoedegevecht van hervormers om steun te werven voor hun verkeerde interpretatie van Vaticanum II’.

Waarnemers in de academische wereld en in de seculiere pers vinden het veelal een aantrekkelijk initiatief. Prof. Scott Appleby, directeur van het Center for the Study of Catholicism aan de Notre Dame University zegt dat ‘het een moedig en welkom initiatief is. [De kardinaal] investeert een stuk persoonlijk kapitaal dat hij vergaard heeft in zijn ambtsperiode. Hij neemt stelling, niet om Rome uit te dagen, maar om te doen wat hem rechtens toekomt: ruimte te scheppen voor discussie’. Een niet ondertekend redactioneel stuk in de Philadelphia Inquirer achtte de methodologie van grote sociale waarde. ‘Vervang hier “kerk” door “land” en je krijgt een mooi voorstel om de manier van spreken binnen de Amerikaanse democratie te verbeteren. Dat is wat kardinaal Bernardins plan zo veelbelovend maakt, niet alleen voor de katholieken, maar voor alwie de geest van de democratie eerbiedigt’.

Na twee weken luisteren naar antwoorden uit alle hoeken van de maatschappij en in een brede waaier van media, merkte kardinaal Bernardin op dat de uitingen van kritiek ‘tot op zekere hoogte de nood aan dit initiatief bevestigen’. Niet ontmoedigd zette de kardinaal door en investeerde zijn laatste energie, terwijl de kanker verder ging en hem het leven ontnam. Zijn vertrouwen steunde ten dele op de solide theologische basis van het proces en ten dele op zijn geloof in Gods actieve aanwezigheid in de kerk.

Het hart en de geest van de zaak

Het doel van het initiatief is: een nieuwe dialoog stimuleren binnen de kerk, steunend op wederzijdse eerbied en liefde als uitingen van een gemeenschappelijk geloof in Jezus Christus, ‘aanwezig in Schrift en sacrament’. Christus is de maatstaf van alles, de norma non normata van de katholieke communio^[4]. Katholieken van alle meningen worden

[4] ‘Called to be Catholic’, III, in Murnion, blz. 40.

[p. 317]

opgeroepen om te laten zien dat zij volgelingen van Christus zijn, door verantwoordelijkheid op te nemen voor de katholieke traditie en de levende, door de geest vervulde kerk van vandaag. Dit is zowel een historisch als een sociaal soort communio; de band tussen de katholieken reikt niet alleen over de culturele en politieke grenzen heen, maar ook over de tijd. Christus is dus de basis van onze communio met de christenen van de derde eeuw in de catacomben, met de Arabisch sprekende maronitische katholieken en met de rooms-katholieke medegelovigen van verschillende kerkelijke overtuigingen en devoties.

Bernardin wijst iedere vereenvoudiging van het karakter van de kerk af - zowel een traditionalistisch fundamentalisme als een geprivatiseerd ervaringsleven. In plaats daarvan moet de traditie meetellen, zo complex en rijk als ze is. Daartoe stelt Bernardin een hermeneutiek van liefde en herbronning voor, in veel opzichten gelijkend op de Ignatiaanse stelregel van het liefdevolle oordelen^[5]. Hij vraagt de mensen dat zij naast een doordacht kritisch wantrouwen voor veel aspecten van de moderne wereld een vertrouwen stellen, vanuit het geloof, in Gods genadige, actieve aanwezigheid in die wereld. Dit betekent dat katholieken van de verwachting zouden uitgaan dat wie een andere mening voorstaat over minder belangrijke zaken toch van goede wil is, wanneer er overeenstemming is over de kern van het geloof. Katholieken van links en van rechts zouden moeten geloven dat hun tegenstanders oprecht zijn in hun geloof en dat hun denken goed bedoeld is, ongeacht of dit denken uiteindelijk juist is of niet. Het vertrouwen in de goede bedoeling is een onmisbare voorwaarde om tot een waarheid te kunnen komen die zal uitmonden in nieuwe oplossingen voor nieuwe problemen.

Er lijken drie solide redenen te zijn om deze hermeneutiek toe te passen. Één: uit het leven van katholieken - liberalen zowel als progressieven, gematigden, conservatieven of neoconservatieven - blijkt vaak dat een oprecht leven mogelijk is in een waaier van vormen. Twee: er bestaan theologisch plausibele argumenten voor een variatie van standpunten over een hele reeks zaken, van liturgie tot gezinsplanning en economische en sociale leer (met uitzondering van bepaalde uitgesproken extremen). Een gebrek aan eensgezindheid over dergelijke onderwerpen is een teken van de behoefte aan verder overleg om tot een consensus te komen die God nog niet heeft gereveleerd. Drie: de hermeneutiek die Bernardin voorstelt is nuttig omdat - naar analogie met de sacramenten - zij geeft wat zij betekent. De kerkelijke dialoog die, in vrede met Christus, de methode volgt van eerbiedig luisteren en eerlijk spreken, bevordert de communio die zij zoekt.

In zijn kern stoelt het Initiatief dat oproept tot een gemeenschappelijk onderscheiden op een goed gefundeerde theologie van de genade. Zoals

[5] Ignatius van Loyola geeft in zijn Geestelijke Oefeningen (#22) een raad waar alle partijen wel bij varen: ‘Iedere goede christen moet eerder bereid zijn andermans uitspraak goed te interpreteren dan ze als een dwaling te veroordelen’.

[p. 318]

andere bisschoppen vóór hem, ziet Bernardin de bisschop als de eerste leraar van een gezonde doctrine. Maar een goede leraar blijft altijd een goede leerling^[6]. Alleen door te luisteren naar de Geest kan de bisschop aan God gehoorzamen en zowel de eenheid als de rechtgelovigheid behoeden. Op verschillende tijdstippen en op verschillende manieren spreekt de Geest door verschillende leden van de gemeenschap, aan wie de bisschop dan ook aandacht moet geven om Gods stem te horen en Gods wil te volgen voor de kerk. Dit veronderstelt een open leerproces waarin de hele christelijke gemeenschap een rol heeft. De eisen voor de leken zijn analoog aan die voor de bisschop. Willen de katholieken de wil van God voor hun gemeenschap achterhalen, dan moeten zij mensen van geloof en volgzaamheid zijn en openstaan voor de ingevingen van de Geest in de gemeente. Voor de leken niet minder dan voor de geestelijkheid zijn rechtgelovigheid en communio, in vrede, voorwaarden voor het religieuze onderscheiden. Zo handelen dat men de communio verbreekt en de traditie negeert zou betekenen dat men niet bezig is met een kerkelijk onderscheiden, maar veeleer met partijpolitiek. De heilige Paulus had al die houding beschreven als ‘strijd en partijschappen’, en hij rekende die, samen met andere zonden, in Galaten 5 bij de werken niet van de geest, maar van het vlees.

[6] Cyprianus van Carthago, Brief 74-, 10, 1: een goede bisschop is tegelijk doctus en docibilis. In de context van deze brief aan bisschop Pompeius, wijst Cyprianus de Heilige Schrift en de traditie aan als de twee hoofdbronnen voor een bisschop van de door God gereveleerde waarheid. Voor Cyprianus was ook het weloverwogen oordeel van de leken een van de hoofdbronnen van de goddelijke inspiratie voor een vruchtbaar en betrouwbaar kerkelijk leiderschap.

De belofte van dialoog

Er is in onze tijd een algemene stroming begonnen in de richting van een grotere deelname van de leken in het leven van de kerk. Bernardins initiatief kent de gelovige leken een essentiële plaats toe in de kerk, die van deelnemers aan de onderscheiding voor de integriteit van een pluralistische kerk. Een taak als deze vraagt een gemeenschappelijke basis om Gods genadige aanbod van hulp te herkennen. Bernardins theologische redenering plaatst die gemeenschappelijke basis in de persoon van Christus, die actief aanwezig is in de caritas van de kerk. Als gemeenschap de onderscheiding beoefenen zal de verspreide gemeenschap leiden tot een vredige consensus over zaken van groot belang, al moet uiteraard de volmaakte consensus uitblijven tot het einde van de mensengeschiedenis. Deze kerkelijke praktijk vereist en bevordert intussen de rechte leer en de rechte praxis van de gemeenschap, samen met haar geloof in de waarheid van het Evangelie en haar gemeenschappelijk handelen in overeenstemming hiermee.

Kardinaal Bernardins Common Ground Initiative wilde een bescheiden bijdrage zijn, binnen een veel ruimer en complexer kader, door de voorwaarden uit te tekenen voor een gelovige katholieke dialoog. Men

[p. 319]

kan in de theologie meer dan voldoende verantwoording vinden voor een algemene deelname aan het onderscheiden, maar er zijn ook eisen te stellen. Een kerkelijk onderscheiden vraagt heel veel van alle deelnemers. Zij moeten zich ernstig inspannen om open te staan voor God die spreekt door de Heilige Schrift, door de traditie van de kerk en door de hele gemeenschap. De deelnemers moeten de gestructureerde procedures van de gemeenschap willen volgen en aanvaarden dat verschillende, van elkaar afhankelijke taken binnen de gemeenschap, toekomen aan verschillende personen, leek en geestelijke, theoloog en gezagdrager, beslagen expert en belangstellend amateur. Allen moeten zij in het proces instappen met de bereidheid allen lief te hebben die aan het onderscheiden deelnemen. Worden deze voorwaarden vervuld, dan hebben wij alle reden om aan te nemen dat het kerkelijke onderscheiden dat voorgesteld is in het Common Ground Initiative zal bijdragen aan de vrede en de orthodoxie van de rooms-katholieke kerk in de Verenigde Staten en in andere landen waar soortgelijke situaties bestaan.

Bernardins kijk op de deelname van de leken in de opbouw van het geloof van de kerk ging uit van het geloof dat God op providentiële wijze actief is in het leven van de kerk. Zijn theologie eerbiedigt zeker het gezag van de bisschop, zonder een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor het onderscheiden van Gods wil af te wijzen. Mij lijkt zijn opvatting van de kerk waardevol voor de toekomst: de sterke banden van liefde die de kerk bijeen moeten houden zijn zelf gaven van God, in geloof ontvangen door alle kerkleden die bereid zijn de consequenties van deze gaven te aanvaarden. Zo zou de heiligheid blijken die deze personen beleven, ‘die Gods plan eerbiedigen, [...] die nauwlettend de rechtvaardigheid beoefenen, die vast staan in het geloof, deemoedig zijn in de vrees, moedig in het dragen van alle lijden, zachtaardig in het verdragen van beledigingen, bereid tot medelijden, één van geest en één van hart in broederlijke vrede’^[7]. Dergelijke christenen zouden een gemeenschappelijke basis vinden om heilig te leven, want die basis zou zelf heilig zijn.

[7] Cyprianus van Carthago, De habitu virginum, hfst. 23.