Streven. Jaargang 66

[p. 260]

Forum

Cultuurpolitiek

Leraar klassieken is een gevaarlijk vak. Grieks en Latijn worden immers alleen aan de top van de onderwijspiramide onderwezen. Aan pubers, van wie dan alvast verwacht wordt dat zij het maatschappelijk en cultureel verder gaan schoppen dan gemiddeld. Zij worden ervoor opgeleid; nieuwe aanwas voor de culturele elite. Vooral met klassieken kun je die onrijpe aanwas een dosis snobisme in de maag splitsen, die nooit echt verteert en een leven lang constipatie blijft veroorzaken in de omgang met waarden en waarheid. De schijn van beschaving, opgehouden met correcte citaten, boektitels en klinkende namen, boven ware beschaving. Vergelijkbaar met het gevaar van te vroeg te veel religieuze cultuur in de vorming: de schijn van vroomheid kan een leven lang worden opgehouden met formaliteiten en rubrieken. Maar de ziel blijft leeg.

Een donkere decemberavond. In de binnenstad van Utrecht kom ik na dertig jaar pater Winand Kotte tegen, leraar klassieke talen aan het seminarie waar ik studeerde. Over en weer een hartelijk weerzien. In de tussentijd is er nogal wat gebeurd. Pater Kotte is voorman en pastor geworden van een groep katholieken die het met de veranderingen in de kerk moeilijk heeft. Als zodanig heeft hij in de recente Nederlandse kerkgeschiedenis enige malen voor opschudding gezorgd. De kerkelijke dienst waarvoor ik zelf stond en sta, bewust gesitueerd ‘in medio ecclesiae’, komt hem mogelijk te links, te onvroom, te irrelevant voor. Als dat al zo is, die avond is er niets van te merken. Allebei vinden we het echt leuk elkaar terug te zien. En: even is de magie terug van toen.

Die magie van deze priester-le-raar was - en bleek te zijn - dat hij wars is van snobisme en formalisme. Als hij zich aan devoties en rubrieken houdt, is dat omdat er voor hem leven in tintelt. Vraag mij niet

[p. 261]

om dat op punten te kunnen navoelen, maar het was en is zo. Zoals hij, als hij ons verbuigingen en vervoegingen leerde, maar vooral met ons Caesar of Homerus las, in staat was te laten beleven dat het niet om de tekst zelf ging, maar om het rauwe of schone leven daarin en daarachter. Wat er ook over deze man te zeggen is, voor hem is cultuur, of het nu klassieke of religieuze cultuur is, levende beschaving. Echt en bezield. Dus van hem uit naar zijn leerlingen toen en parochianen nu, innemend en bezielend. Al ben je het niet met hem eens, het werkt.

Het werkt. Het staat dus in schril contrast met wat steeds minder lijkt te werken: cultuurpolitiek in Nederland.

Sinds de zomer van 1998 wordt Nederland geregeerd door het tweede paarse kabinet. Het doet zijn werk op basis van een regeerakkoord dat opent met een zin die mij in dit verband hooglijk fascineert. Hij verklaart dat Nederland met vertrouwen de volgende eeuw in kan stappen, want ‘het heeft een sterke economie, een hoogwaardig sociaal stelsel en een cultuur van vrijheid, verantwoordelijkheidszin, tolerantie en solidariteit’. Men lette op de volgorde: eerst het economische, vervolgens het sociale, tenslotte het culturele. Dit kan wijzen op afnemende, dan wel toenemende importantie. De cultuur van vrijheid en solidariteit zou in de laatste lezing voor Paars-2 de climax van positieve vooruitzichten zijn. Maar niemand in het land verdenkt de zittende politieke generatie van deze visie, eigenlijk niet eens van visie. De rest van het akkoord geeft ook geen enkele aanleiding om de regering daarvan te verdenken. Ik ben van mening dat hier manifest het paard achter de wagen wordt gespannen.

Bovendien vind ik de zin wel erg stellig. Is de economie wel zo sterk? Deskundigen verschillen daarover fors van mening. Het hoogwaardige sociale stelsel is nu bijna twintig jaar in revisie. Er vallen verontrustend veel kale plekken in. Zowel in de kwaliteit van collectieve voorzieningen zoals gezondheidszorg en onderwijs, als in de ruimhartigheid van de overdrachten - minimaler kan niet. Maar gelukkig is er het vangnet van vrijheid en verantwoordelijkheidszin, van tolerantie en solidariteit. Er is een sterke Nederlandse cultuur, zeg maar gerust Nederlandse beschaving. Die kan tegen een stootje. Ze zal de klappen opvangen als het economisch tij keert. De vrijheid zal een enorm reservoir van ondernemingslust blijken. De verantwoordelijkheidszin zal zich ontpoppen als sociaal engagement en zorg voor de kwetsbaren. Onze sinds de zestiende eeuw geroemde tolerantie heeft ons economisch nooit windeieren gelegd - we hebben er zelfs onze leidende rol in de slavenhandel mee kunnen rechtvaardigen - en onze solidariteit heeft van ouds een stevige basis van noodzaak; het was in onze drassige delta immers altijd al een zaak van samen pompen of samen verzuipen.

Begrijp me goed, ik bestrijd niet dat de genoemde adeldom van deugd in Nederland voorkwam en voorkomt. Alleen, ik wantrouw de stelligheid waarmee hij in deze openingszin als gegarandeerd wordt voorgesteld. Als iets waarop je blindelings kunt vertrouwen. Als iets wat zonder gerichte cultivering en inzet zijn werk doet en zijn eigen

[p. 262]

weg vinden zal. Alsof beschaving iets is wat heerst, zoals de griep of de winter. Alsof het niet veeleer iets is dat voortdurende zorg en toewijding vraagt. Van alle betrokkenen. Ook van de overheid. Zelfs van het kabinet. Ik ben best trots op de cultuur van de Nederlanden. Ik ben er ook van overtuigd dat die dieper gaat dan snobistische schijn van beschaving; bij de besten van ons volgroeit ze tot volwassen omgang met waarden. Ik vind dat overheden zich er met recht op voor laten staan, er rekening mee willen houden en er een beroep op doen. Maar funest is de suggestie zelf dat het hier gaat om een kant-en-klaar product, waar de overheid vrijelijk op kan teren. Op kan interen.

Dat staat niet in de geciteerde zin. Maar er staat weinig tot niets in het regeerakkoord dat deze lezing ervan wettigt. Zoals een volk de overheden krijgt die het verdient, want zelf kiest, zo krijgen overheden de cultuur en beschaving die zij zelf bevorderen. De cultuur van een land gaat, gelukkig, niet op in de cultuurpolitiek ervan. Maar zonder gerichte en zorgvuldige cultuurpolitieke inzet verkommert zij. Zij vervalt van de cultuur van een land en volk tot de integriteit van enkele vertegenwoordigers ervan. Zoals Abraham vijftig rechtvaardigen moest zoeken in het verdorven Sodom, maar er nog geen vijf kon vinden. De vergelijking is precair. Met enige verbetenheid stelt de Osservatore Romano Nederland voor als het Sodom van de twintigste eeuw. Ik lijk dat nu sluiks te bevestigen. Maar de situatie is niet zo eenduidig, dat wie dan ook dat kan. Ik niet. De hoofdredacteur van de Osservatore niet, evenmin als de Nederlandse regering of Veronica het tegendeel kan bewijzen.

Wel is de vrees gerechtvaardigd dat het ervan kan komen. Die vrees is per definitie gerechtvaardigd. Om ze te bezweren is een creatieve en doordachte cultuurpolitiek nodig. Die wordt in het regeerakkoord 1998 niet uitgetekend. Dus red je het ook niet met als eindverantwoordelijke een blitse onderminister te benoemen die zijn bekendheid ontleent aan het feit dat hij ooit een briljante en veelbelovende jonge econoom was. Niet dat ik liever een bestofte regent op die post had gezien. Want juist op dit punt heb je iemand nodig met avonturiersbloed. Cultuurpolitiek is niet het gemakkelijkste politieke dossier. Het is tegelijk het meest complexe en meest invloedrijke.

De aard van een sociale en democratische rechtsstaat lijkt te dicteren dat de inhoud van de cultuur zeker zo beslist uit de handen van overheid en politiek gehouden wordt als de inhoud van de religie. Overheden kunnen en mogen terzake slechts voorwaarden-scheppend zijn. Hun eigen profiel is er dan ook steeds meer een van verlegenheid. En met de overheden wordt de politiek zelf op dit punt steeds marginaler, marginaliseert zij zichzelf steeds verder. Religie en cultuur, laten we zeggen: dat wat beslist over waarde en waarheid, is tot privé-zaak verklaard. De een vindt nu eenmaal dit, de ander dat, en smaken verschillen. Wat dan de publieke sfeer mag en moet bezetten en waarom, blijft in theorie onbeslist. Tot in de termen: zij moet worden ingericht in neutrale of gevulde algemeenheid. Alsof dat mogelijk is. Ondertussen hebben

[p. 263]

in de praktijk belangenbehartiging, economie en markt de publieke sfeer vrijwel volledig ingenomen. Er is mee te leven, al is er zo absoluut geen sprake meer van neutraliteit of algemeenheid. We zijn er zelfs niet ontevreden mee.

Tot we ons realiseren dat er waarschijnlijk een sterk verband bestaat tussen dit de facto zo gevulde publieke domein en de toename van vandalisme, van paniekgedrag van verongelijkte volwassenen of van het aantal probleemkinderen. Aan de consequenties daarvan kunnen politiek en overheid zich niet onttrekken. Evenmin als aan die van het verontrustend milieubederf en de overmaat aan sociale vervreemding. In de private sfeer valt de beslissing over de waarden, normen en uitgangspunten die de publieke sfeer bepalen. Die staat en overheid bepalen, omdat zij erop berusten, maar die zij niet kunnen, niet mogen en niet willen sturen. In naam van de vrijheid van de burger, hoeksteen van het ‘bonum commune’ in een moderne democratie.

Een kanjer van een dilemma. Inzet van eigentijdse cultuurpolitiek zou een beschavingsoffensief moeten zijn, gericht op menswaardigheid, volwassenheid en evenwichtige sociale verhoudingen. Dat is de basis waarop vrijheid, verantwoordelijkheidszin, tolerantie en solidariteit tot ontwikkeling kunnen komen. Maar de ideologische kaders en juridische randvoorwaarden dwingen staat en overheid precies bij die inzet in de marge, waar zij randvoorwaarden mogen scheppen. Een rol waar zij in de paarse polder meer dan tevreden mee lijken te zijn.

Ik kan dit dilemma hier niet snel even oplossen. Maar als randvoorwaarden toch zo'n sleutelrol spelen, dan wil ik er voor zo'n oplossing ook een paar noemen. Vooreerst: een op dit punt zelfgenoegzaam regeerakkoord is levensgevaarlijk. Ten tweede: de terughoudendheid die de staat op het punt van de invulling van waarden en waarheid wordt opgelegd, geldt niet voor politieke partijen. Zij dienen terzake een ondubbelzinnige identiteit te vertegenwoordigen. Ter wille van het democratisch gehalte van het publieke debat. Ten derde: beroep in dit soort zaken op neutraliteit en algemeenheid is een fopspeen, die feitelijke prioriteiten verbergt en de afweging met wat echt urgent is blokkeert. Al het menselijke draagt het keurmerk van zijn maker. Ten vierde: in het publieke debat blijven spelen op de tegenstelling tussen achterhaalde identiteit, die namelijk op basis van traditie en/of confessie, en open, modern burgerschap, getuigt van kwade trouw. Ten vijfde: veronachtzaming van de feitelijke absorptie van vrijwel alles door markt en geld is spelen met vuur. Ik zeg niet dat markt en economie onbelangrijk zijn. Ik constateer slechts dat zij nu in ruimtes doordringen waar zij niet thuishoren, maar die, uit verlegenheid of moedwil, in elk geval door een falende cultuurpolitiek, voor hen te toegankelijk zijn geworden.

Mijn randvoorwaarden nemen stelling tegen evenzoveel denkfouten die de paarse cultuurpolitiek lijken te bepalen. Zoveel denkfouten, zo lang bewust volgehouden, er moet een reden voor zijn. Zoiets als een historisch trauma. Je moet wel denken aan een ijzeren regime van ideo-

[p. 264]

logische verstarring en gesloten verzuiling. Met alle kortzichtigheid en onverdraagzaamheid van dien. Volgens de jaartelling moet ik er het nodige van meegemaakt hebben. Alleen, ik herinner het niet. Want ik had een leraar die zelfs klassieke teksten en devotionele praktijken zo wist te brengen, dat zij niet enkel disciplineerden maar echt beschaafden. Ik heb overwogen een campagne op te zetten om daarom pater Kotte, bij acclamatie, tot minister van cultuur van het Koninkrijk benoemd te krijgen. Stel dat het al zou lukken, hij zou weigeren. Want de paus en de codex zien niet graag priesters in directe politieke verantwoordelijkheid. Als dat is om ze vrij te houden voor echte beschavingsoffensieven kan ik daar nog vrede mee hebben ook. Ook al besef ik dat het de feitelijke cultuurpolitiek op het spoor houdt, richting barbarij.

□ Pieter Anton van Gennip