Streven. Jaargang 66

[p. 187]

Jaak De Maere
De geschiedenis van het vuil

Natuurlijk weet u het, geachte lezer: u produceert persoonlijk gemiddeld 30 kilo vaste en 400 liter vloeibare fecaliën per jaar. En dat is nog maar een deel van uw bijdrage tot de vervuiling, want u produceert nog heel wat meer troep.

Hoe raken wij ervan af? Want dat wordt allicht een maatschappelijk probleem dat steeds nijpender wordt. De groeiende verstedelijking, de zorgeloosheid die voortvloeit uit de weelde, nieuwe energievormen die ter discussie staan, dat zijn allemaal factoren die het bestaan in onze tijd problematiseren.

Ter gelegenheid van de ingebruikneming van een nieuwe Huisvuilcentrale in de buurt van Alkmaar - ‘op dit moment de modernste en schoonste afvalverbrandingsinstallatie ter wereld’ (blz. 7) - heeft G.N.M. Vis van de directie ervan de opdracht gekregen een boek(je) te schrijven ‘over vuil en afval in Noord-Holland in de loop der tijden’ (blz. 9). Uiteraard is het een casestudy (die zich dan nog grotendeels tot Alkmaar beperkt), maar Van ‘vulliscuyl’ tot Huisvuilcentrale is toch leerrijk voor iedereen.

Om te beginnen zijn er de definities en de connotaties: vuil en onrein, vuil als puur verlies en als recuperatie, vergoddelijkt vuil, vuil en nietigheid (gedenk, o mens...), Job en zijn mesthoop - veel variatie, maar toch: ‘Mest, drek en stof staan voor het laagste, verachtelijkste en meest waardeloze dat men zich kan voorstellen’ (blz. 17). Het begin loopt uit op een levendige schets van wat vervuiling is, en van de psychologische houding ertegenover in een ver verleden.

Geschiedenis

Dan spitst het verhaal zich toe op Alkmaar en zijn geschiedenis. Men behielp er zich blijkbaar eerst met vuilnisvaten. In de zestiende eeuw

[p. 188]

is er sprake van ‘vuyniscuylen’ en van speciale plaatsen voor het begraven van krengen. In 1547 is er blijkbaar al een stadsvuilnisman. En in 1598 varen er driemaal per week vuilnisschuiten uit, die meenamen wat de burgers aan de oever hadden neergezet: de vuilniskuilen waren alleen nog in gebruik als de grachten dichtgevroren waren. En de stad Alkmaar is grotendeels op vuilnis gebouwd: archeologisch onderzoek wijst uit dat oud land werd verstevigd en nieuw land aangelegd met vuilnis.

Het is verboden fecaliën en huisvuil op de straat te storten. Uit Joost De Damhouder, Praktyck ende handbouck in criminele zaeken, verchiert met sommeghe schoone figuren ende beilden ter materie dienende, Leuven, 1555.

In 1549 werden de vuilniskuilen en de vuilnisophaling door de stad al verpacht aan particulieren, en prompt duiken de problemen op. Wie onderhoudt de vuilniskuilen? Wie maakt ze leeg? Wie betaalt het personeel, de vuilniskarren, de vuilnisboten? Waar moet het vuil worden gestort? Wordt er een onderscheid gemaakt tussen fecaliën, huisvuil, as, potscherven...? Hoe wordt er gecontroleerd? Wordt er iets teruggenomen door de stad? Wat gebeurt er als er klachten zijn over de pachter? Mag er worden geëxperimenteerd met nieuwe systemen en mogelijke verbeteringen? Eeuwenlang ontwikkelt zich een moeizaam discours tussen openbaar belang en privé-activiteit, en voor de steeds maar groeiende vuilnisberg worden er altijd weer nieuwe alternatieven uitgewerkt.

Altijd blijft de stad opgescheept met vuilniszorgen, en ze heeft daarvoor specifieke beroepen: fabriekmeesters, vuilnismannen, hoge ambtenaren, stadswerkers. Van 1719 dateert het oudst gekende reglement van de vuilnismannen. Geleidelijk groeit het besef dat de vuilniskwestie hygiënische, sociologische, morele implicaties heeft: in de negentiende eeuw botsen de inzichten van de medische wetenschap

[p. 189]

(vertegenwoordigd door ‘hygiënisten’) met de besognes van de doordeweekse Alkmaarse politiek en het eeuwige geldgebrek; in 1873 treedt een Gezondheidscommissie in werking, ‘de grote motor... achter de oprichting van de gemeentereiniging en tal van andere maatregelen met betrekking tot de openbare hygiëne en gezondheid’ (blz. 82). De wetenschappelijke benadering leidt geleidelijk tot gestructureerde maatregelen: gesloten rioleringsstelsel, centrale vergaarbakken, waterzuiveringsinstallaties (pas in de twintigste eeuw), rationalisering van de gemeentereinigingsdienst, compostering met wisselend succes, nauwkeurige scheiding van de vuilnisonderdelen, en de (vrij late, maar onstuitbare) opgang van het watercloset.

In 1950 had de gemeente 46 ‘vuilniswerklieden’ in dienst, en (bijna) alleen nog vuilnisauto's. In 1971 werd de eerste grote vuilnisverbrandingsinstallatie in gebruik genomen. Men beseft geleidelijk dat lokale oplossingen niet meer voldoen: de Provinciale Staten van Noord-Holland trekken het probleem naar zich toe (Provinciale Afvalstoffenplannen). Dat leidt, na veel betwisting, tot de bouw van de Huisvuilcentrale, die in 1996 haar deuren opende, en uiteindelijk tot de publicatie van het hier beschreven boekje.

Finaliteit

Een kleine historische schets als deze geeft de lezer op een vulgariserende wijze inzicht in de evolutie van wat één van onze belangrijkste overlevingsproblemen aan het worden is. Toch heeft het boekje een tweetal belangrijke nadelen. Ten eerste is de band met een vrij kleine plaats weliswaar charmant, maar als uitgangspunt toch net iets te particulier om tot verstrekkende conclusies te mogen leiden; het anekdotische wordt trouwens nog versterkt door de talrijke afbeeldingen en in afzonderlijke kadertjes aangebrachte verhaaltjes of beschou-wingen.

Ten tweede is er in het boekje een eigenaardig soort finaliteit ingebouwd: het lijkt erop dat heel de geschiedenis een prelude is die leidt tot de apotheose van de Huisvuilcentrale. Er wordt wel op gewezen dat er nogal wat betwisting is geweest, maar die gaat dan blijkbaar grootmoedig in het orgelpunt op. Het is mogelijk dat er op dit moment niets groters en beters is dan deze mastodont, maar enige relativering blijft toch nuttig.

G.N.M. Vis, Van ‘vulliscuyl’ tot Huisvuilcentrale. Vuilnis en afval en hun verwerking in Alkmaar en omgeving van de middeleeuwen tot heden, Uitgeverij Verloren, Hilversum, 1996, 144 bladzijden, ISBN 90-6550-529-6.