Streven. Jaargang 66

[p. 46]

Paul Claes
De ziel van Gezelle

Zijn tandelooze mond
lacht lieflijk; ongewonnen
zoo is het woord hem nog,
en 't weten onbegonnen
van mannelijk verdriet,
van vrouwelijk misbaar

‘Het borelingske’

Onze negentiende eeuw heeft maar één dichter: Guido Gezelle (1830-1899). Zijn eens opgehemelde tijdgenoten zijn nu tot namen vervaagd. Wie leest nog Potgieter, De Genestet of Van Rijswijck? Zelfs de leefwereld van Gezelle is voltooid verleden tijd geworden en zijn behoudsgezinde ideeën lijken ons ver en vreemd. Toch is zijn dichtwerk gebleven. Hoe kan dat?

Het grotendeels agrarische Vlaanderen heeft het veld geruimd voor een postindustriële welvaartsstaat. Maatschappelijke verhoudingen zijn gekanteld: het paternalistische patronaat van weleer heeft de arbeidersbeweging als sociale partner moeten aanvaarden. Door de opkomst van het socialisme is de politieke tweestrijd tussen katholieken en liberalen een driehoeksverhouding geworden. De Vlaamse strijd, waarvan Gezelle als een voorvechter gold, is in een gefederaliseerd België min of meer uitgewoed. De postconciliaire christen herkent zich niet meer in het gezagsgetrouwe geloof van de negentiende-eeuwse priester. In zoverre het werk van Gezelle die voorbije wereld weerspiegelt, is het een bron van miskenning: van botte afwijzing of van ijdele nostalgie.

Misschien stelt elke kunst uit voorbije tijden ons voor soortgelijke problemen. Gezelles tijdgenoot, Karl Marx (1818-1883), vroeg zich in zijn Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie (1857) al af hoe de oude Griekse meesterwerken ons nog kunstgenot kunnen verschaffen. Zijn antwoord is merkwaardig onmarxistisch: ‘Een mens kan niet opnieuw kind worden, of hij wordt kinds. Maar vindt hij geen vreugde in de kinderlijkheid van het kind, en moet

[p. 47]

hij zelf niet weer proberen de waarheid van het kind te reproduceren op een hoger niveau? [...] Waarom zou van de historische kindsheid van de mensheid, waar zij het mooist ontbloeit, niet de eeuwige bekoring uitgaan van een tijd die nooit terugkeert?’ Oude kunst zou volgens Marx dus een blijvend soort van kinderlijke waarheid openbaren.

Het is opmerkelijk dat ook in de lezersreacties op het werk van Gezelle ‘kinderlijkheid’ een voortdurend terugkerend refrein is. De dichter lijkt ons te raken door zijn prille kijk op de wereld. Hij heeft blijkbaar een onbevangenheid behouden die wij verloren hebben, maar toch herkennen.

Als kind maken wij volgens de Franse psychoanalyticus Jacques Lacan een spiegelfase door. Ieder van ons heeft zich als zelf leren kennen in zijn spiegelbeeld: in echte spiegels en in imaginaire spiegels die onze omgeving ons voorhield. De boreling ontdekt zich als mens in de glimlach van de moeder. Pas later, door contact met een derde, de vader, de vertegenwoordiger van de Wet, kan het kind die eerste bedrieglijke identificatie met de moeder bijstellen. In plaats van gelijkenis komt dan verschil: afstand tussen ik en omgeving, onderscheid tussen man en vrouw.

Sporen van die oorspronkelijke spiegelfase zijn overal in het werk van Gezelle terug te vinden. Dikwijls doet het water dienst als spiegel. Zo loopt in ‘Het schrijverke’ (1857) het spiegelbeeld van de jonge schrijver Gezelle over het ‘spegelend water’. In ‘De waterspegel’ (1858), die de gehele wereld omvat, ‘aanschouwde en erkende’ de dichter zijn ‘eigen’. ‘'t Er viel ne keer’ (1859) toont de ik als een bladje dat één wordt met het water. Zo wordt ook de zich in het water spiegelende bloem van ‘o Wilde en onvervalschte pracht’ (1882) zijn beeld en toonbeeld.

De dichter identificeert zich graag met het kleine: het kind, het dier, de plant. Hij herkent zich in zijn jonge leerlingen, in de mezenjongen, in de bloem en in het bladje. Zijn verzen krielen van verkleinwoorden: blomke, blommeke, bezekens, schepselken, visselkes, vogelken, vliegsken, windtje, zandeken... Onwillekeurig maakt hij zichzelf kinderlijk, infantiel. Het Latijn infans ‘kind’ betekent letterlijk ‘onbespraakt’. In ‘Ichthus eis aiei’ (1896) vereenzelvigt Gezelle zich met de zwijgende vis: ‘zinnebeeld van ongeraakte, / nooit besproken, nooit bespraakte, / moedernaakte, / schaamtelooze onnoozelheid’. Geen wonder dat in deze poëzie voortdurend tranen vloeien: is dat niet de enige taal waarin het onmondige kind zich uiten kan?

Een typische passage uit het gedicht ‘Alleen, uit aller oogen’ luidt: ‘Hoe kleen, o God, hoe kleene, / donker en alleene, / ligge ik in dien grooten al / van uw licht verloren, / lijk een ongeboren /

[p. 48]

kind, dat niemand baren zal!’ (1883). De drieënvijftigjarige spreker vereenzelvigt zich in deze verzen uitdrukkelijk met de foetus. De prenatale regressie, die in dit geval tot zelfbeklag leidt, kan ook gezien worden als een ideale toestand. De versmelting met het moederlichaam verwerkelijkt dan het verlangen om naar de oorspronkelijke eenheid terug te keren.

Een titel als ‘Terug’ is programmatisch voor die drang naar het verleden: in dit gedicht uit 1897 keert de oude man terug naar het ouderlijke (waarschijnlijk zelfs grootmoederlijke) huis. In ‘Moederken’ (1891) heeft de ik het beeld van de dode moeder al zo verinnerlijkt, dat hij slechts in zichzelf hoeft te kijken om daar, als in een spiegel, haar evenbeeld te vinden. Gezelles heimwee naar het oorspronkelijke, zijn liefde voor de moedertaal, zijn verdedigen van het eigene, zijn behoudsgezinde opstelling hebben dus diepe wortels in zijn psyche.

Het jonge kind maakt nog geen scherp onderscheid tussen zichzelf en zijn omgeving. Zo schept het zich een wereld naar eigen beeld en gelijkenis. Door zijn gevoelens op zijn omgeving te projecteren bezielt het de dingen om zich heen. Daarom kan de kinderlijke dichter dieren, planten en dingen als gelijken behandelen. Steeds opnieuw spreekt hij de levende natuur toe: de draaikever (‘Het schrijverke’), het riet (‘O 't ruischen van het ranke riet’), het licht (‘In de blanke lonken’, ‘o Leeksken licht’), de bladeren (‘Hoe zeere vallen ze af’), maar vooral de bloemen (‘o Wilde en onvervalschte pracht’, ‘Bereukwerkt en berijkdomd’, ‘Roozenmond’, ‘Ego flos’).

Gezelles animisme doet wel eens denken aan dat van de natuurvolkeren, die alles bezielen en verpersoonlijken. Het is geen toeval dat de dichter zich aangetrokken voelde door de Indianenmythen. Zoals Longfellows Hiawadha de verpersoonlijking is van de maïs, zo is de gekruisigde Christus in zijn gedicht ‘'k En ete niet, of 't gene ik ete’ de god van de tarwe.

Dit animisme maakt het overigens moeilijk om Gezelle een echt natuurdichter te noemen. Weliswaar observeert hij de dieren en de planten nauwkeurig, maar toch vermenselijkt hij ze in zijn vertedering zo dat ze hun eigenheid dreigen te verliezen. Echt inlevingsvermogen, zoals we dat bijvoorbeeld vinden in de natuurgedichten van D.H. Lawrence, is bij hem zeldzaam.

De Engelse essayist John Ruskin kritiseerde al in 1816 de ‘pathetic fallacy’, het toeschrijven van menselijke gevoelens aan de natuur. Die typisch romantische voorstellingswijze lijkt bij Gezelle meer dan een stijlfiguur: het is zijn allereigenste manier om de wereld te ervaren. De nachtegaal in ‘Waar zit die heldere zanger’ wordt beschreven met beelden uit de mensenwereld. De kerselaar van ‘Meidag’ is een bruidegom, de ‘Meezen’ dragen mensennamen, de bomen in ‘Tra-

[p. 49]

nen’ huilen als mensen, de ‘Gierzwaluwen’ spreken onze taal. Tegenover al dat antropomorfisme staan slechts enkele objectievere dierengedichten uit latere tijd: ‘Twee horsen’ (1897) en ‘Casselkoeien’ (1896) doen in hun realisme bijna impressionistisch aan.

Opvallend zijn opnieuw de kinderlijke trekken die bij deze verpersoonlijking in zijn poëzie binnensluipen. Zo wordt ‘Het meezennestje’ (1877), geschreven na de dood van Gezelles vader (1871) en moeder (1875), een gezinstafereel. De ‘Winter muggen’ weven een deken van sneeuw voor de moederlijke aarde. De wind in ‘Vol naalden zit de lucht’ is een boze meester in een sprookjesachtige wereld.

De projectie van menselijke eigenschappen in de natuur wordt in een tweede fase omgekeerd, zodat diezelfde eigenschappen nu dienen om het dichterlijke ik te karakteriseren. Die identificatie maakt de cirkel rond. Omdat het watertorretje eerst als een ‘schrijverke’ is voorgesteld, kan het een toonbeeld voor de jonge dichter worden. De natuur van ‘Mijn hert is als een blomgewas’ biedt troostende identificatiemogelijkheden, omdat zij al van in den beginne vermenselijkt is: ‘Mijn hert gelijkt het jeugdig groen, / dat asemt in den dauw des morgens; / maar zwakt, des avonds, moe geleefd, / vol stof, vol weemoeds en vol zorgens!’

De identificatie met zoveel planten wordt symptomatisch als we ons herinneren dat Gezelles vader een tuinier was. Door zich met het kleine, hulpbehoevende gewas te vereenzelvigen kan de dichter denkbeeldig de rol van gekoesterd kind blijven spelen. Door zich aan de almacht van de verzorgende vader te onderwerpen kan hij ook een passieve rol spelen, die meer dan eens zelfs vrouwelijke trekken krijgt. In ‘Ego flos’ roept de dichter-bloem: ‘zendt, o lieve zonne, / tot in mijn diepste diep / uw aldoorgaanden gloed’.

Het kind moet uit de spiegelfase treden om volwassen te worden. Dat kan alleen door de ander als ander te erkennen. Voor een priester is de geheel andere uiteraard God. Maar Gezelle had het moeilijk om zijn concreet-aardse gezindheid te verbinden met een abstract-hemelse figuur. Een pijnlijk bewijs daarvan is de wijze waarop God aan het eind van veel gedichten verschijnt als artificiële heler van de onoplosbare gespletenheid in zijn ziel.

Geslaagde religieuze Gij-gedichten buiten de devotionele sfeer zijn dan ook vrij zeldzaam (‘Gij badt op eenen berg alleen’, ‘In speculo’). Alleen tegenover zijn leerlingen kon de mens Gezelle zich echt uitspreken. In ‘Een bonke keerzen kind’ schenkt hij de geliefde leerling het levensgenot. De tros kersen krijgt een erotische lading: ‘Vol spannende zap, / vol zoet, / vol zuur / vol zijpelende zap’. In ‘Dien avond en die rooze’ ontvangt hij van de leerling een roos als wedergave. Het lot en de tijdgeest fnuikten die menselijke liefde en

[p. 50]

wierpen de dichter terug op zichzelf. Vier jaar later, in 1862, richtte hij ‘'t Laatste’ aan de enige vertrouweling die hem nog restte, ‘den onbekenden lezer’, aan ons.

Heeft zijn gave, het gedicht, nog betekenis voor de huidige lezer? Ja, inzoverre het een pregnant teken is van een niet uitgestreden strijd. Voor wie aandachtig leest zit Gezelles poëzie vol conflicten. Deze eenzelvige man werd pas mededeelzaam in zijn poëzie. Hij die in zijn onvolwassenheid de kloof met de wereld niet kon dichten, mocht er zijn ziel blootleggen. De vrijheidsdrang die hem in zijn gewone leven als gehoorzame priester ontzegd was, kon hij hier uitleven.

Gezelles poëzie staat op het raakvlak van twee poëtica's: de klassieke en de romantische. Aan de ene kant is het een poëzie die retoriek gebruikt als middel om de lezer een stichtende boodschap mee te delen, aan de andere kant is het een poëzie die in het breken met poëtische conventies inwendige spanningen uitspreekt.

In mijn studie Gezelle gelezen (uitg. Dimensie, Leiden, 1993) probeer ik aan te tonen hoe baanbrekend deze tweede Gezelle wel is. Met zijn Dichtoefeningen (1858) zet de dichter, zoals de titel al suggereert, de traditie voort. In de bundel Gedichten, Gezangen en Gebeden (1862) overtreedt hij moedwillig de regels van de klassicistische prosodie. De vrije verzen van ‘Een bonke keerzen kind’, het vermengen van metra in ‘Gij badt op eene berg alleen’, de gedurfde enjambementen, de assonerende rijmen schokten zijn conformistische tijdgenoten, die hem een revolutionair vonden. Gezelle zelf zag deze gedichten als uitingen van spontaniteit, van levenskracht, van vrijheid. Zijn ongehoorde experimenten legden de grondslag voor een nieuwe, romantische esthetica, waarin de individuele stem met kinderlijke eigengereidheid tegen de traditie in klinkt.

In de volgende bundels keerde de bekritiseerde dichter terug naar een traditioneler vers. De afwijkingen zijn nu meer verborgen. Opmerkelijk is het virtuoze spel met interpunctie en typografie in bundels als Tijdkrans (1893) en Rijmsnoer om en om het Jaar (1897). Zelfs de kleinste taalelementen worden hier met emotionele betekenissen geladen. In veel gelegenheidsgedichten verwerkt de dichter kunstig de namen van personen. Dat is bijvoorbeeld het geval in ‘'k Hoore tuitend' hoornen’, waar de familienaam van Gezelles geliefde leerling Hendrik van Doorne letterlijk te horen is in de woorden ‘d' hoornen’. Het hart kruipt waar het niet gaan kan: in de letters.

Gezelle laadt de taal zelf met de psychische spanning van de prille spreker. In ‘Mijn moedertaal’, een vrije bewerking van Klaus Groth, luidt het: ‘Hoe geren hoore ik onbesnoeid / u, moederlijke taal. / Ik worde weêr een kind, wanneer / 'k u lieve woorden zeg’.

[p. 51]

Het gemis van de moeder compenseerde de dichter door zijn liefde voor de moedertaal. Overal, in oude ‘Vlaamsche boeken’ en tot in de volksmond toe, zocht hij naar haar kostbare woorden, in de hoop zo haar verloren aanwezigheid terug te vinden. Hij tekende ze op, verzamelde ze en gebruikte ze in gedichten, zodat ze niet verloren zouden gaan. Hij verdedigde haar eigenheid tegen wie haar met vreemde woorden, ‘schuimwoorden’ of bastaardwoorden, wilde aantasten.

Gezelle absorbeerde de taal en werd er zelf ook door geabsorbeerd. Oraliteit spreekt uit zijn verliefdheid op de klank: op het rijm en vooral op het alomtegenwoordige stafrijm, ‘die stapsteen voor de stem’, die al in zijn eigen naam zelf aanwezig is en die het eerste taterend gestamel van het kind lijkt na te bootsen.

Door zich met de moedertaal te vereenzelvigen, wordt de dichter zelf een taalmoeder, die woorden uit in ‘barensveerdigheid’ (‘Slapende botten’). In ‘'t Laatste’ spreekt hij zijn verzen als kinderen toe en noemt zich ‘uw vader de poëet’, die verderop, vreemd genoeg, zijn gedichten blijkt te baren. Dit is slechts een van de passages waaruit Gezelles geslachtelijke onzekerheid blijkt. Misschien was die androgyne ambiguïteit wel de grond van zijn gespleten psyche, waarin melancholie gepaard ging met vitaliteit, deemoed met opstandigheid, angstvalligheid met vrijheidsdrang en traditionalisme met experimenteerlust.

‘Tussen de twee’ is de titel van een gedicht uit Rijmsnoer. De gulden middenweg was deze tot extremen geneigde dichter in zijn leven niet vergund. De tegenstellingen die hem pijnigden, vervulden zijn poëzie, die er in haar koppige kinderlijkheid des te eigenzinniger door wordt. Elk van ons kent de tegenstrijdige verlangens van conservatisme en revolte: heimwee naar kinderlijke geborgenheid en drang naar volwassen vrijheid. Voor wie in deze gedichten die dubbele droom leest, blijft Gezelle een zielsgenoot.