Streven. Vlaamse editie. Jaargang 58

[p. 348]

Het ‘lucide’ schrijven van Primo Levi
Jan de Volder

Scheikunde en literatuur

Primo Levi¹ was geen beroepsschrijver. Tot op de dag van zijn pensioen oefende hij zijn beroep van chemicus uit. Het was zijn Auschwitz-ervaring die hem tot het schrijven bracht. In het uitgebreide nawoord bij het verschijnen van de schooluitgave van Is dit een mens (1976) bevestigt de auteur dit zelf:

‘(...) als ik de tijd in Auschwitz niet beleefd had, zou ik waarschijnlijk niets geschreven hebben. Ik zou geen motief gehad hebben, geen stimulus, om te schrijven: ik was zwak in geschiedenis en een zeer middelmatig student in Italiaans; fysica en chemie interesseerden me meer. Ik heb dan het beroep van scheikundige gekozen, dat niets gemeen heeft met de wereld van het geschreven woord. De ervaring in het Lager heeft me ertoe gedwongen te schrijven’².

Om twee redenen lijkt dit fragment ons typerend voor Levi's houding tegenover de rol van de literatuur in zijn leven, een houding die trouwens niet vrij is van enige ambiguïteit.

Eerst en vooral is er zijn overtuiging dat een expliciet motief nodig is om tot schrijven te komen. In zijn geval is dat de drang om zich Auschwitz te herinneren en ervan te getuigen aan anderen. Levi koesterde steeds wantrouwen tegenover wie louter uit plezier schreef, tegenover wie de literatuur slechts als doel op zichzelf beschouwde. Beter dan wie ook was hij zich bewust van de gevaren die het geschreven woord met zich meebracht.

En toch bewijst Levi's loopbaan als schrijver dat ook hij, buiten het getuigen van het onnoemelijke leed aan een onwetende wereld, nog een andere voldoening zocht in de literatuur. Na zijn ‘herinneringswerken’ (Is dit een mens en Het respijt) raakte Levi's literaire inspiratie immers niet uitgeput. In tegenstelling tot zovele gelegenheidsschrij-

1 ^o Turijn, 1919. Heeft als overlevende van Auschwitz na de oorlog zijn ervaringen op schrift gesteld. Zijn boek Is dit een mens (Se questo è un uomo) is na een slecht debuut tot een bestseller uitgegroeid en mag tot de beste werken van het genre gerekend worden. Voor nadere gegevens in Streven, zie Luc Devoldere, Primo Levi en de vormfout, april 1987, pp. 614-620; Gie Van Den Berghe, Dit was een mens. Primo Levi's humanisme en zelfdoding, december 1988, pp. 213-225.

2 Uit Se questo è un uomo, appendice, in Opere 1, Einaudi, Torino, 1987, p. 211. In de Nederlandse vertaling, Is dit een mens, (Meulenhoff, Amsterdam, 1987) is dit nawoord jammer genoeg niet overgenomen.

[p. 349]

vers die hun memoires over de Naziconcentratiekampen gepubliceerd hebben, bleef Levi niet de man van één enkel boek.

Op de tweede plaats is het interessant op te merken dat Levi een soort spanning voelt tussen zijn liefde voor de chemie en ‘de wereld van het geschreven woord’, die met elkaar ‘niets gemeen’ hebben. Inderdaad staat de chemie voor Levi symbool voor het rationele in de mens, voor het menselijke streven om orde te zien of te scheppen in de chaos. Onder de kundige handen van de wetenschapper wordt de duistere materie ‘versneden’ tot een heldere structuur van verbanden en relaties. Het geschreven woord daarentegen is vrucht van de angst en de hoop, kortom van al het irrationele dat in de geest en het hart van de mensen leeft.

Het loont de moeite die mysterieuze verhouding tussen de wetenschapper Levi en het geschreven woord - trouwens een zeer intense en vruchtbare relatie - te onderzoeken. Welke verwachting koesterde hij en wat was zijn vrees tegenover de literatuur?

Het duistere schrijven

De angst voor de chaos, voor dat oneindige zwarte gat dat aan elke menselijke redelijkheid ontsnapt, verklaart Levi's wantrouwen tegenover het geschreven woord. Levi heeft ooit hierover een opmerkelijk artikel geschreven ‘over het duistere schrijven’ dat later in de bundel L'altrui mestiere is opgenomen³. Levi onderlijnt hierin dat ‘schrijven dient om te communiceren, om informatie en gevoelens door te geven van geest tot geest’. Het schrijven moet niets anders zijn dan een mid-

3 L'altrui mestiere, Einaudi, Torino, 1985. Letterlijk betekent de titel ‘andermans beroep’. De uitgave bundelt een aantal artikelen die reeds eerder in La Stampa verschenen waren. Bij mijn weten zijn zij niet vertaald in het Nederlands. In het voorwoord van deze bundel legt Levi uit dat, hoewel verschillend van inhoud, elk artikel tracht aan te duiden dat er tussen de twee werelden (chemie en literatuur) juist geen incompatibiliteit bestaat. Dit wijst er nogmaals op hoe in Levi's reflectie de eventuele spanning tussen deze twee polen van zijn leven centraal staat.

[p. 350]

del tot communicatie, dat leidt tot een beter begrip van de andere. Levi, die wantrouwig is tegenover ieder die de eigen overtuiging oplegt aan de andere, beschouwt zijn opvatting niet als een algemene norm, maar wel als een persoonlijke voorkeur.

‘Omdat wij levenden niet alleen zijn, moeten we niet schrijven alsof we alleen waren’, stelt Levi verder. Levi heeft inderdaad de eenzaamheid op een extreme manier beleefd in Auschwitz, waar alle communicatie of onmogelijk, of zinloos was. Als overlevende van de concentratiekampen, wilde Levi de menselijke eenzaamheid doorbreken. Hij koos ervoor zijn ervaringen te vertellen, ofschoon die volgens vele anderen ‘onzegbaar’ waren en liefst zo spoedig mogelijk vergeten moesten worden. Literatuur als communicatie en dus brug tussen de mensen leek hem hiervoor het best geschikt. Daarenboven wilde hij als intellectueel, de verschrikkelijke gebeurtenissen van Auschwitz begrijpen; als schrijver moet hij zich ‘laten begrijpen’, zo vindt hij: ‘Het is aan de schrijver zich te laten begrijpen door wie hem wil begrijpen: het is zijn beroep, schrijven is een publieke dienst, en de welwillende lezer moet niet ontgoocheld afdruipen’. Levi's concept van literatuur als ‘openbare dienst’ staat ver af van de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie. Waar anderen beweren dat de intuïtieve taal van het hart de beste en enige waarborg is voor de authenticiteit van de boodschap, heeft die taal voor Levi geen enkele waarde:

‘Ver van universeel te zijn in de tijd en in de ruimte, is de taal van het hart grillig, ontrouw en onstabiel als de mode, waar ze inderdaad ook deel van uitmaakt. Wie daarom de taal van het hart wil schrijven, riskeert onontcijferbaar te worden, en men kan zich dan terecht afvragen waarom hij geschreven heeft...’ (L'altrui Mestiere, pp. 50-51).

Het woord mag nooit ‘duister’ zijn. Deze duisternis, of ze nu gewild is of het gevolg is van de onbekwaamheid van de schrijver, perverteert de zin zelf van het woord, dat teken moet zijn en drager van betekenis. Zo kan men begrijpen dat Levi hard uithaalt naar dichters als Pound, Trakl en Celan:

‘Persoonlijk ben ik de lofzang die bij leven en bij dood voor Ezra Pound is aangeheven meer dan moe. Misschien is hij wel een groot dichter geweest, maar om zeker te zijn niet begrepen te worden, schreef hij soms zelfs in het Chinees. Ik ben ervan overtuigd dat zijn poëtische duisternis dezelfde wortel had als zijn ‘supermensheid’, die hem eerst tot het fascisme heeft gevoerd en dan tot de zelfuit-

[p. 351]

schakeling: zowel het één als het ander ontkiemden uit zijn verachting voor de lezer’ (L'altrui Mestiere, p. 52).

Men kan zeggen dat Levi's woorden tezeer geschreven zijn uit verontwaardiging om een gefundeerde kritiek te zijn op het hermetisme. En toch, het gebeurt slechts zelden dat een ‘rationalist’ als Levi zijn rustige, neutrale toon van kritisch wetenschapper achter zich laat. Juist daarom vergt dit fragment onze aandacht. Zijn woorden verraden tegelijk de eigen passie en de eigen schrik. In dit oordeel over Ezra Pound worden inderdaad het ‘duistere schrijven’, het fascisme en de zelfuitschakeling in één adem genoemd. Het zijn drie componenten van eenzelfde realiteit, die Levi tegelijkertijd fascineerden en afschrikten.

Het fascisme, dat gebaseerd is op niet-communiceerbare principes, leidt tot isolement en tot de dood. Uiteindelijk leidt het niet-willen-communiceren volgens Levi tot een niet-willen-zijn.

‘Het uitspreekbare is te verkiezen boven het onuitspreekbare, het menselijke woord boven het dierlijk geloei. Het is niet verwonderlijk dat de twee meest onverstaanbare Duitse dichters, Trakl en Celan, zich beiden gezelfmoord hebben, in een tijdspanne van twee generaties. Hun gemeenschappelijk lot doet hun poëtische duisternis begrijpen als een prezelfmoord, als een niet-willen-zijn, als een vlucht uit de wereld, bekroond door de gewilde dood’ (L'altrui Mestiere, p. 53).

Voor Celan, ook een jood die ternauwernood ontsnapt is aan de Shoah, toont Levi echter medelijden en begrip: zijn duister schrijven heeft niets te maken met ‘verachting van de lezer’, maar is wel de weerspiegeling van de duisternis van zijn lot en van zijn generatie. Wel onderlijnt Levi dat ook dit ‘duistere woord’ niet leidt tot het leven, maar tot ongeluk en de gewilde dood. Om die reden wenst Levi zich ook te distantiëren van het literaire principe van de overeenkomst tussen vorm en inhoud:

‘Het is ook niet waar dat enkel de duisternis van het woord die andere duisternis kan weergeven, waarvan wij kinderen zijn en die in ons diepste sluimert. Het is niet waar dat wanorde nodig is om de wanorde te schilderen; het is niet waar dat de chaos van de geschreven bladzijde het beste symbool is voor de ultieme chaos, waartoe wij allen bestemd zijn. Dit te geloven is de typische ondeugd van onze onzekere eeuw’ (L'altrui Mestiere, p. 54).

Op grond van dat geloof riskeert het schrijven zo duister te worden, dat het uitmondt, - althans in het geval van Celan - in een ‘ultiem ongearticuleerd gestotter’, dat ons ontstelt en perplex laat ‘als de reutel van de stervende’, en dat ‘inderdaad niets anders is’. Wie er niet in slaagt te communiceren, bevindt zich onvermijdelijk op de weg die

[p. 352]

leidt naar de isolering en de dood. Die overtuiging houdt in dat Levi zelf op zoek was naar een andere kracht in het geschreven woord. Een kracht die helderheid brengt in de duisternis: het ‘lucide’ woord.

Het lucide schrijven

Na zijn onverwachte overleving in Auschwitz ontdekte Levi ongetwijfeld door de literatuur een nieuwe zin in zijn leven. ‘Na Auschwitz is geen poëzie meer mogelijk’, beweerde Adorno. Levi verbetert hem: ‘Na Auschwitz is geen poëzie meer mogelijk, tenzij over Auschwitz’⁴.

Poëzie dient niet om aan de realiteit te ontsnappen, maar integendeel om ze beter te begrijpen. Het ‘lucide schrijven’ moet het mogelijk maken een vorm van geluk en van leven te bereiken, op dezelfde manier als het ‘duistere’ schrijven leidt tot het ongeluk en de dood. In zekere zin onderschrijven alle werken en heel het leven van Primo Levi na Auschwitz deze stelling. Zoals de auteur zelf bevestigt, heeft het vertellen over zijn concentratiekamp-ervaringen hem het leven gered, het was een daad van ‘innerlijke bevrijding’, zoals hij zegt in het vaak geciteerde voorwoord van Is dit een mens. In een interview met een Italiaans weekblad legt hij dit verder uit: ‘Mijn terugkeer naar huis luidde een zeer harde periode in. Ik voelde nog meer de wonde die het Lager had gemaakt, en ik begreep dat de enige manier om mij te redden was erover te vertellen. Schrijven was voor mij een daad van bevrijding: als ik niet geschreven had, was ik waarschijnlijk een vervloekte van de aarde gebleven’⁵. Schrijven als therapie. De auteur acht het resultaat ervan positief. Hij wenst ieder die schrijft vanuit een innerlijke spanning toe erin te slagen zich van de angst te bevrijden, ‘zoals dat ook met mij is gebeurd’⁶.

Als wetenschapper en agnosticus was hij ook overtuigd van de reddende kracht van de menselijke rationaliteit. Dit verklaart dat Levi twaalf jaar na zijn terugkeer uit Auschwitz in zijn boek Het periodiek systeem kan beweren dat op paradoxale wijze zijn ‘bagage van wrede herinneringen een “rijkdom” geworden is’. Hieruit spreekt een soort optimisme, dat volgens H. Stuart Hughes ook verwant is met Levi's joodse traditie⁷. In elk geval blijkt dat Levi zelf dacht dat zijn werken, die ongetwijfeld van een hoger ethisch niveau zijn dan vele memoires van andere Auschwitz-overlevenden, hem hielpen om aan de jaren in het kamp een zekere zin te geven, en om zelf daarna een ander leven te kunnen leiden.

4 Deze uitspraak van Levi vinden we verschillende keren terug, o.a. in een interview met de Italiaanse krant Corriere della Sera van 28 oktober 1984.

5 In Famiglia Cristiana van 20/7/1975.

6 L'altrui Mestiere, cit., p. 33.

7 In zijn werk over een aantal Italiaans joodse auteurs, wijdt H. Stuart Hughes een belangrijk deel aan Primo Levi, van wie hij zegt: ‘het joodse optimisme wordt geboren vanuit de wanhoop. Enkel voor de gevangenen van de hoop wacht er een veilig morgen’. Zie Prisoners of Hope. The Silver Age of the Italian Jews 1924-1974, Harvard University Press, Cambridge, 1983.

[p. 353]

De stilte van Primo Levi

We hebben het leven van Primo Levi beschreven als een authentieke poging zich te redden door het ‘lucide’ schrijven, door het zoeken van een eerlijke communicatie met de lezer, met het oog op een beter begrip van wat gebeurd is. Vandaag, ongeveer vier jaar na Levi's dood, mogen we ons wellicht terecht afvragen of Levi in zijn opzet is geslaagd en of hij redding en rust heeft gevonden in zijn rationeel en lucide schrijven. De zelfmoordhypothese, die vandaag bijna algemeen aanvaard is, heeft tot een hevige discussie geleid in literaire kringen in Italië en daarbuiten. Het valt inderdaad niet licht te begrijpen waarom een moedig man als Primo Levi op een zeker moment beslist heeft zich het leven, waarvoor hij zo gevochten had, in het kamp, maar zeker ook daarna, te ontnemen.

Een deel van het antwoord ligt misschien in het feit dat Primo Levi naar het einde van zijn leven zich meer bewust was van de grenzen van zijn helder en lucide schrijven. Het is niet onmogelijk dat hij in laatste instantie aan zijn literair project ook dacht in termen van ‘mislukking’.

Verschillende passages in zijn werken en in artikelen over hem tonen aan dat de auteur op verschillende momenten in zijn leven met de idee van zelfmoord speelde. Hij geeft zelf toe dat hij dikwijls dichtbij de zelfdoding stond, ‘voor en na het kamp, nooit in het kamp’⁸. Ook in zijn laatste boek I sommersi e i salvati (De verlorenen en de geredden) wijdt Levi aan dit thema enkele paragrafen. Hij herhaalt dat zelfmoord in het kamp een eerder zeldzaam verschijnsel was. Ook hijzelf had er in Auschwitz bijna nooit aan gedacht:

‘Ik had wel andere dingen om aan te denken: een beetje brood vinden, het moordende werk zoveel mogelijk te ontlopen, mijn schoenen op te lappen, een borstel te stelen, de gezichten en de tekenen rond mij te interpreteren. Levensdoelen zijn een uitstekende verdediging tegen de dood: niet enkel in het concentratiekamp’⁹.

Het verlangen om getuigenis af te leggen, om zijn ervaringen te vertellen en te begrijpen, heeft hem duidelijk geholpen om te overleven in het kamp en ook daarna, in de periode van het schrijven van Is dit een mens en Het respijt (1963). Maar ondanks de voorspellingen van enkele specialisten, eindigt daar Levi's carrière als schrijver niet. In 1966 verschijnt een verhalenbundel Natuurlijke vertellingen. In het voorwoord onderlijnt Levi de continuïteit in zijn oeuvre, de band tussen deze ‘schertsende verhalen’ en zijn eerste ‘ervaringsromans’¹⁰. Hij verlaat dus zijn eerste thema's, maar het gebruik van een pseudoniem

8 In hetzelfde interview, zie noot 4.

9 Primo Levi, I sommersi e i salvati, Opere 1, cit., p. 773. 10 Op de omslag van het boek staat te lezen: ‘(...) ik zou deze verhalen nooit publiceren als ik niet gemerkt had (niet onmiddellijk, om eerlijk te zijn) dat er een brug bestaat tussen het Lager en deze vertellingen die fictie zijn: het Lager is voor mij de grootste “fout” geweest (...), het dreigendste monster dat ooit door de menselijke rede geschapen is’ (Storie naturali, Einaudi, Torino, 1966). Het thema van de ‘fout’ (in het Italiaans ‘vizio’: fout, gebrek, ondeugd) komt ook terug in zijn volgende werk: De vormfout (1971).

[p. 354]

(Damiano Malabaila) getuigt van enige reserve tegenover de verandering van het onderwerp, alsof dit gepaard ging met een zeker schuldgevoel.

Daarna verschijnen De vormfout (1971), gepubliceerd onder de eigen naam, en De stersleutel. In beide werken bevestigt Levi de verwijdering van de thematiek van de Tweede Wereldoorlog, al blijft die onderhuids wel aanwezig. Maar in Lilit (1981) duikt de nachtmerrie van de Tweede Wereldoorlog weer op en het thema is weer volop aan de orde in Zo niet nu, wanneer dan?. Ook in zijn gedichten, gepubliceerd in de bundel Op een onzeker uur (1984), vinden we dit wankel evenwicht terug tussen de terugkeer naar het thema van het Lager en de pogingen om er zich van los te maken. De titel zelf verwijst naar het gedicht ‘de overlevende’ (4/2/1984), dat juist schildert hoe de wrede herinnering onvermijdelijk terugkeert, en hoe men er niet kan aan ontsnappen:

Sinds dat moment, op een onzeker uur,
keert die pijn terug
en vindt men niemand die ernaar luistert,
dan brandt het hart in de borst.

Deze verzen vormen ook de epigraaf van I sommersi e i salvati. Dit laatste werk van Levi is het hoogtepunt van zijn reflecties over zijn kampervaringen. In het geheel van zijn oeuvre is het de ultieme poging om te begrijpen wat Auschwitz geweest is. Het is betekenisvol dat de auteur juist in het laatste hoofdstuk de vraag stelt of het überhaupt ‘wel mogelijk is de Duitsers te begrijpen’. Het is de eeuwenoude vraag naar het waarom van het kwaad in de wereld, die Levi herformuleert vanuit zijn eigen ervaringen. Het lijkt erop dat Primo Levi, naar het einde van zijn leven, de onmogelijkheid ervaart om met het menselijk verstand dit kwaad te vatten, juist zoals dat jaren ervoor te Auschwitz ook het geval was. Op dat moment echter hield de drang om getuigenis te brengen over wat zich in de kampen afspeelde hem in leven. Veertig jaar later had hij alles verteld, herhaald, uitgelegd. En toch, verklaren kon hij niet, een redelijke uitleg vinden voor de kampen evenmin. Ook het ‘lucide schrijven’ verschafte hem niet de genoegdoening van het begrijpen: nochtans wordt zijn laatste werk I sommersi e i salvati juist gekenmerkt door een extreme luciditeit.

Zijn laatste gedicht lijkt de nederlaag van zijn zoeken naar het ultieme waarom te bezegelen. In zekere zin kondigt het zijn verdwijning van het toneel aan. We citeren hier de laatste verzen, die de metafoor

[p. 355]

van het leven als een schaakpartij verderzetten, omdat ze Levi's gemoedsgesteldheid verduidelijken:

Trouwens, waarom aandringen?
Om mijn zetten te voorzien
is er een andere wijsheid nodig dan de jouwe
Je wist toch van het begin
dat ik de sterkste ben.

Is dit niet het ware testament van de rationalist Levi, die erkent de partij verloren te hebben? Uiteraard zullen in de zelfdoding van die bewuste elfde april 1987 ook andere factoren hebben meegespeeld: volgens sommigen de depressie tengevolge van de operatie die hij pas had ondergaan en de ziekte van zijn moeder, volgens anderen zijn zware financiële moeilijkheden. Toch weten we ook dat de woorden niet meer zo gemakkelijk uit zijn pen vloeiden, misschien juist omdat hij zich ervan bewust werd dat ook een uiterst helder (lucide) schrijven hem niet zou redden. De dood van Levi, of het nu om zelfmoord met voorbedachte rade gaat of niet, kan beschouwd worden als de logische conclusie van de rationalist Levi: ‘aandringen’ hoefde niet meer. Om zich te redden was er ‘een andere wijsheid’ nodig. Op dat cruciale moment was Levi een gevangene geworden van de wanhoop.

In zekere zin zou men zijn dood als de mislukking van zijn literaire onderneming kunnen beschouwen. Toch getuigen zijn werken van zijn authentieke poging om de eigen menselijkheid in een corrupte wereld te redden. In zijn boeken leeft Levi verder door vooral jongeren, die de tragische tijd van de Tweede Wereldoorlog niet hebben meegemaakt, aan te manen zijn woorden niet te vergeten en ze ‘in het hart te griffen’. De dramatische kracht van zijn teksten wordt vandaag nog versterkt door zijn onverwachte dood, zoals veertig jaar daarvoor door zijn onverwacht overleven. Op deze manier doet de dood van de schrijver niets af van wat hij geschreven heeft. Integendeel, in Levi's stilte hoort men zijn laatste kreet.