Streven. Vlaamse editie. Jaargang 49

[p. 191]

Boekbespreking

Godsdienst

Teije Brattinga, Theologie van het socialisme, Het Witte Boekhuis, Bolsward, 1980, 356 pp., fl. 49,50.

Een titel die misleidt door zijn vaagheid. In feite gaat het hier om een welomlijnd object in de recente geschiedenis van de dogmatiek. Zoals de ondertitel preciseert: ‘een studie over de theorie van het Religieus socialisme, zoals die is ontwikkeld door Paul Tillich’. De sterkste zijde van het boek is zijn historische analyse: de wisselwerking tussen het denken en de maatschappelijke positie van de theoloog komt duidelijk aan het licht. Karl Barth, Bonhoeffer, de Frankfurter Schule,... zij leefden allen in hetzelfde Duitsland van Paul Tillich. Toch schrijft elk zijn typische theo- en socio-logie, vanuit de maatschappelijke loyauteit waartoe hij zich als denker verbonden weet. Het is de (socialistische) loyauteit van Tillich, die hier in confrontatie met zijn tijdgenoten ontwikkeld wordt. In die zin wordt inderdaad een welgekomen aanvulling geboden bij de talloze Tillich-besprekingen van de laatste jaren. De auteur lijkt mij echter minder genietbaar waar hij inderdaad een ‘theologie van het socialisme’ poogt te schrijven. In plaats van zelf een ‘evaluatie en oriëntatie’ (hoofdstuk V) te bieden, had hij de actualisatie van Tillichs visie beter aan de lezer overgelaten. Goede geschiedschrijving behoeft geen verdere gebruiksaanwijzing.

Jef Van Gerwen

Urbain Dhondt, Hedendaags denken en christelijk geloof, De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen, 1981, 79 pp., BF. 125.

Heel wat tendensen van de moderne filosofie zijn in het zelfbewustzijn van de hedendaagse mens gemeengoed geworden. De drang naar zelfstandigheid, de eis van kritische redelijkheid en de beklemtoning van eigen rechten gelden veelal als vanzelfsprekend. Ondanks de waardevolle inbreng van zulke princiepen is er heden sprake van een crisis van het subject. In voorliggend werkje (volgens de inleiding niet voor beroepsfilosofen en theologen bedoeld), wijst U. Dhondt op de eenzijdigheden van het eigentijdse denken, die de moderne mens in een zekere benauwdheid of valse bescheidenheid drijven. Daartegenover stelt hij de verheffende en hoopvolle, verruimende boodschap van het christelijk geloof. De mens is meer dan hij gewoonlijk denkt: omdat hij deel heeft aan een leven dat (hij) uit eigen kracht niet kan bewerkstelligen, en dat al zijn verwachtingen overschrijdt’ (p. 76). In dit perspectief worden zes thema's overwogen: geschiedenis, arbeid, tussenmenselijkheid, verruimde rede, wetenschap en techniek, atheïsme. Pasklare oplossingen voor actuele problemen of modieuze problematisering van traditonele geloofswaarheden zoeke men hier vergeefs. Het gaat de auteur kennelijk om de grondhoudingen van het christelijk geloof, als ontvankelijkheid, inwendigheid, dankbaarheid, vergevingsgezindheid, dienstvaardigheid, deemoed. Hij legt een fundament waarop naar concrete situaties toe verder moet worden gebouwd. Een deugddoend boekje voor de aandachtige lezer. De haastige klant zal echter wegens de kernachtige stijl van de auteur aan de rijkdom van zijn beschouwingen voorbijlezen. Tot slot een opmerking. Terecht onderscheidt Dhondt rechtvaardigheidsethiek en liefdesethiek (p. 43-44, 56-57). Misleidend zou dit worden voor wie rechtvaardigheid met gerechtigheid verwart. Want is niet de God van liefde immers de ‘Heer der gerechtigheid’? (Jer. 23,6)

J. Koenot

[p. 192]

Filosofie

Isaiah Berlin, Russische denkers, vertaald door Elise Marijns, Arbeiderspers, Amsterdam, 1981, 436 pp., BF. 775.

Russian Thinkers is de eerste van een viertal bundels waarin een aantal van de talrijke verspreide opstellen van Isaiah Berlin zijn verzameld. Drie delen verschenen er al in Engeland (gebonden editie bij de Hogarth Press, paperback bij Penguin en OUP), en het eerste deel is nu ook in Nederlandse vertaling gereedgekomen. Berlin geeft daarin een indringend beeld van het Russische intellectuele klimaat in de negentiende eeuw, en van de grootste figuren daaruit: Tolstoj, Toergenjev, Bakoenin, Belinski en vooral Alexander Herzen. Het zijn zeer erudiete, zij het soms wat wijdlopige essays, waarin de hoogst liberale en zeer beschaafde Berlin er toch steeds weer in slaagt de lezer nieuwsgierig te maken en hem te doen besluiten de behandelde auteurs nu ook maar eens zelf te gaan lezen. En dat is misschien wel het belangrijkste wat in een dergelijk genre bereikbaar is.

Ger Groot

R.W. Clark, Freud. The Man and the Cause, J. Cape & Weidenfeld & Nicolson, London, 1980, 664 pp., £9,95.

Clark, reeds auteur van o.m. een biografie gewijd aan Einstein en aan Bertrand Russell, heeft met deze nieuwe Freud-biografie een zeer lijvig werkstuk afgeleverd. Gezien de omvang verbaast het ons dan ook slechts zeer schematische of summiere, soms helemaal geen, besprekingen van zijn geschriften te vinden. Er wordt daarentegen heel veel plaats ingeruimd voor wat in de ondertitel ‘the cause’ wordt genoemd, het ontstaan van de psycho-analytische beweging. Het boek is vlot geschreven en uitvoerig gedocumenteerd, maar het mist intellectuele diepgang, reliëf in de schildering van de figuur. Van de recentere biografieën verkies ik toch nog steeds die van Max Schur.

Eric de Kuyper

Giuseppe Fiori, Antonio Gramsci, vertaling: Joke Traats, Wereldvenster, Bussum, 1981, 318 pp. + 30 pp. foto's, B.F. 620.

Fiori heeft, naar hij zelf in zijn voorwoord meedeelt, vooral een ‘persoonlijke’ biografie van Gramsci willen schrijven. Daarin is hij heel redelijk geslaagd, maar het nadeel is wel dat de theoretische kant van deze, vooral sinds de late jaren zestig invloedrijke marxistische denker daardoor weinig systematisch naar voren komt. Deze lacune is echter op voortreffelijke wijze ondervangen door het zeer verhelderende nawoord van de vertaalster Joke Traats, waarin de betekenis van het denken van Gramsci voor de marxistische theorievorming van vandaag (o.a. zijn profetische pleidooi voor wat later in Italië het ‘historisch compromis’ is gaan heten, en vooral zijn herwaardering van de ‘bovenbouw’ als zelfstandige kracht in de geschiedenis - een positie die o.a. door Habermas is opgenomen) duidelijk en zonder obscure clan-taal uiteen wordt gezet. Alles bij elkaar dus toch een uitstekende inleiding.

Ger Groot