Streven. Jaargang 1

[p. 1]

[Nummer 1]

Eigendom
door Prof. J. Salsmans, S.J.

STRIJDEN tegen het Communisme... opperbest! Maar wij, katholieken, moeten daarbij ten zeerste opletten, om geen overdreven gedachten over eigendom te koesteren, door een heel begrijpelijke reactie en door den invloed van het economisch liberalisme.

Eigendom, privaateigendom, is een recht; nl. zooals de pas aangenomen vertaling van ons Burgerlijk Wetboek zegt (art. 544): 'het recht om van de zaken het genot te hebben en er over te beschikken op de meest volstrekte wijze (mits er geen gebruik van gemaakt worde dat strijdig is met de wetten of met de verordeningen)'. Hoewel de grondbeginselen van het natuurrecht niet door de Staatswetten vast te stellen zijn, mogen we deze bepaling als natuurrechtelijk aannemen. Ons Burgerlijk Wetboek beperkt met reden het eigendomsrecht zóó dat er geen gebruik van gemaakt worde strijdig met de rechtmatige wetten en verordeningen: zie de woorden die wij tusschen haakjes plaatsten en die zeker de Staatswetten bedoelen. En in 't algemeen gesproken, de Staat heeft de macht om bij het eigendomsrecht beperkingen te zetten die zeker noodig blijken voor het algemeen welzijn: zoo zijn rechtmatig de wetten op verjaring, op kontrakten enz. ja tot onteigening toe, mits vergoeding, om reden van algemeen nut. Dat is geenszins Communisme, maar een door alle wijsgeeren aangenomen bevoegdheid van het burgerlijk gezag.

De woorden van ons Wetboek: 'beschikken op de meest volstrekte wijze' schijnen aan den eigenaar het recht toe te kennen zelfs tot een gebruik dat blijkbaar onzinnig is - zonder aan anderen stellige schade te berokkenen. Maar volgens het natuurrecht, heeft de eigenaar geen recht, d.i. geen onschendbaar zedelijk vermogen, tot een gebruik van zijn goed, dat, alles ingezien, klaarblijkelijk onredelijk en in geweten ongeoorloofd is, b.v. zijn fortuin willekeurig in zee werpen. Hij heeft immers geen degelijk en eerbiedwaardig recht tot kwaaddoen; ik bedrijf geen onrecht tegenover hem door dit te verhinderen en daar kan hij niet redelijkerwijze tegen zijn. Indien hij zijn geld dan toch wegwerpt, dan mag ik het zeker nemen en mij toeëigenen. Men lette er wel op, dat wij hier 'klaarblijkelijkheid' eischen, want indien een bepaald gebruik niet zoo zeker onzinnig is, dan kan de eigenaar er redelijk tegen zijn dat een ander zich met zijn zaken moeie. Dat hebben wij uitvoeriger betoogd in onze Rechtelijke Plichtenleer (N^r 122), en is zeker overeen te brengen met een plaats uit den Wereldbrief Quadragesimo anno, waar Pius XI zekere moderne katholieken afkeurt, volgens welke het misbruiken of het ongebruikt-laten van rijkdommen het eigendomsrecht zelf doet vervallen: de Paus bedoelt, dat het aanstaande misbruik of het ongebruikt-laten van goederen aan niemand het recht verleent om zich die goederen toe te eigenen tot een beter gebruik.

Dit zullen we dus wel onthouden: eigendom, om waarachtig eigendom te zijn, is niet noodzakelijk onbegrensd: niet slechts door de burgerlijke wet en de zedenleer kan hij omlijnd worden, maar ook door den wil van een vroegeren eigenaar verminderd of verdeeld, b.v. krachtens kontrakt of testament met voorwaarden of lasten; ja hij kan onvolmaakt zijn, b.v. beperkt tot blooten eigendom of tot vruchtgebruik. De bepaling echter van ons artikel 544 (boven) past blijkbaar alleen op volmaakten eigendom. Dit zijn trouwens begrippen zoowel door alle burgerlijke wetgeving als door het natuurrecht aangenomen.

[p. 2]

Privaateigendom, met die rechtmatige bepalingen, is door God gewild en bekrachtigd, in de maatschappij zooals ze nu is. De Opperste Meester verkondigde in de X Geboden: Gij zult niet stelen. De gezonde wijsbegeerte bewijst, dat privaateigendom met de natuur overeenkomt, omdat hij alleen den mensch in staat stelt op een menschwaardige wijze te zorgen voor de toekomst, en omdat hij een noodzakelijk prikkel is tot den arbeid, tot welzijn der maatschappij: daartoe immers kan men de redelijke argumenten voor privaateigendom terugbrengen. Pius XI in zijn Encycliek 'Quadragesimo Anno' betuigt, dat daarin ook het recht begrepen is om bij erflating zijn goederen aan zijn naastbestaanden over te maken, en om geen overtollige en uitputtende belastingen te moeten betalen. Wat tegenwoordig wel eens dient onderstreept tegenover zekere socialistische strekkingen.

_**_*

Het begrip van recht, en in 't bijzonder van eigendomsrecht, heeft betrekking op de andere menschen, die den plicht hebben dit recht te eerbiedigen: de zaak, door het recht tegenover anderen beschermd, is den eigenaar zóó tot zijn nut toegeëigend, dat hij alleen op alle anderen de voorkeur heeft om daarover te beschikken en daarvan te genieten.

Dit alles echter geldt niet tegenover God. Volgens zijn natuur heeft de mensch geen eigenlijke rechten tegenover de Opperste Majesteit. Het gaat hier niet tusschen gelijken, maar tusschen een nietig schepsel en den Oppersten Meester: wat tegenwoordig wel eens aan onze moderne en gelijkheidslievende christenen moet ingescherpt, als ze zich tot in het gebed en in het verdragen van beproevingen veeleischend betuigen ten overstaan van de Oneindige Majesteit. Bovennatuurlijk heeft de mensch zeker recht op belooning, gratie en hemelsche glorie (meritum de condigno), omdat God zulke belooning voor passende daden beloofd heeft. Maar wat de aardsche goederen betreft, handelt God geenszins tegen de rechtvaardigheid, als Hij deze den mensch weigert of ontneemt, even min als Hij onrechtvaardig zijn zou door den mensch van leven, gezondheid of wat ook, te berooven. Hij is Opperste Mester en Eigenaar van alles, daar Hij God en Schepper is. Dat begrijpen wij tamelijk goed als er sprake is van leven en lichaam, en als beweegreden tegen den zelfmoord denken wij dadelijk op Gods eigendom en meesterschap, Gode strikt voorbehouden, zoodat het den mensch ontzegd is over leven en lichaam vrij te beschikken. Maar het Opperwezen is niet minder van de uiterlijke goederen meester en eigenaar; wel worden die den mensch ruimer ter beschikking gesteld, maar toch zóó dat hij ze gebruike tot glorie van zijn Schepper, en niet willekeurig, noch tot zonde, noch tot een blijkbaar onzinnige daad, b.v. door ze nutteloos te vernielen. Tegenover God is de mensch geen volmaakt eigenaar van zijn goederen, wel een vruchtgebruiker die de bedoelingen van den Oppersten Eigenaar in aanmerking nemen moet. Doet hij dat niet, dan behoort hij niet dadelijk daarin een doodzonde te zien, zooals we in den zelfmoord erkennen om de belangrijkheid der zaak, het leven, dat daardoor teloorgaat. - Maar de uiterlijke goederen gebruiken tegen de bedoelingen van den Schepper is toch een moreele wanorde, minstens een dagelijksche zonde, als elke onredelijke daad; een vergrijp, niet tegen de rechtvaardigheid, want die deugd regelt de betrekkingen tusschen God en mensch niet, maar wel tegen de hoogere deugd van Godsvereering.

_**_*

Het is nu wel duidelijk, dat de draagwijdte van het eigendomsrecht tegenover andere personen, ook met het oog op Gods bedoelingen aangaande de uiterlijke goederen, moet geschat worden. Gods Voorzienigheid schiep en bestemde de goederen dezer wereld op de eerste plaats tot onderhoud van leven en krachten voor de menschen in 't algemeen. Zeker wil Zij, in de bestaande maatschappij, verdeeling van goederen en privaateigendom, om de wijze redenen en dringende noodza-

[p. 3]

kelijkheid boven uiteengezet. Maar die toeëigening aan enkelingen mag niet zóó verstaan en doorgedreven worden, dat de eerste bedoeling der Voorzienigheid van geen tel meer is.

Zoo moet privaateigendom wijken vóór het noodrecht van iemand, die om zijn leven te redden andermans niet al te aanzienlijk goed volstrekt zou moeten nemen en verbruiken: men denke op een arme die van uitputting sterft en dus het recht heeft zich een brood toe te eigenen: de bakker heeft den strikten plicht zich daartegen niet te verzetten. Dat ons Burgerlijk Wetboek dat noodrecht nog niet erkent, is te betreuren; doch de natuurwet neemt het aan en wettigt het voor het geweten.

Ook is socialisatie of nationalisatie van een bepaald soort goederen, mits vergoeding aan de huidige eigenaars toegekend, niet tegen de katholieke leer, indien het duidelijk zou bewezen zijn, dat het veel voordeeliger is voor het algemeen welzijn, dat de Staat eigenaar en exploitant weze van die goederen.

Eindelijk blijkt nu duidelijk, volgens 'Rerum novarum' en 'Quadragesimo anno', dat de eigendom niet slechts een individueel maar ook een sociaal karakter heeft. In dien zin zegden reeds de heilige Vaders, dat de rijken de gezanten en mandatarissen zijn van Gods Voorzienigheid om de goederen dezer aarde behoorlijk aan iedereen te doen toekomen. Nadat de eigenaar ruimschoots van zijn geld genomen heeft wat noodig is om te leven volgens zijn stand, en zelfs om op bezadigde wijze op te klimmen tot een hongeren, en ook om de toekomst zijner kinderen te verzekeren... moet hij volgens Gods bedoelingen wat overblijft, wat wij het 'overvloedige' zullen noemen, besteden tot nut van anderen. Hij mag het dus niet vernielen, noch onvruchtbaar laten liggen, noch verbruiken op een wijze die voor niemand nuttig is, - verspilling is 'zonde' zegt het volksgeweten - maar anderzijds heeft hij in den regel vrije keus om te bepalen welke nuttige bestemming hij er aan geven zal. In die vrije keus bestaat een voordeel en een voorrecht van

den eigendom, een heilzaam prikkel tot arbeid ten einde over grootere sommen te kunnen beschikken. Zoo mag een nijveraar zijn overvloedige goederen besteden om zijn zaken uit te breiden, en aldus werkgelegenheid te geven, en tegen voordeeligen prijs dingen voort te brengen die strekken tot algemeene welvaart. Volgens de omstandigheden is dit of dat gebruik meer aan te raden: een werkgever handelt zeeg goed door zijn overvloed aan te wenden, om aan zijn werklieden ruimschoots loonen en toeslagen te betalen; en boven de goede werken tot lichamelijke barmhartigheid, tot hulp voor armen en zieken, steken hoog uit de werken van geestelijke barmhartigheid, als tot ondersteuning der goede pers, der goede scholen, der verre Missiën, enz...

Meteen hebben wij aangetoond, dat, nadat de eigenaar aan de strikte rechtvaardigheid voldeed, door aan anderen te geven wat hun toekomt, zoodat niemand meer een strikt recht tegenover hem heeft, hij nog, volgens de leer van S. Thomas, van Leo XIII en Pius XI, in het gebruik zijner goederen moet letten op andere deugden, als de sociale rechtvaardigheid, die de betrekkingen regelt van den enkeling tegenover de gemeenschap, en krachtens welke, zooals we boven zegden, het 'overvloedige' tot nut van anderen moet gebruikt worden. Daarbij komt in aanmerking de naastenliefde, waarvan we nu ten slotte de verplichting nauwer moeten omschrijven.

Volstrekt valsch is het te meenen, dat de naastenliefde, althans wat de tijdelijke goederen betreft, een 'facultatieve' deugd is, die men door liefdadigheid naar beliefte beoefenen of niet beoefenen mag. De aalmoes is in zekeren zin verplichtend op straf van zonde. Benevens het geval van uitersten nood, reeds boven vermeld, waarin zelfs privaateigendom wijkt voor het noodrecht en men, althans uit naastenliefde en met betrekkelijk groot bezwaar, verplicht is den noodlijdende te redden; - benevens het geval van grooten nood van den evennaaste, waarin men dien persoon helpen moet, zelfs met het-

[p. 4]

geen tot eigen stand noodig is, als met het kan zonder betrekkelijk groot bezwaar; - buiten die voorbijgaande omstandigheden, loeren alle katholieke moralisten, dat om in 't algemeen tot de gewone behoeften der noodlijdenden bij te dragen, men toch iets als aalmoes moet ten beste geven, zelfs al had men geen 'overvloed' en dus uit de goederen die men tot eigen stand zou mogen gebruiken zonder aan de sociale rechtvaardigheid (zie boven) te kort te komen. Wie volgens deze laatste deugd zijn overvloed gebruikt ten gunste van anderen, voldoet zeker ook aan het gebod der liefde van iets tot verlichting van gewone noodlijdenden te besteden; maar wie geen overvloed heeft, is daarom niet van allen aalmoesplicht verschoond. De zedenleer eischt niet veel tot dien liefdeplicht, en, Goddank, geven onze goede katholieken meer dan als strikt verschuldigd bewezen wordt. Noch mogen wij, Christenen, gedongen dat sommigen het begrip der aalmoes uitkrijten als verlagend voor de menschelijke waardigheid; wij zullen ook niet vergeten, dat het dikwerf heel wat beter is werk of aanbeveling daartoe te geven dan geld, en dat vooral de werken tot geestelijk welzijn steun verdienen, te meer daar in de algemeene lichamelijke behoeften tegenwoordig ruim voorzien wordt door tegemoetkomin

gen van wege den Staat en door instellingen van openbare liefdadigheid. Zoowel als tot beoefening der sociale rechtvaardigheid, gelijk we boven betoogden, beweren wij dat men, om zijn liefdeplicht tot leniging der algemeene nooden te vervullen, ook vrij kiezen mag aan wien of aan wat zijn aalmoes zal ten goede komen.

Mochten onze katholieken van den goeden stand nu toch eens begrijpen, hoe valsch en onchristelijk het is te zeggen: 'Ik betaal al wat ik schuldig ben, en voorts doe ik met mijn geld al wat ik wil, zonder dat wie ook zich daarmee te moeien heeft... Al die “nieuwe” gedachten zijn een toegeving aan Socialisme en Communisme!.' Wie zoo spreekt, betuigt zich hyperconservatief en economischliberaal gestemd, ja onbewust of vrijwillig doof voor de leer der Kerk in zake tijdelijke goederen. Privaateigendom is zeker een recht, dat God en Kerk doen eerbiedigen; maar het is niet alleszins onbeperkt vooral in het gebruik der goederen, en brengt plichten mede, de 'plichten van den rijkdom', die gelijk we boven betuigden, behooren tot de deugden van sociale rechtvaardigheid en van naastenliefde.

Leuven.