Streven. Jaargang 31

[p. 502]

Belgrado en de mensenrechten
(Eerste fase)
L.L.S. Bartalits

De conferentie van Belgrado werd eind december 1977 verdaagd nadat er elf weken was gepraat over de Slotacte van Helsinki (1975). Het ging erom na te gaan in hoeverre er sinds 1975 resultaten waren bereikt en hoe de Slotacte van Helsinki in de toekomst zou kunnen worden geëffectueerd. De Sovjet-Unie schijnt te streven naar een slotdocument waarin alle 35 deelnemende landen hun tevredenheid betuigen met het bereikte en beloven vrede en samenwerking te zullen bevorderen. Het Westen, naar mag worden verwacht, kan hiermee geen genoegen nemen.

Tot december 1977 was er nog geen beslissing genomen. De afgevaardigden van de Sovjet-Unie gingen ermee akkoord dat er na Kerstmis in plenaire zittingen nieuwe punten konden worden opgebracht met betrekking tot de tenuitvoerlegging van de Slotacte van Helsinki. Bovendien hadden de Russen geen bezwaar om van de sluitingsdatum 15 februari af te wijken en de onderhandelingen in de zomer voort te zetten. Beide partijen hebben daardoor nog de tijd om uit te maken op welke punten zij willen aandringen en hoeveel concessies zij kunnen doen.

De overeenkomst van Helsinki heeft individuele personen (vooral in de Oosteuropese landen) aangemoedigd om meer rechten van hun regeringen te vragen.

Bovendien hebben groepen in Oost-Europa en in de Sovjet-Unie die een meer open beleid ten opzichte van het Westen voorstaan, een steun in de rug gekregen. Het probleem voor Belgrado is hoe dit proces gaande te houden en op welke voorwaarden.

Aan de Westeuropese delegaties, met name de Engelse, is verweten te weinig concreet te zijn geweest bij het veroordelen van schendingen van mensenrechten. Deze vaagheid diende volgens de Westeuropeanen om de Sovjet-Unie niet teveel te prikkelen en daardoor op zoveel mogelijk punten tot overeenstemming te komen. Maar de Amerikanen zijn veel openhartiger geweest en hun verhouding tot de Sovjet-Unie is er niet noemenswaardig door verslechterd.

De vertegenwoordigers van de Westeuropese landen dienen echter een geloofwaardig beleid te voeren ten opzichte van de Oosteuropese landen en de

[p. 503]

Sovjet-Unie en het zou zeker mogelijk zijn om openhartiger te zijn zonder schade voor de goede Oost-West verhoudingen.

Wanneer de Westelijke delegaties echter meer succes zullen bereiken door hun rustig optreden, dan kunnen zij de kritiek naast zich neerleggen. Het is echter jammer genoeg niet duidelijk wat de Russen willen. Zij hebben de conferentie in Belgrado geconfronteerd met de arrestatie van mensen die zich beroepen op Helsinki en willen een van hen, Sjtsjaranski, terecht laten staan voor verraad. Zou dit nog tijdens de zittingen van de conferentie van Belgrado gebeuren, dan zou dit stagnatie veroorzaken. Begint het proces tegen Sjtsjaranski pas na de conferentie, dan geven de Russen daarmee hoe dan ook te kennen hoe zij over de mensenrechten denken. Het Westen dient dus - naar mag worden verwacht - vóór het eind van de conferentie van Belgrado de Russische autoriteiten te vragen om vrijlating van de mensen die zich op de Slotacte van Helsinki beroepen.

Nu kan men stellen dat de Slotacte van Helsinki gaat over algemene principes, maar niet om individuele gevallen en dat het gedeelte over mensenrechten niet speciaal is opgesteld ten behoeve van Russische dissidenten. Het ging in eerste instantie - naar mag worden verondersteld - om betere contacten tussen de landen van Oost en West. Het zou kortzichtig genoemd kunnen worden de ontspanning tussen Oost en West algemeen in gevaar te brengen om reden van bijzondere schendingen van mensenrechten. De Kremlinleiders - naar mag worden verondersteld - weten echter terdege hoe de publieke opinie in het Westen zal reageren op politieke processen. Zij kunnen er alleen mee doorgaan, indien zij bewust schade willen betrokkenen aan het overleg in Belgrado.

De beslissing hierover moeten de leiders in Moskou nemen. Het enige wat het Westen kan doen is steun aan een reeds ingediend voorstel om extra bescherming te verlenen aan mensen die al-of-niet-uitvoering van de Overeenkomst van Helsinki signaleren.

Postulaat en realiteit

Het nakomen van de Slotakte van Helsinki is het onderwerp van een veelomvattende en deprimerende documentatie, verzameld door de Amerikaanse ‘Commission on Security and Cooperation in Europe’, vervaardigd onder leiding van de afgevaardigde Dante B. Fascell en senator Claiborne Pell, met medewerking van vertegenwoordigers van Senaat, Huis van Afgevaardigden en van de ministeries van Buitenlandse Zaken, Defensie en Handel. (Basket III: Implementation of the Helsinki Accords, before the Commission on Security and Cooperation in Europe, Vol. I-VI. US Govt. Printing Off., Washington 1977. - Implementation of the Final Act of the Conference on Security and Cooperation in Europe: Findings and Recommendations Two Years After Helsinki. US Govt. Printing Off., Washington 1977.)

[p. 504]

De commissie was gevormd om onafhankelijk alle bereikbare feiten te verzamelen met betrekking tot Mand drie. De medewerkers werd weliswaar de toegang geweigerd door de Sovjet-Unie en de andere Oosteuropese landen, maar zij konden in de rest van Europa en voorts door publieke audities, interviews van duizenden emigranten en documenten een representatief beeld krijgen over de humanitaire situatie. Even indrukwekkend als de erin vervatte bewijsvoering ter zake van de talloze schendingen van de bepalingen van de Derde Mand in de Sovjet-Unie en de rest van Oost-Europa, is het aantal mensen in Oost en West dat aan deze documentatie heeft meegewerkt. Het is overigens geen eenzijdige aanklacht: ook de schendingen aan Westelijke zijde worden vermeld. Het Amerikaanse onderzoek stelt vast dat de ondertekening van de Slotacte van Helsinki geen wezenlijke verbetering heeft gebracht, ja dat de niet-vervulling van Mand drie door de communistische landen een negatieve invloed heeft gehad op de ontwikkeling van normale en vriendschappelijke relaties en de voortgang van de samenwerking. Men concludeert gelukkig hieruit niet dat de onderneming in het kader van de Conferentie voor Europese Veiligheid en Samenwerking (CVSE) geen zin heeft. Bruikbaar resultaat van de Conferentie van Helsinki vindt men, dat de behandeling van de afzonderlijke burger nu als maatstaf voor internationale vertrouwenswaardigheid van een staat geldt, en daarom zijn de Amerikanen optimistisch op lange termijn, dat tenslotte een detente-met-menselijk-gelaat kan ontstaan. De Sovjet-Unie en de overige Oosteuropese landen blijken volgens het rapport zeer verschillend op Mand drie te hebben gereageerd. Het slechtst staat het met de mensenrechten, contacten en informatie in de Sovjet-Unie, bijna even erg is het in Tsjechoslowakije; wezenlijk beter is het in Hongarije en Polen (met name wat religie en kerk betreft); in de DDR en Roemenië worden van allerlei schendingen geregistreerd, over Bulgarije kan, wegens gebrek aan kennis, niets bepaalds gezegd worden, en Joegoslavië geldt voor de Amerikaanse commissieleden als een witte raaf.

Deze evaluatie wordt in concreto door de behandeling van de zogenaamde ‘Helsinki-groepen’ in die landen bevestigd. De vervolging van mensen en groepen die voor de uitvoering van de Slotacte van Helsinki pleiten (Prof. Ginzburg en Sjtsjaranski in Moskou, Roedenko en Tychy in de Oekraïne, groepen in Litouwen, Armenië en Georgië, de ondertekenaars van Charta 77 in Tsjechoslowakije), wordt beschouwd als flagrantste schending van de bepalingen der Slotacte van Helsinki. Land voor land, en punt voor punt, worden het zich houden aan de mensenrechten, de intermenselijke contacten en de informatiemogelijkheden onderzocht, namen en gevallen genoemd, getallen gegeven. De conclusie is dat vervolging van dissidenten, de onderdrukking van gelovigen en de benadering van minderheden in de Sovjet-Unie sinds de plechtige ondertekening van de Slotacte van Helsinki in 1975 zijn toegenomen. Uit de audities blijkt ook dat reacties in het Westen op het terroriseren van prominente personen niet zonder effect blijven;

[p. 505]

maar wat gebeurt met de duizenden onbekende vervolgden? En volgens de commissie zijn dat in de Sovjet-Unie alleen al ruim 10.000 gevangenen.

Het commissieonderzoek wijst overtuigend op de samenhang met Mand twee, de economische, technische en wetenschappelijke betrekkingen. De geheimhouding van economische informatie, de reisbeperking voor Westelijke zakenlieden of het gebrek aan direct contact tussen leveranciers en afnemers zijn al even hinderlijk voor een uitbreiding van de handelscontacten als het verschil tussen de systemen dat is. Vooruitgang wordt alleen maar geboekt op het terrein van milieubescherming.

Geringe vooruitgang

De uitwisseling van wetenschap en onderwijs maakte sinds de totstandkoming van de Slotacte van Helsinki maar geringe vooruitgang. In 1976 kwamen uit West-Europa 10.506 jongelui in de Verenigde Staten studeren en maar 775 uit de Oosteuropese landen en uit de Sovjet-Unie. Aan wetenschappelijke contacten wordt in Oost-Europa en in de Sovjet-Unie zeer veel in de weg gelegd.

Afgezien van een paar faciliteiten voor buitenlandse correspondenten is er de afgelopen twee jaar een grotere ‘poreusheid’ voor informaties gekomen, ja, er wordt zelfs vastgesteld dat recente communistische acties resulteren in een algemene verslechtering van de behandeling van journalisten, een ‘anti-journalisten-campagne’.

De informatieuitwisseling laat zich uiteraard slecht meten, maar de volgende getallen geven een aanwijzing: in 1976 werd in de Verenigde Staten 294.371 kg luchtpost-drukwerk uit de Sovjet-Unie ingevoerd, terwijl in omgekeerde richting naar de Sovjet-Unie slechts 56.654 kg werd vervoerd. De distributie van Amerikaanse tijdschriften in Oost-Europa steeg sinds 1975 nauwelijks, Newsweek bijvoorbeeld kon zijn oplaag daar verhogen van 2.676 tot 2.681, Time van 1.182 tot 1.280, US News & World Report van 481 tot 631, maar de verkoop van de International Herald Tribune daalde van 1.757 tot 1.645.

De commissie hecht zeer veel waarde aan informatie-uitwisseling, en bepleit het vertalen, de inrichting van bibliotheken met literatuur in vreemde talen, en de uitwisseling van boeken tussen openbare leeszalen.

De commissie onderkent dat ook Westelijke landen de Slotacte van Helsinki inzake Mand drie niet geheel nakomen. Een ernstig minuspunt wordt geacht het feit dat de Verenigde Staten de conventie van de Verenigde Naties inzake de Mensenrechten nog steeds niet hebben geratificeerd. Voorts betwijfelt de Commissie het, na vele hearings, of de restrictieve visapraktijk van de Verenigde Staten of het Jackson-Vanik-Amendment op de Trade Act 1974 (dat verlening van meestbegunstigde natie-behandeling afhankelijk stelt van een liberaler emigratiebeleid) in de geest van de Slotacte van Helsinki zijn.

[p. 506]

De Amerikaanse commissie vermeldt ook dat er tekorten bestaan tussen de Westelijke landen onderling voor wat de eisen van Mand drie betreft. Zo verneemt men dat het thans moeilijker is dan vroeger om Amerikaanse documentatie- en vertaaldiensten in Zwitserland te krijgen. Sinds de herfst van 1976 is het materiaal van de National Technical Information Service nog slechts via Parijs te betrekken, en dat is vier- tot vijfmaal zo duur, en bovendien wordt de toezending sterk vertraagd.