Streven. Jaargang 31

[p. 483]

De universele bestemming van de goederen
V. Cosmao O.P.

Op hun zesde Algemene Vergadering (1/5/1974) hebben de Verenigde Naties een verklaring uitgegeven over een nieuwe economische wereldorde: hoe komen wij tot een vrijwillig aanvaarde herverdeling van produktie, inkomen en macht in de wereld? Alle daaropvolgende internationale conferenties hebben geprobeerd dat probleem nader te omschrijven en er oplossingen voor te zoeken. Nu het ernaar uitziet dat de onderhandelingen aan het mislukken zijn door het gebrek aan politieke wil van de industrielanden - dat is althans de mening van de Derde Wereld - is het misschien nog tijd om ons af te vragen of de christelijke kerken enige bijdrage kunnen leveren tot een antwoord op die uitdaging.

Men begint er zich inderdaad rekenschap van te geven dat een van de voornaamste hinderpalen van ideologische aard is: de vanzelfsprekendheid van het bestaande internationale systeem, zoals dat gegroeid is uit het samenspel van kolonisatie en industrialisatie, is namelijk in zijn onbewuste fundamenten nog steeds onaangetast gebleven. De concentratie van macht en rijkdom wordt nog altijd als een ‘evidentie’ beschouwd door diegenen die er wel bij varen.

Wel beginnen zij in te zien dat zij boven hun stand leven. Maar zolang zij die vanzelfsprekendheden en gevestigde ideeën, waar iedereen onbewust belang bij heeft dat ze onbesproken blijven, niet bespreekbaar maken en op de helling durven zetten, blijft de sociale dynamiek geblokkeerd. Toegeven dat men boven zijn stand leeft, zou immers tot de erkenning moeten leiden dat anderen, elders in de wereld, daarvoor dan het gelag betalen en dat men bijgevolg, hoe dan ook, ooit wel eens zal moeten verzaken aan de eindeloze stijging van het eigen welvaartspeil.

In de strijd om de macht of de tegenmacht heeft niemand er, op korte termijn, belang bij die bewustwording te verhaasten: ze druist te sterk in tegen de gangbare denkgewoonten en gedragingen. En ongeluksprofeten vinden toch altijd weinig gehoor, al geeft de geschiedenis hun later meestal gelijk. De christelijke kerken echter beschikken vaak over een gehoor dat ruimer is dan hun eigen religieus geïnteresseerd publiek. Daarom zijn zij misschien beter in staat om al wie horen wil, waarheden voor te houden die men niet

[p. 484]

zo graag hoort, maar die men vroeger of later toch onder ogen zal moéten zien.

Daar komt bij dat de kerken zelf betrokken zijn geweest bij de opbouw van het bestaande systeem dat, met het oog op een rechtvaardiger verdeling van goederen en macht, dringend aan verandering toe is: vooruitgang van de beschaving hebben zij zonder meer geïdentificeerd met evangelisatie en zo hebben zij ertoe bijgedragen een aantal van die vanzelfsprekendheden waarop het systeem berust, in te prenten en in stand te houden. Willen zij consequent blijven met hun boodschap, dan zijn zij genoodzaakt nu ertoe bij te dragen die vanzelfsprekendheden af te breken en er nieuwe voor in de plaats in omloop te brengen: evidenties die deel uitmaken van hun collectief geheugen, maar die niet meer werkzaam zijn in de maatschappij van vandaag. De kerken kunnen dat, omdat zij in die maatschappij voor een deel toch altijd nog een ideologische macht vertegenwoordigen.

Grondprincipe

Een van die verdrongen evidenties is de universele bestemming van de goederen, een grondprincipe van elke christelijk geïnspireerde ethiek. Paulus VI heeft daar uitdrukkelijk aan herinnerd in de encycliek Populorum progressio. Het loont de moeite die tekst even te herlezen: ‘“Vervult de aarde en onderwerpt haar”: vanaf de eerste bladzijde leert de bijbel ons dat de gehele schepping bestaat voor de mens. Op hem rust de plicht zijn verstandige krachten in te zetten om haar door zijn arbeid produktief te maken en om zo te zeggen te voltooien tot zijn eigen voordeel. Als de aarde gemaakt is om iedereen middelen van bestaan en de instrumenten van vooruitgang te verschaffen, dan heeft dus ieder mens het recht er te vinden wat voor hem noodzakelijk is. Het laatste Concilie heeft eraan herinnerd: “God heeft de aarde met alles wat zij bevat, bestemd voor het gebruik van alle mensen en volken, zodat de goederen van de schepping op billijke wijze ten goede moeten komen aan allen volgens de regels van de rechtvaardigheid, verbonden met de liefde”. Alle andere rechten, welke die ook zijn, ook die betreffende eigendom en vrije handel, zijn daaraan ondergeschikt: zij moeten de verwezenlijking hiervan dus niet belemmeren, maar integendeel vergemakkelijken, en het is een zware en dringende sociale plicht ze terug te brengen tot hun oorspronkelijke bedoeling’ (no 22).

Met deze woorden werd een wel heel traditionele doctrine nog eens ingescherpt. In de joods-christelijke openbaring had die leer zich ontwikkeld dank zij voortdurende inspanningen om de maatschappelijke praktijk anders te richten, tegen haar ‘spontane’ neiging in om structuren van ongelijkheid in de maatschappelijke verhoudingen in te bouwen. Met een beroep op het gelijkheidsideaal van het nomaden- en patriarchale verleden, verdedigden de profeten het recht van de armen, de zwakken, de weduwen en wezen

[p. 485]

tegen al wie grond en goederen inpalmden. De wet zelf voorzag ‘kunstmatig’ aangebrachte breuken in de mechanismen die ongelijkheid voortbrengen en instandhouden: ter gelegenheid van een sabbat- of jubileumjaar werden de akkers teruggegeven aan wie ze hadden moeten afstaan, werden de schulden kwijtgescholden, werden de slaven in vrijheid gesteld...

Volkomen in de lijn van deze joodse praktijken, die optornden tegen de ‘natuurlijke’ inertie van de sociale structuren, hebben de Kerkvaders het principe van de universele bestemming van de aardse goederen radicaal ernstig genomen. Wie het noodzakelijke ontbeert, heeft het recht het daar te nemen waar het te vinden is. Paulus VI citeerde Ambrosius: ‘Niet van uw bezit deelt gij de gaven uit aan de arme, gij geeft hem wat hem toebehoort. Want wat gemeenschappelijk is gegeven ten gebruike van allen, dàt eigent gij u toe. De aarde is aan iedereen gegeven en niet uitsluitend aan de rijken’ (Populorum Progressia, no 23).

Beweren dat de arme recht heeft op zijn dagelijks brood, heeft geen enkele zin als de maatschappij zo georganiseerd is, dat zij hem geen enkele mogelijkheid biedt om dat recht te laten gelden. Als het principe onbetwistbaar is, wordt elke samenleving betwistbaar die de uitoefening van dat principiële recht onmogelijk maakt.

In de joods-christelijke traditie vindt dat recht van de arme zijn grond in God zelf: alles is van God, en voor God is de mensheid één. De symboliek in de figuur van Adam en van Christus stempelt de hele mensheid, in haar relatie tot God, tot ‘diens éne zoon’ - ‘in Christus zijt gij allen één’ (Gal. 3, 28) -, tot het éne subject van de geschiedenis, tot de éne bestemmeling van de goederen die nodig zijn om in menselijkheid te bestaan. Dat inzicht is dus allerminst een soort ethisch aanhangsel van het geloof in God: de betekenis zelf van Gods Woord, van Gods bedoeling staat hier op het spel. Wie ‘God’ zegt, zegt dat de mensheid voor God één en dus solidair is.

Als de aarde toevertrouwd is aan die radicaal éne en solidaire mensheid om ze te bewerken en het levensnoodzakelijke te laten voortbrengen, dan is de universele bestemming van de goederen een primaire waarheid en een evidentie die de verhouding van de mens tot de natuur fundeert. Als de mensheid slechts bestaat dank zij die transformatie van de natuur, dan is zij in dat scheppend werk collectief één en solidair zoals zij dat voor God is. De arbeid van allen is bestemd om te voorzien in het levensonderhoud van allen.

Overwinning

Meer nog dan een stel normen die voorschrijven hoe een gelovige zich te gedragen heeft en meer dan louter utopische declaraties is het spreken over God in radicale tegenspraak met de universele ervaring van de maatschappijstructuren die de ongelijkheid in de hand werken, net zoals de openbaring van een God die doden tot leven wekt, in tegenspraak is met de universele

[p. 486]

ervaring van de dood. Maar juist zoals die ontkenning van de dood geen vlucht is in de onwerkelijkheid, maar een overwinning van het leven op de werkelijkheid van de dood en de angst die deze oproept, zo is ook de weerstand tegen de ongelijkheid, in christelijk perspectief, een weerstand tegen de inertie die naar de dood leidt. In de wereld zoals die sinds de 16e eeuw werd gestructureerd, wordt die dodelijke inertie heel concreet vertaald in een verdeling van de aardse goederen die omgekeerd evenredig is met die van de bevolking. En alle beschikbare cijfers tonen aan dat die ‘natuurlijke’ trend onomkeerbaar is: de mensheid valt uiteen in een minderheid die proportioneel alsmaar kleiner en rijker, en een meerderheid die alsmaar groter en armer wordt. Iedereen is het erover eens dat die trend dodelijk is, niet alleen voor hen die er letterlijk aan doodgaan omdat hun het levensnoodzakelijke ontbreekt, maar ook voor de anderen, die bedacht moeten zijn op een onvoorspelbare en onvoorstelbare ramp. In een zee van ellende moét een eiland van rijkdom vroeger of later worden overspoeld.

Het is tegen die trend, die even onverbiddelijk lijkt als de fysische entropiewet, dat men wel iets zal moeten ondernemen voor het tot een catastrofe komt, een catastrofe die alleen al door het falen van de natuur (een reeks mislukte oogsten b.v.) uitgelokt kan worden. Iedereen erkent dat het niet de technische middelen zijn die in gebreke blijven, maar de politieke wil. Maar waar kan die vandaan komen?

In de loop van de geschiedenis zijn er herhaaldelijk bewegingen voor meer gelijkheid opgestaan die zich radicaal afzetten tegen de praktijk en de taal van de Kerk, maar die in overeenstemming waren met haar oorspronkelijke dynamiek. Tot nog toe echter is het principe van de universele bestemming der goederen niet bij machte gebleken om een collectieve weerstand in het leven te roepen tegen een wereld die structureel de ongelijkheid in stand houdt. Op dezelfde manier blijkt nu ook het voorstel van de Derde Wereld om de produktie en de produkten uit vrije wil billijk te verdelen, op zichzelf alleen niet overtuigend genoeg te zijn om het bestaande systeem in beweging te brengen. Mocht er echter een verbond tot stand komen tussen dat voorstel van de Derde Wereld en het aloude principe van het gelijke recht van allen, dat een structurerend bestanddeel is van de christelijke traditie, dan is dat verbond wellicht in staat een georganiseerde weerstand tegen de inertie van het systeem op gang te brengen.

Bewustwording

Een vrijwillige reorganisatie van de wereld is immers niet mogelijk zonder een collectieve bewustwording, niet alleen van de groeps- en regionale belangen, maar vooral van het algemene belang; en het is niet a priori evident dat de belangen van de industrielanden en die van de ontwikkelingslanden

[p. 487]

op lange termijn complementair zullen zijn: nu al blijken ze op dramatische wijze onverenigbaar te zijn door de ‘verstoringen’ die ze in de industrielanden teweegbrengen.

Willen de evidenties van het christelijk bewustzijn weer vat krijgen op de werkelijkheid en weer voldoende mobiliseringskracht ontwikkelen, dan is het niet voldoende, mét de oorspronkelijke traditie, alsmaar te herhalen dat de arme recht heeft op zijn dagelijks brood. Zij die thans van honger omkomen, zijn niet in staat het voedsel dat zij nodig hebben om te overleven te gaan halen waar het te vinden is; ze moeten geduldig wachten tot iemand bereid is het hun te leveren. Wij moeten nieuwe wegen vinden om dat recht van de armen weer vanzelfsprekend te maken. In een economie die steeds meer een wereldeconomie wordt en haar contradicties opstapelt, is er geen andere weg dan die van de vrijwillige herverdeling van de goederen en dus van de produktie, het inkomen en de macht. De reorganisatie van de wereld is de onmisbare voorwaarde om de universele bestemming van de goederen in werkelijkheid om te zetten.

Zo ontmoeten hier elkaar op een paradoxale wijze het initiatief van de arme landen, die door de expansie van de christenheid (die thans volop aan het afbrokkelen is) in hun onderontwikkeling gehandhaafd werden, en de christelijke idee van het recht van de armen om zelf het initiatief in handen te nemen! De omwenteling van het bestaande systeem door de machtsovername van de door hun afhankelijkheid machteloze landen is op een nieuwe, geactualiseerde manier hetzelfde als de radicale contestatie van de toenmalige maatschappij door de joods-christelijke vanzelfsprekendheden. Sinds het christendom, door een samenloop van historische omstandigheden, de ‘burgerlijke godsdienst’ van het Westen is geworden en eeuwenlang als de voornaamste legitimatie van de westerse maatschappij is gaan fungeren, hebben de vanzelfsprekendheden hun werkzaamheid verloren. Het initiatief van de armen dwingt de Kerk nu tot haar oorspronkelijke waarheid terug te keren. Indien de Kerk die uitdaging aanvaardt, kan zij opnieuw die evidenties in omloop brengen die nu, doordat ze verduisterd zijn, het initiatief van de armen niet kunnen ondersteunen.

Het is dus echt op een historisch moment, in de internationale actualiteit, dat de Kerk zich uitgedaagd ziet om naar haar eigen bronnen terug te keren. Nog voor ze tot leerstellige stellingnamen komt, moet ze in de allereerste plaats die evidenties, de primaire waarheden, de meest radicale betekenisinhouden van Gods Woord opnieuw ontdekken, om zowel haar taal als haar praktijk opnieuw geloofwaardig en betekenisvol te maken. Alleen op die voorwaarde kunnen de ideologische barrières uit de weg geruimd worden op de weg naar de noodzakelijke transformatie van het bestaande systeem dat de verhoudingen regelt tussen meer en minder geïndustrialiseerde landen, landen die door de technische ontwikkelingen dichter bij elkaar gebracht, door inkomen en macht steeds verder uit elkaar gehaald worden.

[p. 488]

Alleen op die voorwaarde kunnen wij weer zo over God of over Godservaring gaan spreken, dat dit spreken een betekenis krijgt voor de wereld. Als God spreekt, zegt Hij het tegenovergestelde van wat er gebeurt in een wereld die de logica van de structurele ongelijkheid huldigt. Als God spreekt, tekent Hij verzet aan tegen de wereld. Hij is met hen die de wereld willen veranderen.