Streven. Jaargang 28

[p. 963]

(Groot)-stad tegen (kleine) mens
Het drama van de Brusselse Noordwijk
Frank Moulaert

In het begin van dit jaar verscheen bij het Davidsfonds De Grote Stad: een Geplande Chaos van Jozef Lievens, Nicole Brasseur en Albert Martens. Dit boek ging vooraf aan het Noordwijkarchief, samengesteld door Willy Hauwaert onder de titel Le Plan Manhattan ou que crèvent les expulsés. Beide werken - het laatste beter gedocumenteerd maar heel wat minder duidelijk dan het eerste - verhalen ons het drama van de Brusselse Noordwijk.

De schrijvers van De Grote Stad situeren de strijd van de bewoners van de Noordwijk tegen de gemeentebesturen van Brussel, Schaarbeek en Sint-Joost-ten-Node en tegen de promotoren van het Manhattanplan, in het breder kader van de grondspeculatie en de manklopende Belgische huisvestingspolitiek. Toch wordt het nog fundamenteler uitbuitingsmechanisme (hoe politici hun eigen belangen en die van andere rijken verdedigen, terwijl ze de rechten van de kapitaalarmen ontkennen) onvoldoende aan de kaak gesteld. Dit mechanisme is typisch voor de laat-industriële economie, waarin de Noordwijktragedie zich situeert.

Laat-industriële stadsdynamiek

De laat-industriële samenleving kenmerkt zich door een hyper-expansieve tertiaire sector. Met tertiaire sector bedoelen we dan vooral de diensten noodzakelijk bij het (industrieel) produktieproces: organisatie, distributie en de daarvan afgeleide activiteiten zoals transport-, bank-, verzekeringswezen, informatieverwerking, enz....¹

De stijging van de arbeidsproduktiviteit gedurende heel de industriële fase van de liberaal-kapitalistische economie heeft de expansie van die tertiaire sector mogelijk én noodzakelijk gemaakt. De toenemende levensstandaard van de industrie-arbeiders werkte een discrepantie in de hand tussen hun statusaspiraties en het soort arbeid dat zij verrichtten. Deze discrepantie

1 Dus slechts een gedeelte van de activiteiten die de tertiaire sector normaal omvat. Daarnaast komen nog diensten als openbaar vervoer, geneeskundige en sociale zorg,... Deze diensten zijn onvoldoende ontwikkeld. De analyse in het artikel gaat voor hen niet op.

[p. 964]

bevorderde op haar beurt de tendens (en ook de effectieve realisatie ervan) om weg te vluchten uit die arbeidsplaatsen, waarvan de financiële vergoeding het sociale ongenoegen, de geringschatting of het gebrek aan status niet kon compenseren. Deze vlucht dreef de arbeiders naar hoger geschoolde jobs en sociaal meer gewaardeerde taken in de tertiaire sector. Aanvankelijk beantwoordden deze verschuivingen in de tewerkstelling aan de nood van de industriële produktie (op elk niveau van het transformatieproces): aan betere organisatie- en distributievoorzieningen. Betere organisatie doet inderdaad de arbeidsproduktiviteit (d.i. de produktie per arbeider) stijgen. Georganiseerde distributie stimuleert de afzet, waardoor er meer inkomsten voor produktie- en produktiviteitsverbetering beschikbaar komen. Deze hogere produktiviteit per arbeider wordt gedeeltelijk omgezet in een hoger reëel loon, waardoor ook de levensstandaard stijgt en de drang naar betere jobs met hogere scholingseisen (in het industrieel produktieproces of in de tertiaire sector) groeit. Zo ontstaat een kettingreactie die de dienstensector steeds verder doet uitdijen.²

Een complement van deze evolutie is de kapitaalaccumulatie in de tertiaire sfeer. Om de distributie en de organisatie gestalte te geven, moet een infrastructuur met informatie- en vervoerkanalen worden uitgebouwd. Deze infrastructuur van organisatie en distributie (distributienetten met bijbehorend bank-, verzekerings-, transportwezen...) moet beantwoorden aan een aantal efficiëntiecriteria zoals centralisatie en coördinatie. Aan deze criteria kan het best worden voldaan in de (groot)stad: daar zijn reeds diensten gevestigd op kleine afstand van elkaar, daar liggen reeds verkeersen informatiekanalen ter beschikking; daar is dus reeds een minimum aan centralisatie en coördinatie aanwezig voor de uitbouw van de nieuwe diensteninfrastructuur.

Voor dit nieuwe-gebouwen-en-wegen arsenaal moet er dus grond vrijkomen binnen de stad. Dat nu de stadsgrond precies voor handels- en administratiecomplexen bestemd wordt en niet voor de aanleg van prettig leefbare wijken is helemaal geen toeval: voor promotors en gemeentebesturen brengt het eerste veel meer op. De klantenondememingen of openbare instellingen die de nieuwe gebouwen zullen betrekken, zijn immers de (nieuwe) kapitaalbezitters.

Goedkope woningen worden vooral gevraagd door arbeiders en kleine bedienden, oude mensen, vreemdelingen... Zij bezitten geen kapitaal en zijn op de immobiliënmarkt zo marginaal dat ze zelfs niet kunnen verhinderen dat hun eigen woning, hun eigen buurt worden platgewalst en dat de winstgevende diensteninfrastructuur zich precies op de grondvesten van hun

2 Over deze horizontale uitdijing van de ‘bedrijfskolom’ kan men meer lezen in F. Moulaert, De Gastarbeid in de EEG (1), in: Tijdschrift voor Diplomatie, mei 1975.

[p. 965]

vroegere woning gaat inplanten. De houding van de politici is hierbij volkomen ondubbelzinnig: dat de gebruikte grond ontnomen werd aan volksbuurten of goedkope woningbouw is voor hen bijzaak. Want je gaat toch niet investeren in volkswoningen, terwijl alternatieve beleggingen zoveel méér opleveren? Bovendien bouwen de gemeente- of stadsbesturen toch óók woningen: appartementen voor de ambtenaren en bedienden die in de administratieve centra komen werken. Maar die verkiezen buiten de stad te wonen en te pendelen. Voor de oorspronkelijke bewoners van de vernielde wijken zijn de meeste nieuwgebouwde appartementen dan ook te duur. In Rome bij voorbeeld liep een dergelijk woningbeleid uit op een weergaloze chaos: wegens de hoge huurprijs bleven bijna 40.000 appartementen leegstaan, terwijl de bidonvilles zich in de buitenwijken angstwekkend uitbreidden. Heel wat particulieren hebben dan maar op verboden terreinen woningen gebouwd, waaraan de meest elementaire voorzieningen voor hygiëne en veiligheid ontbreken. Apotheken, scholen, openbaar vervoer zijn er onbestaand.³

Andere (Westeuropese) grootsteden kennen dezelfde chaos. Met hun asociaal huisvestingsbeleid negeren de verantwoordelijke stadsautoriteiten het recht op goede woningen voor de arbeiders die nog niet door de mobiliteitsmaling gegrepen zijn. Het zijn die arbeiders die de vuile, laagbetaalde jobs nog wél willen doen en zo de continuïteit in het produktieproces verder mogelijk maken. Deze arbeiders zijn in West-Europa voor een groot deel vreemdelingen (bepaalde categorieën jobs stellen meer dan 50% vreemdelingen tewerk).⁴ Precies deze mensen komen terecht in de huizen die de fabrieksbazen tijdens de industriële fase van de liberaal-kapitalistische maatschappij aan hun arbeiders (het industrieel subproletariaat) toegewezen hadden. Hun huizen zijn het die moeten wijken voor Manhattanplannen en consorten. Zoeken ze nieuwe huisvesting tegen dezelfde voorwaarden, dan belanden ze opnieuw in een wijk met verwaarloosde woningen. Tot de volgende stadsvernieuwing hen ook daaruit verdrijft.

3 Le Monde, 2 april 1975, p. 30.

4 Er zijn - einde 1973 - 6,4 miljoen vreemde arbeiders in de EEG (op een totaal van 84,6 miljoen salaristrekkers; 7,5% dus). Met hun families maken zij een bevolking van 10,4 miljoen mensen uit (of 4,09% van de totale bevolking). In deze cijfers zijn klandestiene vreemdelingen niet inbegrepen.

Het Manhattanplan

Een voorbeeld van zo'n stadsvernieuwingsproject is het Manhattanplan voor de Brusselse Noordwijk. Die Noordwijk ligt op de gemeenten Sint-Joost-ten-Node, Schaarbeek en Brussel. Ze wordt begrensd door de kleine Ring, het Noordstation en het kanaal Brussel-Willebroek. Het plan is ontworpen door Structuren, een groep van stedebouwkundigen en architecten.

[p. 966]

Het berust op drie beginselen:

-	Volledige scheiding van auto- en voetgangersverkeer. De auto's krijgen de volledige beschikking over de ‘begane’ grond. De voetgangers moeten zich bewegen op het voetstuk (sokkel) dat rond iedere building zal worden gebouwd. De sokkels zijn onderling verbonden door voetgangersbruggen.
-	De wijk ligt op het kruispunt van 2 nog aan te leggen invalswegen die respectievelijk de Europawegen Amsterdam-Parijs en Londen-Istamboel verbinden.
-	Werk- en woongelegenheid in dezelfde wijk. De overheid heeft hiermee een dubbel doel: de pendelarbeid naar de agglomeratie opvangen en nieuwe werkgelegenheden scheppen (op. cit., p. 21).

In het totaal zijn 80 buildings tussen 18 en 162 meter hoog gepland; 11 overschrijden de 100 meter. Brussel wil 54 torens bouwen, Sint-Joost-ten-Node 18 en Schaarbeek 8 (waaronder de hoogste van 162 m.). Er zijn in het project 5.350 woningen voorzien voor 13.500 mensen. Cijfers over tewerkstelling variëren van 20.000 tot 125.000 te creëren arbeidsplaatsen. Volgens dhr. Monsch, die een officiële studie voor het Manhattanplan heeft gemaakt, zouden er in 1974 175.000 mensen in de woonwijk ‘wonen, werken of zaken komen doen’. In de slotfase zouden het er 475.000 worden!

Het Manhattanplan vormt een geheel beschreven in de afzonderlijke Bijzondere Plannen van Aanleg - één per gemeente. De drie BPA's zijn bekrachtigd bij Koninklijk Besluit op 17 februari 1967. Anno 1975 is de voltooiing van het plan nog niet in zicht. Steeds opnieuw heeft Paul Vanden Boeynants - de grote bezieler van het plan - de onderneming nieuw (vooral financieel) leven weten in te blazen. Brussel kwam reeds klaar met 2 World Trade Center Torens, de Lakense Haard, het Harmoniecomplex en een Amelinckxtoren op de Helihaven. Van de Schaarbeekse Noordwijk zijn alleen 2 Amelinckxbuildings in opbouw. Sint-Joost-ten-Node heeft de oudste Noordwijkers op zijn grondgebied staan: het Internationaal Rogiercentrum en het Manhattan Center (o.a. Sheraton en Lendihotel). De werken aan het Internationaal Communicatiecentrum - juist voor het Noordstation - gaan verder. Er wordt ook hard gewerkt aan de 2 invalswegen. De nieuwe wijkschool Sint-Rochus (op Brussels grondgebied) heeft onlangs haar deuren geopend.⁵

Van de aangekondigde - op een ‘officiële’ studie gebaseerde - spectaculaire werkgelegenheid komt niet veel terecht: einde 1974 wonen en werken in de Manhattanwijk iets meer dan 5.000 mensen. Stel daar tegenover de 11.000 oorspronkelijke bewoners die sinds 1967 uit hun huizen verdreven

5 Het Harmoniecomplex stamt uit het BPA van 1961 en behoort niet tot het Manhattanplan. Het Rogiercentrum dateert van vóór het Manhattanplan.

[p. 967]

zijn. Van deze groep zullen er ruw geschat nauwelijks 2.000 opnieuw in de wijk worden gehuisvest.

De val van het Manhattan Center

Van de ‘nieuwe’ Noordwijk is de Ten Noodse de oudste. Door haar als voorbeeld voor het Noordwijkdrama te nemen lopen we misschien het gevaar de problemen te relativeren. Want vooreerst zijn de huisvestingsproblemen in Sint-Joost niet zo groot. En ten tweede - zou men kunnen beweren - zal het failliet van een aantal investeerders in het Manhattan Center de verdere bouwwoede wel afkoelen. De feiten zullen echter de omvang van het probleem wel aantonen.

De bouw van het Internationaal Rogiercentrum geeft het startsein voor de vernieuwing van de Ten Noodse Noordwijk. De gemeenteraad onder voorzitterschap van G. Cudell (PSB) is enthousiast over verdere projecten. Kort na de goedkeuring van het BPA heeft de groep Structuren (cfr. supra) reeds plannen voor de bouw van het Manhattan Center. Het zal er F-vormig uitzien en 3 torens omvatten: een hotel ‘van hoge standing’, een luxe-hotel en een complex met luxueuze appartementen en kantoren.

Wanneer de NV Manhattan Center met financieringsmoeilijkheden te kampen krijgt, snelt de gemeente Sint-Joost te hulp. Ze gaat bij de staat een lening aan van 830 miljoen fr.: om zelf de bouwkosten van het hotel ‘met hoge standing’ te kunnen dragen - of hoe een particuliere onderneming zonder de minste sociale doelstelling door een socialistische burgemeester met staatsgeld gered wordt!

De burgemeester gaat nog verder. Hij geeft het hotel van hoge standing in erfpacht aan de Zwitserse promotor L. Lévy. De condities van deze overeenkomst vallen voor de Zwitser enorm voordelig uit. Zo bedraagt de erfpacht na 30 jaar nog slechts 1.000 fr. Als de Zwitserse financier ook nog de grond te koop krijgt voor 117 miljoen fr., terwijl de erfpacht bovendien nog enkel op het hotel gaat rusten, is voor de oppositie de maat vol. Zij reageert dan ook heftig: ‘Hoe kan de gemeente voor 117 miljoen een terrein verkopen dat haar 6 jaar voordien 146 miljoen heeft gekost?’ Maar het schepencollege doet alsof zijn neus bloedt en zwijgt. Ondertussen ziet L. Lévy de kans schoon om een flinke winst te slaan uit het doorverhuren van het ‘grand chic’ hotel aan de Amerikaanse Sheraton-hotelketen (filiaal van ITT).

Op 7 februari 1975 worden de 6 vennootschappen die de exploitatie van de hotels en de aanverwante dienstbedrijven op zich genomen hadden, door de Rechtbank van Koophandel te Brussel failliet verklaard. Onder hen de NV Bernard Lévy Delec, de NV Manhattan Center en de NV Lendi Hotel die het hotel in de tweede toren uitbaat. Belangrijke schuldeisers zijn de ‘Grand Hotel Cosmopolite’ (eigenaar van de Lenditoren), de Gene-

[p. 968]

rale Bankmaatschappij, de Chemins de Fer et Entreprises, l'Ecluse, de gemeente Sint-Joost-ten-Node, de fiscus en de Rijksmaatschappelijke Zekerheid.⁶ Wie nu zou menen dat L. Lévy zo maar de financiële dupe van dit spel wordt, heeft het mis. Zijn advocaten zijn al begonnen met te stellen dat, indien het failliet van hun cliënt niet bewezen wordt, hijzelf alle eventuele rechten zal afwijzen. Wat deze rechten betreft, moet hier in de eerste plaats verwezen worden naar de erfpacht voor de gronden waarop het Manhattan Center gebouwd is en die tot zijn eigendom behoren (cfr. supra). En zelfs indien zo'n kerel failliet gaat, beschikt hij doorgaans nog over voldoende reserves in Zwitserland. In die zin zou het voor de curatoren wellicht de moeite lonen heel nauwkeurig na te pluizen wie de Zwitserse schuldeisers zijn die nog vorderingen tegenover L. Lévy hebben.⁷

6 De Standaard, 7 februari 1975.

7 De Standaard, 19 maart 1975.

De bewoners in de kou

De eerste onteigeningen en afbraken voor het Manhattanplan in dit deel van de wijk dateren van de periode 1968-1970. Sinds 1974 gaan ze onverpoosd verder. De meeste uitgedreven gezinnen worden opnieuw gehuisvest in oude verwaarloosde woningen. Toch hadden er heel wat moeilijkheden om een ander onderdak te vinden. Een bekend geval is dat van het Marokkaans gezin B. dat sinds 1971 op zoek was naar een huis en pas in oktober 1974 een behoorlijke, goedkope woning toegewezen kreeg. Kenmerkend voor dit en vele andere gevallen zijn de touwtrekkerijen tussen de Brusselse agglomeratieraad en de gemeente Sint-Joost-ten-Node: eindeloze bevoegdheidsbetwistingen tussen administratie en politici waarvan de mensen zelf de speelbal worden.

De nood aan goedkope vervangingswoningen, ruim genoeg om kinderrijke vreemdelingengezinnen te herbergen, is sinds de eerste slopingen steeds groot geweest. Het tegen-plan van de A.R.A.U. (Atelier de Recherche et d'Action Urbaines) zoekt naar een oplossing hiervoor. De grondideeën van dit tegen-plan zijn: het opgeven van de 2 invalswegen, de verbetering en uitbreiding van de bestaande huizenblokken door aanleg van nieuwe parken en een groengordel tegenover de Willebroekse Kaai. De reeds opgetrokken torengebouwen zouden behouden blijven. De A.R.A.U. voorziet de braakliggende terreinen gedeeltelijk voor een zakencentrum, maar het wil dit tot kleinere afmetingen terugbrengen, zodat het een geïntegreerd geheel kan vormen met de huizenblokken errond (op cit., p. 22).⁸

Een ander (beperkter) alternatief wijkplan komt van de buurtgemeenschap Anawim. Deze gemeenschap heeft vooral de bedoeling oude woningen

8 A.R.A.U., Het Tegenplan van de A.R.A.U. (p. 104).
Contactadres: J. Vanderbiest, Voorzienigheidsstraat 3, 1000 Brussel.

[p. 969]

weer bewoonbaar te maken. Bij wijze van voorbeeld vergelijkt ze de mogelijke alternatieven voor het nuttig gebruik van een oppervlakte van 6.000 vierkante meter: de ruimte van een huizenblok begrensd door 4 straten. Ze verkiest de modernisering van bestaande huizenblokken boven de bouw van 2 buildings op deze oppervlakte. De argumenten die ze daarvoor aanhaalt, berusten op een studie van architect J. Bredo. Het opknappen van de bestaande woningen heeft heel wat voor op de bulldozer-met-nieuwbouw aanpak: een gemeenschappelijke tuin omringd door huizen die veiligheid voor de kinderen en beschutting tegen de wind bieden. De huizen hebben slechts 3 verdiepingen, waar de gemiddelde woontoren er 9 heeft. Een opgeknapt huizenblok zou 506 personen opnieuw kunnen huisvesten (slechts 441 in een toren). In de gerestaureerde appartementen zou de nuttige oppervlakte 96,63 vierkante meter beslaan (tegen 76,30 in een nieuwbouw-appartement). Zelfs met een kinderkamer méér ligt de bouwprijs van het gerestaureerde (en comfortabele!) appartement veel lager: 1.900 tot 4.000 fr. per vierkante meter bewoonbare oppervlakte tegen 6.000 tot 8.000 fr. voor de nieuwbouwwoningen.⁹

Zowel het A.R.A.U.- als het Anawim-alternatief zijn degelijk gefundeerde ontwerpen - in elk geval betrouwbaarder dan de reeds geciteerde officiële cijfers. De plannen waren des te realistischer daar de bestaande woningen helemaal niet afgeleefd of bouwvallig waren en heel goed gerestaureerd konden worden. Dat werd trouwens bevestigd door de weigering van het Bestuur van de Huisvesting (Ministerie van Openbare Werken) kort voor de goedkeuring van het Manhattanplan, om deze huizen in de 3 gemeenten onbewoonbaar te verklaren. Maar voor de Noordwijk zullen de tegenplannen een utopie blijven. Zowel de betrokken burgemeesters als het Ministerie van Openbare Werken hebben de plannen naast zich neergelegd. De meeste huizen zijn dan ook reeds platgewalst.

9 Aankoopsom van huis en grond, notaris- en architecthonoraria, afbraakkosten en kosten van ondergrondse parkings niet meegerekend. Voor meer gegevens verwijzen we naar ‘Restauration. Réalité ou Utopie?’.
Contactadres: Anawim, Poststraat 156, 1030 Brussel.

Brussel: dode democratie

De plaatselijke bevolking van de Noordwijk - geanimeerd door de wijkwerkers - heeft bij de respectieve gemeentebesturen steeds tevergeefs aangeklopt. Want voor een sociale huisvestingspolitiek hebben die heren en dames geen tijd: een dergelijke politiek strookt niet met hun financiële belangen. Die financiële belangen dienen ze het best door ervoor te zorgen dat de ontruiming van de gronden zo efficiënt mogelijk geschiedt. Daarom is inspraak van de bevolking uit den boze. Om de dan toch bestaande

[p. 970]

eisen tot inspraak te ontmoedigen gebruikt de overheid een drievoudige strategie:

-	Geheimhouding. ‘In geheime of technische besprekingen en op informele party's tussen politici, promotors en beleggers wordt het lot van duizenden bepaald. Wie deze promotors zijn en welke plannen ze hebben, mag niet worden meegedeeld om hun “privacy” niet te schenden’ (op. cit., p. 91-92).
-	De zo volmaakt mogelijke uitsluiting van het mondige deel van de bevolking in de besluitvorming: men houdt zich niet aan de afspraken en de initiatieven van de bewoners worden met de grootste achteloosheid, zelfs met verachting, bejegend. De politieke gladde aal weet zich daarbij in velerlei bochten te wringen: bezwaren tegen het BPA worden afgewimpeld om redenen van ‘publiek belang’ (?), afgelegde verklaringen worden achteraf verdraaid, en minister De Saeger van zijn kant weigert het tegenplan voor de wijkurbanisatie van de A.R.A.U. te bespreken. Zogenaamde democratische bijeenkomsten met de wijkbewoners ontaarden in een demagogisch ontkrachten van zinnige argumenten en het ‘voordragen’ van een boel (valse?) verkiezingsbeloften. Van de zeldzame onderhandelingsresultaten die de wijkbewoners behalen, komt in de praktijk niets terecht. Ze raken verstrengeld in het kluwen van de bevoegdheidsbetwistingen die het bestuur van de hoofdstad sieren. Deze bevoegdheidsbetwistingen zijn allerminst een hinderpaal voor de eensgezindheid tussen de politieke partijen. Ook de verstandhouding tussen de verschillende trappen van de politieke hiërarchie laat niets te wensen over: ministers dekken de snode daden van burgemeesters en springen bij - ook financieel - als er wat dreigt mis te lopen.
-	Een ‘verdeel en heers’ beleid. De overheid probeert een kloof te slaan tussen de wijkwerkers en de bevolking. De wijkwerkers willen het democratisch proces terug op gang brengen door de contacten tussen de bewoners onderling te verbeteren en hen tot mondigheid aan te sporen. Dit democratisch proces wil de overheid kost wat kost intomen. Op contactvergaderingen in de wijk probeert zij door haar beloften de ongegrondheid van de geformuleerde eisen aan te tonen en zo de geloofwaardigheid van de wijkwerkers bij de bevolking te ondermijnen. In andere gevallen weigert de overheid de bemiddeling van de wijkwerkers en verkiest ze de bewoners individueel te benaderen.^10

Hoe het overheidsbeleid zich in Brussel in de komende jaren zal manifesteren, blijft een open vraag. Enerzijds lijkt voor een aantal politici - ook voor dhr. Vanden Boeynants - de hoera-periode nu wel voorbij. Maar an-

10 F. Moulaert, Gewin met afbraak van volkswoningen, in De Nieuwe, 14 februari 1975, pp. 7-9.

[p. 971]

derzijds blijft (en groeit?) het onontwarbare net van 76 bestuursorganen die op een of andere wijze bevoegdheid hebben in Brussel: een absoluut wereldrecord! De bevoegdheidsbetwistingen stapelen zich op. De verwarring stijgt ten top. Vooral de respectieve bevoegdheden van gemeenten, agglomeratieraad en gewest zijn niet afgelijnd. Deze verwarring werd in het verleden door de promotors handig uitgebuit. Het vermoeden dat ze deze opportunistische weg ook in de toekomst zullen volgen, blijft bestaan, zodat het einde van deze chaotische urbanisatiepolitiek nog lang niet in zicht is.