Streven. Jaargang 27

[p. 336]

Socialistische maatschappij en subjectief voorbehoud
Over Ulrich Plenzdorf: Die neuen Leiden des Jungen W.^*
B. Kast

De SED en het socialistisch realisme

In zijn toespraak op het 9e congres van het centrale comité van de ‘Sozialistische Einheitspartei Deutschland’ (SED) eind mei 1973 bekritiseerde Erich Honecker verscheidene tendensen van de nieuwste cultuurpolitiek en viel ‘gebreken en tekortkomingen van enige nieuwe werken, in het bijzonder van de film- en toneelkunst’¹ in scherpe vorm aan, omdat ze niet overtuigend genoeg ‘de ideologie en cultuur van het imperialisme in al hun variaties’² bestreden. ‘Veel vergt teveel zelfverloochening van burgers van onze republiek, die zich met hun socialistische staat nauw verbonden voelen, arbeiders, boeren van coöperatieve bedrijven en intellectuelen, die hem hebben opgebouwd en voortreffelijke prestaties voor de verdere vooruitgang ervan verrichten. Zij ontkennen, en naar zij menen terecht, dat bepaalde kunstwerken een bijdrage leveren aan de verdere ontwikkeling van socia-

* Eerst verscheen een prosaversie van Ulrich Plenzdorf's toneelstuk Die neuen Leiden des jongen W. in de DDR in het tijdschrift Sinn und Form, daarna werd de roman door de uitgeverijen Hinstorff in Rostock (DDR) en Suhrkamp in Frankfurt (Bondsrepubliek) uitgegeven. In de DDR is het boek momenteel uitverkocht, in de Bondsrepubliek verschijnt het intussen in de vierde druk.
Grote successen behaalde de opvoering in Oost-Berlijn, een record aantal bezoekers meldden West-Berlijn en München.
Ulrich Plenzdorf, in 1934 geboren, werkt als scenarioschrijver bij de DEFA (Deutsche Film-AG); voor zijn boek ontving Plenzdorf de Heinrich-Mann-Preis voor het jaar 1973 van de Academie der Kunsten, de belangrijkste literaire onderscheiding van de DDR.
Plenzdorf, die ook het scenario voor de succesvolle film Paul und Paula schreef, is momenteel een van de meest omstreden schrijvers in de DDR.
De roman zal volgens Meulenhoff in Amsterdam in maart of april 1974 in een Nederlandse vertaling (door Nini Brunt) onder de titel Het nieuwe lijden van de jonge W. verschijnen.
De in dit artikel geciteerde teksten zijn door de auteur zelf uit het Duits vertaald.

1 Neues Deutschland, Organ des Zentralkomitees der Sozialistischen Einheitspartei Deutschlands, nr. 147, Berlijn (Oost), 29 mei 1973.

2 t.a.p.

[p. 337]

listische denk- en gedragswijzen’³. Maatschappelijke en individuele belangen, die volgens Honecker in het kapitalisme altijd vijandig tegenover elkaar staan, komen in het socialisme met elkaar overeen. En omdat (om met Christian Morgenstern te spreken) ‘datgene wat er niet mag zijn, er ook niet kan zijn’, beweert Honecker dat ‘de geïsoleerdheid van de mens in de maatschappij’⁴ niet beschreven kan worden, ook niet in de kunst. Gebeurt het toch, dan is de ‘opzet van zulke werken strijdig met de eisen die het socialisme aan kunst en literatuur stelt’⁵.

3 t.a.p.

4 t.a.p.

5 t.a.p.

Middelpunt van de aanvallen: Ulrich Plenzdorf's Die neuen Leiden des jungen W.

Het was niet moeilijk om uit te vinden op wie deze kritiek in het bijzonder doelde: namelijk op Ulrich Plenzdorf, die met zijn toneelstuk Die neuen Leiden des jungen W., later ook als prosaversie verschenen⁶, een discussie in de DDR en de Bondsrepubliek op gang bracht, die onverminderd aanhoudt, ook al kan men vaststellen dat de reacties allengs minder geëmotioneerd worden.

Teneinde inzicht te krijgen in de aanleiding voor de officiële berispingen gaan wij wat uitvoeriger op Die neuen Leiden des jungen W. in.

De leerling Edgar Wibeau, de held van de roman, geeft de brui aan zijn opleiding uit protest tegen onzinnige middeleeuwse opleidingspraktijken in zijn bedrijf, en trekt zich in een tuinhuisje met zijn vriend Willi terug: ‘Toen begon ik pas te begrijpen dat ik van nu af aan kon doen waar ik zin in had. Dat niemand me meer iets te zeggen had’ (29). Met zijn vriend Willi blijft hij door bandopnamen, die zij elkaar toesturen, in contact. Edgars voorbeelden zijn Satchmo, Robinson Crusoe en Salingers held Holden in The Catcher in the Rye. Al deze voorbeelden worden echter door Edgar zelf overtroffen: ‘Mijn grootste voorbeeld is Edgar Wibeau. Ik zou net zo willen worden als hij eens wordt’ (15). Begrijpelijk, dat hem bij een dergelijke houding de in de DDR zo geliefde zelfkritiek pijnlijk en vernederend voorkomt: ‘Ik vind dat je de mens zijn trots moet laten’ (15). Edgar, die een hartstochtelijk schilder is (abstrakt natuurlijk), ‘niets tegen hasj’ (31) heeft, graag minirokken ziet (22) en zelf jeans draagt (‘kan iemand zich een leven zonder jeans voorstellen?... voor jeans kon ik al het andere opgeven...

6 Ulrich Plenzdorf, Die neuen Leiden des jungen W., VEB Hinstorff Verlag, Rostock 1973 en Suhrkamp Verlag, Frankfurt/Main 1973. De tweede schrijver die Honecker met zijn kritiek op het oog had, is Volker Braun, die in zijn stuk Die Kipper de DDR ‘het saaiste land ter wereld’ noemde.

[p. 338]

jeans zijn een instelling en niet een broek’) (26-27), vindt op het toilet van het tuinhuisje een oud Reclam-boekje waarvan hij de titelbladzijde en het nawoord bij gebrek aan toiletpapier anders dan waarschijnlijk bedoeld gebruikt, terwijl hij de rest met gemengde gevoelens leest: Goethe's Leiden des jungen Werther, die hem materiaal leveren voor zijn bandopnamen aan ‘makker Willi’ en hem in de loop van de roman uit pijnlijke situaties redden. Helemaal op zichzelf aangewezen probeert Edgar een spuitpistool te ontwikkelen, dat ‘zelfs Amerikaanse’ zou overtreffen. Toevallig leert Edgar een kleuterleidster, Charlie geheten, kennen die, zoals men in dit verband zou moeten zeggen, zijn gevoelens beantwoordt. De idylle is niet van lange duur, want Charlie's verloofde komt terug uit militaire dienst. De complicaties zijn duidelijk: van persoonlijke aard in de vorm van de driehoeksverhouding, van maatschappelijke aard in de vorm van zijn terugtocht uit de maatschappij: als Deus ex machina fungeert het spuitpistool; terwijl hij er aan knutselt wordt Edgar gedood: ‘Een stroomkwestie’, constateren de artsen. ‘380 Volt is geen grapje, lui’ (16).

Plenzdorf's kritiek op de socialisme-opvatting van de DDR

Terwijl Goethe's ‘Werther’ het kader van de uiterlijke handeling van Plenzdorf's roman vormt, oriënteert de stijl zich op frappante wijze naar Salingers The Catcher in the Rye. In verschillende recensies werd daarop gewezen; mij gaat het in dit verband om iets anders: om Plenzdorf's deels verborgen, deels zeer duidelijke kritiek op het Socialistisch Realisme, op het socialisme-beeld van de DDR en de positie van het individu in de (socialistische) maatschappij. Want ondanks alle westerse oriëntatie dient men zich er van bewust te blijven dat Edgar (Plenzdorf) kritisch staat ten opzichte van het kapitalisme: ‘Ik had niets tegen Lenin en de zulken. Ik had ook niets tegen het communisme en dergelijke, de afschaffing van de uitbuiting in de hele wereld... De meesten van ons gaat het zo. Ze hebben niets tegen het communisme. Geen enigszins intelligent mens kan tegenwoordig wat tegen het communisme hebben’ (80-81). Deze passage wordt door die critici in westerse recensies meestal weggelaten die Plenzdorf al bij het kapitalisme ‘ingedeeld’ hebben: ‘maar indelen liet hij zich daarom nog lang niet’ (41). Waartegen Plenzdorf is, blijkt uit de inhoudsopgave van de roman: Edgar laat zijn werk, het collectief, in de steek (‘Als ik werk, dan werk ik en als ik lanterfant, dan lanterfant ik’ 66); hij trekt zich uit de maatschappij op zich zelf terug (en hier zijn de parallellen met Goethe's ‘Werther’ meer dan slechts een uiterlijk kader). Edgar is tegen alomtegenwoordige bevoogding.⁷

7 Geciteerd wordt uit de Suhrkamp-uitgave. Tussen haakjes zijn de nummer van de bladzijden aangegeven.

[p. 339]

Hij wil doen waar hij zin in heeft, niet dat wat hem wordt voorgeschreven. Edgar wil zich uit de anonymiteit van het collectief losmaken door een dood die de waardering van allen verdient. Zoals Holden als ‘vanger in het roggeveld’ de kinderen zou willen redden, zo zou Edgar als uitvinder van een sensationeel spuitpistool de geschiedenis willen ingaan.

Edgar (Plenzdorf)⁸ is tegen het Socialistisch-Realisme van het DDR-type. Hij schildert abstract, luistert naar ‘echte muziek’ (26), waaronder hij beat en jazz verstaat, keert zich tegen de stereotype ‘positieve held’ als penetrant opvoedingsideaal: ‘Ik zei hem dat een film waarin de mensen aan één stuk door leren en verbeterd worden, alleen maar vervelend kan zijn. Dat iedereen dan direct ziet wat hij eruit moet leren, en dat geen sterveling zin heeft, als hij de hele dag geleerd heeft, ook 's avonds in de bioscoop nog te leren, als hij denkt dat hij zich kan amuseren’ (42).

Edgar is helemaal westers ingesteld, dat bewijst o.a. ook zijn op Salinger georiënteerde woordkeus (jeans, high, popt, haar gezicht was niet met dollars te betalen, popart, happening, speech, we jumpten aan land enz.)⁹, zijn voorliefde voor Satchmo, jazz en beat, lang haar, Chaplin, Sidney Poitier enz.; hij oriënteert zich op de ‘door bederf aangetaste, antihumane cultuur van het imperialisme’¹⁰.

Edgar (Plenzdorf) is tegen de uitreisbeperkingen in de DDR: ‘Ik geloof dat de meesten de wereld willen zien. Wie van zich zelf beweert: nee - die liegt’ (41).

Edgar (Plenzdorf) is, zo niet tegen het leger, dan toch tegen de militaire dienst: ‘Ik was... pacifist...’ (77). Woedend werd hij alleen, als hij foto's uit Vietnam zag.

8 Dat de identificatie Edgar-Plenzdorf geoorloofd is, bevestigde Plenzdorf zelf: door middel van de jonge W. kan hij al datgene articuleren wat zich bij hem ‘in acht jaar heeft opeengehoopt’. (Geciteerd naar Der Spiegel, nr. 20, Hamburg, 1973, p. 166).

9 Van SED-jargon te spreken, zoals Roland H. Wiegenstein, is pure nonsens( Als ob hüben gleich drüben wäre, in Frankfurter Rundschau, Frankfurt/Main, 11 mei 1973, p. 18.

10 Zo Kurt Hagers, Einheit der materiellen und kulturellen Lebensbedingungen, in Neues Deutschland, nr. 165, Berlijn (Oost), 17 juni 1973, p. 2.

De receptie van Die neuen Leiden des jungen W. in de DDR en in de Bondsrepubliek

Begrijpelijk dat van een dergelijk boek ook in het westen met belangstelling kennis werd genomen. De kritieken vielen evenwel zeer verschillend uit: voor sommigen geeft het boek blijk van een nieuw zelfbewustzijn van de DDR, het opgeven van het Socialistisch-Realisme: kunst moet niet meer alleen maar het politieke en maatschappelijke tonen. In ieder geval, zo

[p. 340]

meent men, heeft partijleider Honecker zelf van een wenselijk ‘openhartig meningsverschil’ en een ‘wijd terrein voor artistieke creativiteit’¹¹ gesproken, wanneer men ‘van vaste socialistische posities uitgaat’¹². Anderen zien in het boek een apologie van de SED-politiek, Edgar zelf is ‘een echte DDR-modeljongen’¹³. Volgens laatstgenoemden is van liberaliseringstendensen niets te bespeuren, het begin van een nieuwe literatuur wordt door dit boek in geen geval aangekondigd.

Hoe gevaarlijk dit boek echter voor de officiële SED-politiek is, toont de scherpe kritiek van Honecker en de eenstemmige veroordeling van de roman in DDR-tijdschriften. Aanvankelijke onzekerheid bij de beoordeling van het boek¹⁴ heeft plaats gemaakt voor het inzicht: Edgars robinsonade is in strijd met de eisen van de SED-politiek. Men verwijt Plenzdorf individualistische en kleinburgerlijk-anarchistische tendensen¹⁵. De discussie neemt historische dimensies aan: SED-Plenzdorf = Marx/Engels-Stirner¹⁶.

11 Neues Deutschland, nr. 147, Berlijn (Oost), 29 mei 1973.

13 Marcel Reich-Ranicki, in Die Zeit, nr. 19, Hamburg, 4 mei 1973, pp. 27-28.

14 In ieder geval werd Plenzdorf voor Die neuen Leiden des jungen W. met de Heinrich-Mann-prijs onderscheiden en door SED-apologeten als talent geprezen.

15 Hans Koch, Der Einzelne und die Gesellschaft. Einige geistige Probleme unserer Gegenwartsliteratur, in Neues Deutschland, nr. 164, 16 juni 1973, p. 4.

16 t.a.p.

Historische dimensie: Karl Marx en Max Stirner

In zijn geschrift Over de jodenkwestie (1843) bekritiseert Karl Marx de ‘van de mens en de gemeenschap gescheiden mens’¹⁷. Zijn aanvallen richt Marx niet op het individu zelf, maar op het individu ‘als geïsoleerde op zichzelf teruggetrokken monade’¹⁸. Het menselijke emancipatieproces vindt pas dan een afsluiting, wanneer het individu ‘soortwezen geworden is’, d.w.z. wanneer het individu zijn eigen krachten ‘als maatschappelijke onderkend en georganiseerd heeft’¹⁹.

Tegelijkertijd schrijft de linkshegeliaan Max Stirner in zijn filosofische hoofdwerk Der Einzige und sein Eigentum (Leipzig 1844), dat het werk de mens en niet het abstracte begrip maatschappij dient te bevredigen²⁰. ‘Hij werkt dus omwille van zichzelf en ter bevrediging van zijn behoefte. Dat hij daarmee ook anderen, ja het nageslacht diende, bevrijdt zijn werk niet van het egoïstische karakter’²¹. Of, zoals Stirner elders schrijft: ‘Ieder (zij) in

17 Marx-Engels-Werke, Deel 1, Dietz, Berlijn (Oost), 1970, p. 364.

18 t.a.p.

19 t.a.p. 370

20 Max Stirner, Der Einzige und sein Eigentum, Reclam, Stuttgart, 1972, p. 144.

21 t.a.p. 145.

[p. 341]

zich volmaakt, dan zal jullie gemeenschap, jullie sociale leven, ook volmaakt zijn’²².

Lijken Marx en Stirner op het eerste gezicht hier geenszins zo tegenstrijdige posities te vertegenwoordigen, op zijn laatst wordt in de Duitse ideologie²³ duidelijk, hoe Marx en Engels dit individualisme interpreteren en welke betekenis ze er aan toekennen. Op meer dan 300 bladzijden houden zij zich met Stirner bezig en proberen bij hem juist die kleinburgerlijk-anarchistische tendensen aan te tonen die men bij Plenzdorf meent te hebben gevonden.

Aan de confrontatie Marx-Stirner moet dus veel meer dan historisch belang worden gehecht, temeer daar verschillende moderne Stirner-exegeten²⁴ aan Stirner actuele betekenis toekennen: hij geldt hier als voornaamste ideoloog van een fascistisch gedetermineerde middenklasse. Een ding hebben in ieder geval alle Stirner-critici met elkaar gemeen: zijn individualisme is antisocialistisch (zoals bij H.G. Helms), is of anarchistisch-kleinburgerlijk (zoals bij B. Frei²⁵). of kapitalistisch (zoals bij A. Meyer), waarbij de begrippen vaak synoniem gebruikt worden; de inmiddels erfelijk geworden misvattingen met betrekking tot Stirner en zijn verhouding tot het socialisme gaan ver voorbij aan de eigenlijke problematiek.

22 Max Stirner, Das unwahre Prinzip unserer Erziehung, Bad Kreuznach, 1956, p. 8.

23 Marx-Engels Werke, Deel 3, Dietz, Berlijn (Oost), 1969.

24 Hans G. Helms, Die Ideologie der anonymen Gesellschaft, Max Stirners ‘Einziger’ und der Fortschritt des demokratischen Selbstbewusztseins vom Vormärz bis zur Bundesrepublik, Uitgeverij Du-Mont Schauberg, Köln, 1966. Ahlrich Meyer, nawoord in Der Einzige und sein Eigentum, Reclam, Stuttgart, 1972.

25 Bruno Frei, Die anarchistische Utopie, Verlag Marxistische Blätter, Frankfurt/Main 1971, pp. 77-82.

De existentialistische aanvulling van het marxisme

Volgens Sartre is het existentialisme een provisorische enclave in het marxisme, bestemd om er in op te gaan zodra het definitief de weg gevonden heeft naar een nieuwe antropologie, naar de mens niet meer slechts als sociaal, maar ook als individueel wezen. Deze door de marxisten ondanks centrale antropologische uitspraken bij de jonge Marx veronachtzaamde taak verricht, aldus Sartre, het existentialisme als het ware plaatsvervangend. In de ‘kritiek der dialectische rede’ beperkt Sartre tegen Engels, Lenin en de gehele officiële communistische partijfilosofie de didactiek tot het gebied van de mens en zijn historische confrontaties met de natuur. Existentialistische sleutelcategorieën als vrijheid, ontwerp en engagement worden sociaalfilosofisch omgefunctioneerd²⁶.

26 Jean Paul Sartre, Kritik der dialektischen Vernunft, Rowohlt, Reinbek.

[p. 342]

Dat het existentialisme aan Stirner het één en ander te danken heeft, is zeker; de punten van overeenkomst zijn te talrijk om van toevallige aard te kunnen zijn. De integratie van het individualistische uitgangspunt in Sartre's filosofie is gelijktijdig een integratie van de filosofie van Stirner. Inzoverre wordt hier de poging tot een verzoening van de beide filosofische polen Marx en Stirner ondernomen. Soortgelijke tendensen ziet men bij Martin Heidegger en Herbert Marcuse. Marcuses ‘Grote weigering’, zijn kritiek op de ‘reikwijdte van de maatschappelijke heerschappij over het individu’²⁷ is met Sartre's aanzet te vergelijken. Zo is het niet verwonderlijk, dat men Marcuse in het spoor van Stirner ziet en dat hem door SED-gezinde critici een kleinburgerlijk-anarchistische positie wordt toegeschreven²⁸.

27 Herbert Marcuse, Der eindimensionale Mensch, Luchterhand, Neuwied/Berlin, 1967, p. 12.

28 Hans Heinz Holz, Utopie und Anarchismus, Pahl-Rugenstein, Köln, 1968, pp. 71-72.

Edgars robinsonade en het individualistische voorbehoud

Past Edgar nu de ‘Grote weigering’ toe? Ongetwijfeld weigert hij de officiële politiek van de SED op alle punten te volgen. Ongetwijfeld is zijn ‘filosofie’ eerder existentialistisch in de zin van Sartre en Marcuse dan socialistisch in de zin van Erich Honecker of Kurt Hagers. Edgar articuleert de behoefte aan individualisme en begeeft zich op een robinsonade.

Daniel Defoe's Robinson is naast Jerome D. Salinger's The Catcher in the Rye Edgars lievelingslectuur. Terwijl Holden Caulfield, de held bij Salinger, herhaalde malen in recensies met Edgar vergeleken werd, ontbreekt een thematisering van het Robinson-motief ten enen male. Dit verrast des te meer, wanneer men rekening houdt met de uiterst belangrijke rol die Robinson voor de socio-economische belangstelling bij de staatseconomen Smith en Ricardo en vooral bij Karl Marx gespeeld heeft²⁹.

Robinson is bij Marx en in de Marx-exegese de geheel en al op zichzelf aangewezen, geïsoleerde mens bij uitstek, prototype van de burger van een imperialistisch Engeland die slechts uit eigenbelang zijn bedrijf uitoefent³⁰. De Marxistisch-economische kritiek op Robinson en diens individualistische houding motiveert de kritiek op de maatschappij-negerende Edgar, die zich op zijn eiland (in zijn tuinhuisje) terugtrekt en daarmee de topos van de

29 Vgl. Jan Kott, Kapitalismus auf einer öden Insel, in Marxistische Literaturkritik, uitgegeven door Victor Zmegac, Frankfurt/Main, 1972, p. 155 ss.

30 Vgl. Karl Marx, Das Elend der Philosophie in Marx-Engels-Werke Deel 4, Berlijn (Oost), 1971, pp. 68-69 en 104.
Engels brief aan Karl Kautsky, Londen 20 september 1884 (MEW 36, p. 210). Karl Marx, Das Kapital (MEW 23, pp. 90-93 en 306-307) en passim.

[p. 343]

‘hut’ en het idyllische vluchteiland actualiseert. Robinson als lievelingslectuur van Edgar weerspiegelt diens eigen situatie: die van de op zichzelf teruggetrokken ontdekker (van het spuitpistool).

Dit geval van literair gemanifesteerd individualisme, dat duidelijk het subjectieve voorbehoud van een jeugdige in het socialisme van de DDR articuleert, mag gerust als voorbeeld van de positie van vele jeugdigen in de DDR worden genoemd. Tegenover de omsingeling door collectiveringstendensen en door een bureaucratisch-technologisch rationalisme kan Edgar slechts zijn individuele uitbraakpoging stellen.

In dit opzicht onderscheidt Edgar zich slechts weinig van de jeugd in het westen: ook hier verzet zich de projectieve fantasie van de jeugdigen tegen de niet meer doorzichtige bureaucratisering en technologisering. De constateerbare opheffing van Leibniz' principe van de uitgesloten derde, het accepteren van de tegenstrijdigheid maakt duidelijk, hoe weinig de discussie Marx-Stirner tot een einde is gekomen. Bewust of onbewust wordt ze door Plenzdorf met zijn Leiden des jungen W. voortgezet. Of het optimisme gerechtvaardigd is, met Plenzdorf een ingrijpende caesuur in de cultuurpolitiek van de DDR te zien, lijkt mij twijfelachtig. Men wordt sceptisch gestemd door de geluiden die de DDR-advocaat en detectiveschrijver Friedrich Karl Kaul geruime tijd geleden liet horen en die de officiële SED-politiek dreigen te worden: walging van zulk een ‘vervalsing van ons socialistisch zijn en worden’. Teleurgesteld zijn ook diegenen die over een soort ‘Praagse lente’ in de DDR orakelden, een zweem van liberalisme bemerkten³¹ en over Honeckers nieuwe, ‘openere, meer zelfbewuste cultuurpolitiek’³² spraken, met behulp waarvan Plenzdorf een dergelijke bekendheid zou hebben kunnen verkrijgen. Het wachten op de dooi duurt nog voort.

31 Deutsche Zeiting/Christ und Welt, geciteerd naar Der Spiegel nr. 23, Hamburg 4 juni 1973, pp. 52-54.

32 Wolfram Schütte, Zu spät fällt die Figur dem Autor ins Wort, in Frankfurter Rundschau, nr. 110, Frankfurt/Main, 12 mei 1973, p. XI.