Streven. Jaargang 26

[p. 211]

Hoé onderhandelen de grote mogendheden?
Rusland, China, Amerika
Henry M.V. Buntinx

Het klimaat waarin onderhandelingen tussen de grote mogendheden vandaag plaatsvinden, is er een van ideologische tegenstellingen. Die tegenstellingen spelen niet alleen een rol in wát men wil bereiken, maar ook in de manier waarop men dat wil doen. Ze bepalen in grote mate de onderhandelingsmodellen waarvan de ideologische tegenstanders zich bedienen.

Sovjet-russisch onderhandelingsmodel

De Sovjetopvatting over het voeren van onderhandelingen wordt beheerst door drie elementen: het ingeboren wantrouwen tegenover buitenlanders, de moderne communistische doctrine van de klassenstrijd en de vrees voor territoriale omsingeling. Daaruit volgen een aantal axioma's die in alle besprekingen meespelen.

- Van de tegenstander wordt zonder meer verondersteld dat hij zowel vakkundig als onbetrouwbaar is. Concessies van de gesprekspartner worden geïnterpreteerd als tactische maneuvers om achteraf des te wreder te kunnen toeslaan.

- De tegenstander wordt verondersteld zo stroef aan zijn eigen onderhandelingscode vast te houden, dat hij nooit verlokt kan worden.

- Zoiets als een fundamenteel compromis wordt onmogelijk geacht. Het woord compromis komt niet voor in de communistische woordenschat. Wie een compromis voorstelt, bewijst dat hij aanvankelijk ‘niet ernstig’ was.

- Onderhandelingen als dusdanig hebben niets ethisch; alleen de doelstellingen hebben iets met ethiek te maken.

- Sovjetonderhandelaars moeten deze precepten niet alleen van buiten kennen, maar ze integreren; zij moeten er zelf diep van overtuigd zijn.

- De communistische partij is de behoedster en vertolkster van het Sovjetbewustzijn, dat bij alle onderhandelingen moet meespelen. In het verleden bleef de partij bij internationale onderhandelingen op de achtergrond. Nu, sinds de toenaderingspolitiek tot het Westen, is de partijsecretaris de

[p. 212]

leidende figuur geworden. Onderhandelen met de Sovjet-Unie betekent vandaag onderhandelen met de partijtop.

Indien deze catalogus volledig was, waren onderhandelingen met de Sovjet-Unie praktisch onmogelijk en zinloos. Aangezien Oost en West in de praktijk toch tot afspraken komen, moet er nog iets meer in het spel zijn. Inderdaad, naast het wantrouwen ten opzichte van de niet-communistische wereld en de hardleersheid van de staatsfilosofie, hebben de Sovjets ook een goede dosis pragmatisme ontwikkeld. Lenin zelf, de ideoloog en theoreticus, is altijd tevens een strateeg en tacticus geweest, die wist dat af en toe een prijs moest worden betaald om het internationaal verkeer zonder al te veel ongevallen te laten verlopen; waar nodig, deinsde hij er niet voor terug een terugtrekkende beweging te maken. Zijn opvolgers doen precies hetzelfde, alle dogmatische ideologie ten spijt. Wel moet het dan gaan om een ‘niet-antagonistisch’ conflict, dat geen afbreuk doet aan de Sovjetdoelstelling van de ‘totale overwinning’. M.a.w. er is geen bezwaar tegen een terugtrekkende beweging, wanneer deze tactisch bedoeld is. Dit subtiele onderscheid in de semantica mag triviaal lijken, maar in de praktijk wordt daardoor een ‘strategische dialoog’ mogelijk. Vandaar ook die eigenaardige trek in de Sovjetpolitiek: publiek wordt een andere taal gesproken dan tijdens privé-onderhandelingen met westerse diplomaten. Aan de basis daarvan ligt de bekende dualiteit van de Sovjet-Unie als para-religieus missioneringscentrum en als natie-staat.

Doeleinden

De doeleinden van de Sovjet-onderhandelingen variëren aldus tussen maximum en minimum objectieven. Het maximale doeleinde is de totale overwinning op het kapitalistische en imperialistische Westen; het minimale doeleinde bestaat erin elke bedreiging van de Sovjetbelangen af te wenden zolang het hoge doel niet kan worden bereikt.

Het Diplomatiek Woordenboek van de Sovjets stipuleert: ‘De socialistische diplomatie combineert beginselvastheid met flexibiliteit, met bereidheid tot samenwerking en akkoorden. Zij wordt echter begrensd door de basisprincipes van het buitenlandse beleid van de Sovjet-Unie’. De diplomatie steunt op de resultaten van de wetenschap, maar de toepassing van die resultaten voor het bereiken van politieke objectieven wordt kunst genoemd. Dat heeft weinig te maken met wat in het diplomatieke jargon ‘het cultiveren van vriendschappelijke betrekkingen met andere staten’ wordt genoemd. Indien vriendschappelijke betrekkingen worden gezocht, dan meer met de volkeren van die staten dan met die staten zelf of hun regeringen.

Als voorbeeld kan de reeks onderhandelingen gelden die de Sovjet-Unie de laatste tijd met het Westen heeft ingezet: de Berlijnse kwestie, het probleem

[p. 213]

Duitsland, de Europese veiligheid enz.. Het doel ervan is tweeledig: de westerse en Amerikaanse intenties verkennen en winst halen uit ongelukkige concessies die het Westen misschien doet. Uit die Sovjetbereidheid om in Europa tot ontspanning te komen, kan het Westen op zijn minst een vijftal boodschappen aflezen: opgepast voor de Sovjet-kernmacht en schuif de détente niet op de lange baan; ruim zo vlug mogelijk de strategische omsingeling van de Sovjet-Unie op; wij zullen nooit als eersten het kernwapen gebruiken; op gelijke voet met de Verenigde Staten eisen wij overal ter wereld het recht op onze belangen te verdedigen. De vijfde boodschap is meer van negatieve aard: zij maakt het Westen onzeker over de manier waarop de Sovjets denken hun belangen op internationaal vlak het best te kunnen vrijwaren.

Kortom, de Sovjets voeren ‘oorlog door middel van onderhandelingen’ omdat zij met opzet een hele reeks opties openlaten en die zelfs wijzigen naargelang de omstandigheden.

Tactiek en strategie

Westerse onderhandelaars hebben in de loop van de jaren genoeg ervaring opgedaan om zich een idee te vormen van de Sovjettechnieken. Uit hun verklaringen blijkt dat zij het onderling eens zijn over zowat een half dozijn krachtlijnen van de werkwijze van de Sovjets.

- De Sovjets trachten hun stempel te drukken op de agenda van de onderhandelingen, nog voor met de formaliteiten een aanvang wordt genomen. De agenda en de manier waarop die wordt opgesteld, is reeds een substantieel gedeelte van de diplomatieke strijd zelf.

- Het is minder moeilijk van de Sovjets algemene principiële akkoorden los te krijgen dan concrete detailovereenkomsten. De eerste zijn bedoeld om de publieke opinie van de staten waarmee de Sovjets onderhandelen, gunstig te stemmen. Detailpunten moeten echter met de regeringen worden uitgewerkt en daarvoor heeft de publieke opinie doorgaans minder belangstelling; zodoende krijgen de Sovjets de kans door middel van subtiele tactieken een gedeelte terug te nemen van wat zij in een genereuze beginselverklaring hebben prijsgegeven.

- Sovjetonderhandelaars zijn vrijwel nooit gehaast, in tegenstelling met de meeste westerlingen. Door middel van vertragingsmaneuvers proberen zij de tegenstander te verzwakken en te demoraliseren. Een van die maneuvers bestaat erin, midden in technische besprekingen ineens de communistische ideologie op tafel te gooien. Of de tegenstander wordt op zijn woord genomen en zijn verklaring uitgebuit voor doeleinden die hij niet op het oog had. - De Sovjets gebruiken bijeenkomsten van onderhandelaars graag als instrument voor de zgn. ‘open diplomatie’ of het ‘zich tonen aan de volkeren’

[p. 214]

wier regeringen bij de onderhandelingen betrokken zijn. Veelal wordt aldus een effect gecreëerd dat maar weinig te maken heeft met de problemen die aan de orde zijn. De Sovjets doen het dan voorkomen alsof zij niet alleen in naam van hun eigen land maar van alle volkeren spreken. Zij vinden van zichzelf dat zij virtuozen zijn in het voeren van onderhandelingen, gedeeltelijk omdat zij zich als goede adepten van Marx, Lenin e.a. bijna onfeilbaar achten.

- Van alle gesprekspartners zeggen zij dat zij zich door de Verenigde Staten de wet laten voorschrijven. Zij hebben weinig of geen begrip van het soort losse en informele contacten dat tussen westerse staten onderling bestaat. De hele niet-communistische wereld beschouwen zij als een Amerikaans wingewest.

- Sovjetonderhandelaars kunnen zich ten overstaan van opposanten heel beminnelijk gedragen. Als ze af en toe uit hun slof schieten, is dat zo iets als een defensief mechanisme, meestal bedoeld om een wig te drijven tussen de regering en de publieke opinie van de tegenstander. Soms nemen ze aanvankelijk extreme stellingen in, zodat ze later kleinere concessies kunnen doen zonder het gezicht te verliezen.

Vitale belangen

Aan de hand van het bovenstaande is het mogelijk zo iets als een Sovjetrussisch onderhandelingsmodel op te stellen. Hebben zij voldoening gekregen, dan is het hele proces ongeveer als volgt in zijn werk gegaan:

- Plaats en tijdstip van de onderhandelingen zijn vastgesteld geweest door het Kremlin.

- De Sovjetonderhandelaars hebben de agenda voorgesteld, die na enige discussie grosso modo werd aanvaard.

- De Sovjetonderhandelaars zijn begonnen met een reeks aanklachten tegen de tegenstander voor te lezen en hebben geweigerd gehoor te verlenen aan de contra-argumenten.

- De conferentie is gepaard gegaan met publicitair opbod zowel in de communistische als in de niet-communistische media.

- De Sovjet-Unie heeft eerst uitgepakt met maximum-eisen en de opposant wordt bewerkt totdat hij die, met kleine wijzigingen, aanvaardt.

- De Sovjets hebben zich steeds het recht voorbehouden geen akkoord af te sluiten en de onderhandelingen, indien nodig, af te breken.

In de praktijk wordt natuurlijk van dit schema wel eens afgeweken. Het volstaat dat de opposant lang genoeg in het onzekere blijft over de vraag of de onderhandelingen al dan niet dit stereotiepe schema zullen volgen. De tegenstrever in het onzekere laten over het resultaat van de onderhandelingen, is wellicht de belangrijkste tactiek van de Sovjets. Zij weten heel goed

[p. 215]

dat de westerse onderhandelaars gewoonlijk heel veel van onderhandelingen verwachten, eens dat zij zich zover hebben gewaagd. De westersen hebben immers af te rekenen met een kritischer openbare opinie dan de Sovjets. Waarom en wanneer de Sovjets beslissen de onderhandelingen af te breken, is een punt waarover weinig klaarheid bestaat. Sommigen beweren dat de Sovjets evenveel onderhandelen met daden als met woorden en dat de onderhandelingen de speerpunt vormen van een veel bredere Campagne. Al met al kan men stellen dat de Sovjets onderhandelingen afbreken wanneer zij gewaar worden dat er een bedreiging ontstaat voor hun ‘vitale belangen’. Welke die belangen zijn, is voor een buitenstaander vooraf niet altijd duidelijk. Een analyse van de momenten waarop de Sovjets belangrijke onderhandelingen afbreken, kan een beter inzicht geven in wat de Sovjet-Unie hie et nunc als vitale belangen beschouwt.

Kortom, in het onderhandelingsmodel van de Sovjets steekt heel wat rationaliteit en binnen zekere grenzen kan men de procedure daarvan op voorhand aanwijzen. Vervolgens kunnen twee feiten met gemak worden vastgesteld: de Sovjets hebben hun eigen specifieke onderhandelingsgebruiken, maar dat betekent niet dat zij altijd aan het langste eind trekken. Wanneer de Sovjets al eens een blunder maakten, was dit meestal te wijten aan het feit dat zij nalieten tijdig kwetsbare punten bij de tegenstander uit te buiten. Over die blunders heeft het Kremlin zich nooit erg druk gemaakt; het aanvaardde die als de prijs voor de risico's die werden genomen.

Peking in de leerschool

In de Verenigde Staten gaat een verhaaltje over de verschillende manier waarop Chinezen en Amerikanen onderhandelingen aanpakken. Als zij een baseball wedstrijd willen spelen, beginnen de Amerikanen eerst te discussiëren over de plaats waar gespeeld zal worden, wanneer en wie de scheidsrechters zullen zijn; de Chinezen beginnen met te stellen dat het spel in Sjanghai wordt gespeeld om middernacht en dat de scheidsrechters Chinezen zijn.

Het Chinese onderhandelingsmodel berust op het marxisme-leninisme en moet in hardheid niet onderdoen voor het Sovjetrussische. Het houdt hetzelfde wantrouwen in ten opzichte van de ‘andere’. Ondanks het feit dat de Volksrepubliek sinds kort uit het internationale isolement is getreden en een extraverte buitenlandse politiek begint te voeren, zijn de xenofobie en het superioriteitsgevoel nog even reëel als voorheen. Buitenlandse bezoekers krijgen in Peking nog altijd meer eerbetoon dan vreemde diplomaten. Niettemin is het onderscheid tussen feiten en schijn nergens groter dan in de Volksrepubliek. Het zgn. isolationisme van de voorbije jaren was voor een

[p. 216]

gedeelte bewust opgehouden schijn. Want de Chinese communisten zijn al even lang in onderhandelingen met de Verenigde Staten betrokken als de Sovjet-Unie, reeds voor de Volksrepubliek werd gesticht. Zij hebben allang bewezen dat zij geduchte beoefenaars zijn van de maoïstische strategie van het ‘vecht-onderhandel-vecht-onderhandel’. Toen zij beseften dat zij de Koreaanse oorlog niet konden winnen, stemden zij erin toe aan de conferentietafel te gaan zitten en de oorlog ‘met andere middelen’ verder te voeren. Op de Indochinese conferentie van 1954 pakten zij voor het eerst uit met hun specifiek ‘tactisch gebruik van de diplomatie’. De doeleinden waren toen: het dwarszitten van het Amerikaanse interventionisme, zichzelf als grootmacht doen erkennen en de Viet Minh te beletten zich als een al te grote macht te nestelen in een regio die de Chinezen van oudsher als de hunne beschouwen. Anderzijds zijn de Chinezen als het moet ook pragmatici. Net zoals de Sovjets beschouwen zij onderhandelingen en compromissen als een vorm van strijd tegen het imperialisme. Vandaar dat hun tactiek en strategie steeds schommelt tussen dogmatiek en pragmatisme.

De reden waarom Chinese diplomaten afwisselend beminnelijk en hard omgaan met hun westerse tegenspelers, zou te zoeken zijn in het feit dat zij de gewoonte hebben in groep te onderhandelen. Op die manier is de partijleiding ervan verzekerd dat er nooit al te enge intimiteiten groeien tussen individuele Chinese onderhandelaars en hun westerse collega's. Het is meermaals gebeurd dat Chinese diplomaten die in westerse hoofdsteden persoonlijke contacten legden met personen of groepen, na korte tijd naar Peking werden teruggeroepen en uit het diplomatieke corps werden uitgestoten. Chinese onderhandelaars hebben de gewoonte in de kleinste details moeilijkheden te gaan zoeken. Zo is het o.m. bekend dat zij de tafels niet in een halve cirkel willen zien opgesteld. Dat bevordert informele gesprekjes tussendoor en dat willen de Chinezen niet. Als zij het voor het zeggen hebben, worden de conferentietafels frontaal tegenover elkaar geplaatst.

Grosso modo zijn de meeste westerse onderhandelaars het over volgende punten van het Chinese onderhandelingsmodel eens:

- Een Chinese onderhandelaar is in de eerste plaats een ideoloog. Dat maakt van hem een ‘zware’ onderhandelaar omdat die aanpak totaal vreemd is aan de westerse gewoonten.

- Pekings policymakers zijn mini-tactici. Zij procederen ten opzichte van het Westen vanuit een dubbele basis: terzelfdertijd trachten zij onmiddellijke winst en maximale objectieven op lange termijn veilig te stellen.

- Onverzoenlijkheid gekoppeld aan bereidheid tot compromissen vormen het typisch Chinese dualistische onderhandelingsconcept.

- De ‘ontwijkende dialoog’ wordt gehanteerd wanneer het gewenst is het contact te bewaren. In dat geval wordt niet uitdrukkelijk gestreefd naar het

[p. 217]

bereiken van akkoorden. Een periode van onzekerheid wordt kunstmatig in stand gehouden totdat de onderhandelingen worden hervat.

- ‘Stilzwijgend maneuvreren’ wordt toegepast om de Chinese acties te aligneren op die van de tegenpartij. Dat gebeurt wanneer mogelijk explosieve situaties onder controle moeten worden gehouden of wanneer de weg wordt geëffend voor meer formele onderhandelingen.

Alhoewel het Chinese onderhandelingsmodel veel gelijkenis vertoont met het Sovjetrussische, is het toch minder professioneel uitgebouwd. Daarvoor zijn enkele redenen. Vooreerst is Peking pas onlangs opgenomen in de UNO-Wereldorganisatie. Hun relaties met de Verenigde Staten hebben de laatste tijd een plotselinge totaal-impuls ondergaan. De Chinese leiders zijn waarschijnlijk bezig met het opstellen van een breed-opgevat programma voor een internationale aanwezigheidspolitiek. De Chinezen zijn op zoek naar een formule om hechtere en meer conventionele contacten met de buitenwereld te leggen. Zij hebben ondervonden dat hun eerste poging om de buitenlandse betrekkingen op een totaal nieuwe maoïstische leest te schoeien, nergens weerklank heeft gevonden, ook niet in de ontwikkelingslanden van Azië, Afrika en Latijns-Amerika. Willen zij het isolement volledig doorbreken, dan zullen zij zich moeten neerleggen bij de bestaande procedures van international verkeer.

Het reactiemodel van de Verenigde Staten

Ten gerieve van de Amerikaanse onderhandelaars werd een soort handboek opgesteld dat voorschrijft hoe zij zich moeten gedragen tegenover communistische gesprekspartners. Het bestaat uit een vijftal grondprincipes en een zevental operationele tactieken.

- Men gaat ervan uit dat onderhandelen enkel en alleen omwille van het onderhandelen geen zin heeft. Men is tot het inzicht gekomen dat onderhandelingen als zodanig de spanning tussen de antagonisten niet doet luwen. De Verenigde Staten aanvaarden dus niet de communistische stelling, dat onderhandelingen zo iets kunnen zijn als ‘oorlogvoering met andere middelen’.

- Onderhandelingen worden geacht slechts een deel te zijn van een bredere waaier van internationale relaties. Die wetenschap hebben de Verenigde Staten van de Sovjet-Unie overgenomen. Dat betekent dat de Verenigde Staten voortaan afstappen van hun vroegere overtuiging dat onderhandelingen slechts op welbepaalde technische gegevens betrekking mogen hebben.

- Onderhandelingen moeten in rechtstreekse verhouding staan tot de nationale macht. Van de Verenigde Staten moet dus niet worden verwacht dat

[p. 218]

zij uit good-will unilateraal haar militaire macht zouden afbreken. Integendeel, die militaire macht zal oordeelkundig worden ingeschakeld in de politieke dynamiek van alle toekomstige onderhandelingen.

- De Verenigde Staten gaan ervan uit dat eenheid van doelstelling met de communisten onmogelijk blijft. Onderhandelingen zullen slechts worden gevoerd inzoverre er kans bestaat op resultaten die betrekking hebben op louter materiële en technische kwesties. Hetgeen meteen een afwijzing van het principe van de vreedzame coëxistentie inhoudt.

- Men is er van overtuigd dat de communistische leiders ondanks hun verbale bereidheid tot eerlijke détente fundamenteel niet van mening zijn veranderd. Werkelijk persoonlijke contacten tussen communistische en nietcommunistische regeringsleiders worden onmogelijk geacht.

Deze basisprincipes zijn bedoeld als houvast voor de westerse onderhandelaars, van waaruit zij hun tactiek moeten opbouwen ten einde bij hun Sovjetcollega's niet onder te liggen.

Tactische leidraden zijn:

- Wees op uw hoede wanneer een communist u zegt dat hij ‘in principe’ met u akkoord gaat. Ga onmiddellijk over op de detailpunten om uit te zoeken in hoeverre uw gesprekspartner eerlijk is.

- Sta niet toe dat uw communistische gesprekspartner achteraf afwijkt van de vastgestelde agenda. Laat niet af hem steeds tot de orde te roepen.

- Leer hoe u communistische retorica moet interpreteren en welke houding u er tegenover moet aannemen. Aan al te winderige verklaringen van de communisten moet u niet te veel waarde hechten en dat ook tonen; zij bevatten doorgaans niets substantieels. Wanneer de communisten werkelijk iets zinnigs hebben te zeggen, doen zij dat in korte bewoordingen.

- Laat u niet intimideren door bitsigheid. Gewoonlijk is dat een rookgordijn, bedoeld om u in de war te brengen.

- Weet wanneer u geduld moet opbrengen en wanneer u in actie moet komen. De Sovjets zijn niet overhaast en het verdient de voorkeur dat u zich aan hun ritme aanpast. De communisten zien niets zo graag als een gesprekspartner die zich kennelijk zenuwachtig maakt.

- Houdt u aan datgene waarvan u geredelijk kunt veronderstellen dat u het van de communisten kunt bereiken. Ziet u helemaal geen kans iets te bereiken, dring dan niet onnodig aan.

- Doe nooit intiem met communistische onderhandelaars. Daarvoor zijn zij trouwens allergisch. Vooral het Amerikaanse nonconformisme bevalt hen niet.

Uit al deze principes en regels kunnen alvast drie conclusies worden gehaald. Het feit dat dergelijke handleidingen worden opgesteld, bewijst dat

[p. 219]

het punt grondige onderhandelingen tussen het Westen en de communisten nog in zijn kinderschoenen staat. Vervolgens is het te betwijfelen of dergelijke handleidingen veel nut hebben. Het voeren van onderhandelingen is veeleer een politieke kunst dan een techniek. Maar vooral moet worden onderstreept dat het feit van de moeizaamheid van onderhandelingen tussen het Westen en de communisten bewijst dat onderhandelingen als dusdanig nog geen alternatief zijn voor de macht en meer bepaald voor het machtsevenwicht. Wij leven nog steeds in een tijd waarin het voeren van onderhandelingen zonder op macht te steunen, waardeloos is. Dat kan in de toekomst veranderen; maar niemand weet alsnog wanneer.