Streven. Jaargang 26

[p. 107]

Gaat Azië zich oprichten?
Hans Hermans

In het verre oosten van Azië hebben zich met overrompelende snelheid ontwikkelingen voorgedaan waarvan de wereldpolitieke draagwijdte zich nog nauwelijks laat overzien.

China en Japan hebben elkaar gevonden.

De aanloop tot deze gebeurtenissen voltrok zich in het halfduister van de Chinese binnenlandse politiek. In de maanden augustus en september 1971 begaf President en partijleider Mao Tse Toeng zich op tourne door de provincies van zijn land om overal de partijkaders toe te spreken. In die toespraken richtte hij scherpe terechtwijzingen aan het adres van maarschalk Lin Piao, die hij zelf vijf jaar tevoren als zijn kroonprins en troonopvolger had aangewezen. Hij beschuldigde Lin Piao van ‘ernstige dwalingen’, zowel ten aanzien van de beginselen van het Maoistisch communisme als ten aanzien van de door Mao uitgestippelde beleidslijn. Duidelijk liet hij doorschemeren, dat zich rondom Lin Piao een complot aan het vormen was en dat hij niet zou aarzelen de topfiguren die zich bij dit complot hadden aangesloten, te straffen, zulks, naar zijn zeggen, teneinde hen als mens te redden.

Deze uitlatingen bleven echter voor de buitenwereld zorgvuldig verborgen. Niemand buiten China had er enig idee van, dat er tussen President Mao enerzijds en een complot van hoge militairen met Lin Piao, de minister van Defensie, aan het hoofd anderzijds iets broeide. Gedeeltelijk zorgde Lin Piao zelf dat daar niets over uitlekte. Als tweede man van de Republiek had hij voldoende greep op het regerings-propaganda-apparaat om ook na Mao's uitlatingen, nog tot medio september, artikelen in de Chinese pers te doen verschijnen waarin hij, met zijn portret op de voorpagina, hemelhoog werd geprezen en ten voorbeeld werd gesteld aan het hele Chinese volk. Mao zelf maakte de buitenwereld evenmin wijzer.

Voor Lin Piao echter waren de waarschuwingen van Mao duidelijk genoeg. Wilde hij ooit nog Mao opvolgen, dan was het een kwestie van nu of nooit. Dan moest Mao uit de weg worden geruimd vóórdat hij aan de aangekondigde bestraffing toe kon komen. Lin Piao beraamde dus een aanslag op het leven van de President. Het is niet duidelijk hoe hij zich die aanslag

[p. 108]

voorstelde. De meningen daarover lopen uiteen en variëren van een luchtbombardement op het presidentiële paleis in Sjanghai tot een overval op of in de presidentiële trein. Vast staat, dat zijn plannen de mist in gingen - en hijzelf ook. Hij werd niet meer in de omgeving van de President gezien en zijn naam werd in de kranten niet meer genoemd. Verschillende van zijn militaire collega's, die vooral door zijn toedoen op de achtergrond waren geraakt, traden langzaam maar zeker naar voren. Steeds meer richtten de schijnwerpers van de publiciteit zich op de Minister van Buitenlandse Zaken, Tsjoe-En-Lai, van wie bekend was dat hij zowel ten aanzien van de ‘culturele revolutie’ in het binnenland als ten aanzien van het buitenlands beleid lijnrecht tegenover Lin Piao stond. Tsjoe-En-Lai was bovendien een tegenstander van de persoonscultus die zich rondom President Mao had ontwikkeld, een cultus die door Lin Piao zorgvuldig in stand werd gehouden zolang die cultus op hem als troonopvolger afstraalde.

Bijna een vol jaar bleef het gissen wat er precies met Lin Piao was gebeurd. Zijn verdwijning en die van een aantal hoofdofficieren die met hem als oorlogshelden uit de strijd tegen Tsjang Kai Tsjek kwamen en in de top zaten van de legerleiding, voltrok zich geruisloos. Hetgeen maar al te begrijpelijk was. Mao Tse Toeng moest er niet aan denken, dat uitgerekend op een moment dat China, mede door het drijven van Lin Piao, op gespannen voet stond met nagenoeg de hele wereld, die buitenwereld er lucht van zou krijgen dat zijn leger de kop was afgeslagen. Dat zou fatale gevolgen kunnen hebben. Eerst moest alles op alles worden gezet om de verhouding van China tot de buitenwereld te verbeteren. Daartoe moest om te beginnen binnenslands een en ander worden rechtgetrokken. Het gebral en gebrul van de ‘culturele revolutie’ moest verstommen. China moest naar buiten een toontje lager gaan zingen en Mao zelf was de eerste die daarmee begon door in zijn redevoeringen openlijk te erkennen, dat China ondanks alle vooruitgang onder zijn bewind, nog steeds een grote achterstand had in te halen; dat het met andere woorden nog geen vingers had om de vuist te maken waar de ‘culturele revolutie’ zo driftig mee zwaaide. Mao zelf temperde ook geleidelijk zijn eigen persoonsverheerlijking. De reusachtige portretten, waarop hij als een soort heerser werd afgebeeld en die overal op pleinen, in openbare gebouwen, in scholen en fabrieken ten toon hingen, werden kleiner en kleiner, steeds zeldzamer en steeds meer vervangen door nieuwe produkten van de Chinese kunst, waarin Mao werd afgebeeld als de goedmoedige schoolmeester, die hij naar zijn eigen zeggen in wezen was en bleef. Het befaamde ‘Rode boekje’ raakte uit de circulatie. Een buitenlands correspondent merkte op, dat hij op een reis van ettelijke weken door China slechts één man in een trein het Rode boekje had zien lezen en dat bleek nog een buitenlandse Chinees te zijn, die als tourist zijn vaderland

[p. 109]

bezocht. Mao liet ook bekend maken, dat het niet meer in de bedoeling lag, dat hij door één man zou worden opgevolgd. China zou na zijn dood collegiaal worden bestuurd en mócht in zo'n collegiaal bestuur één man iets meer naar voren treden dan de anderen, dan zou dat Tsjoe-En-Lai zijn. De diplomaat die als grootste prestatie op zijn naam had staan, dat hij nog tijdens het medebewind van zijn tegenstander, Lin Piao, zijn land voor het brengen van diplomatieke bezoeken had durven verlaten en niettemin zonder prestigeverlies was teruggekeerd. De invloed van Tsjoe-En-Lai op het buitenlands beleid van China werd in dat éne jaar ook steeds meer duidelijk. Dat begon met een vriendschappelijk tafeltennistournooi tussen Chinezen en Amerikanen en dat eindigde met een bezoek van President Nixon aan Peking en de opname van communistisch China in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, zulks onder uitstoting van Formosa, dat niet langer als een zelfstandige staat werd erkend.

Eerst nadat aldus binnen een jaar tijds de diplomatieke lucht rondom China was opgeklaard, werd bekend gemaakt dat Lin Piao inderdaad een aanslag op het leven van Mao had beraamd doch na het mislukken daarvan de vlucht had genomen in een klein vliegtuigje, dat ergens in het noorden, op weg naar Rusland, verongelukte. Of die lezing helemaal waarheidsgetrouw is, staat niet vast. Uit Rusland is al bericht dat in het wrak van dat vliegtuigje geen overblijfselen zijn gevonden van mensen ouder dan veertig jaar en dat Lin Piao, die aanzienlijk ouder was, daar dus onmogelijk tussen kon zitten. Maar wat niet weet, niet deert. Lin Piao is klaarblijkelijk definitief van het toneel verdwenen; zijn terugkeer is uitgesloten. Het China van de toekomst is het China van Tsjoe-En-Lai.

Niet langer het China van de gebalde vuist, doch het China van een diplomatiek vredesoffensief.

Intussen is ook het buitenlands beleid van Japan in beweging gekomen - en dat werd hoog tijd.

Japan immers stond als een vreemdsoortig verschijnsel in de wereld van vandaag. Economisch richtte het zich met grote snelheid op uit de rampspoed van de oorlog. In 1960 produceerde het nog aanzienlijk minder dan zelfs China, om van de Verenigde Staten, de landen der Europese Gemeenschap en de Sovjet-Unie maar te zwijgen. Tien jaar later echter, in 1970, produceerde het reeds meer dan tweemaal zoveel als China en bijna de helft zowel van de Sovjet-Unie als van de landen der Europese Gemeenschap. Zijn produktie groeide in die tien jaren driemaal zo snel als die van de Verenigde Staten. Prognosen voor het jaar 1980 wijzen op een nog sterkere groei. Worden deze prognosen bewaarheid, dan heeft Japan in 1980 zowel de Sovjet-Unie als de Europese Gemeenschap bijna ingehaald en komt het met de helft van het aantal inwoners ook op ongeveer de helft van

[p. 110]

de produktie der Verenigde Staten terecht. Het is kortom hard op weg zich te ontwikkelen tot een economische gigant van eerste grootte en met dat feit houdt de hele wereld ernstig rekening. - Politiek echter bleef Japan een dwerg. Op het politieke wereldtoneel kreeg het niet meer dan een figurantenrol toebedeeld. Een figurant in het gevolg van de Verenigde Staten. De Verenigde Staten garandeerden zijn veiligheid en gaven het de richtlijnen voor zijn buitenlands beleid.

Dit betekent, dat van Japan, dat reeds in 1970 meer produceerde dan alle andere Aziatische landen - China inbegrepen - met hun vele honderden miljoenen mensen samen, en dat in 1980 mag verwachten dubbel zoveel te produceren als de hele rest van Azië, geen spoor van enige leiding in zijn eigen werelddeel uitging.

Dat kwam natuurlijk niet alléén omdat het zijn kleine politieke knuistje zo angstvallig in de grote politieke hand van Amerika hield. De Aziatische landen zelf toonden zich allerminst gebrand op enig leiderschap vanuit Tokio. Zij herinnerden zich nog maar al te goed de tijd toen dat kleine knuistje als een gepantserde vuist uitsloeg en grote delen van Azië verpletterde. Zij vertrouwden Japan een politiek leiderschap, dat zich op den duur nauwelijks zonder bewapening zou kunnen handhaven, eenvoudig niet toe. Dit gold in het bijzonder voor China. Niet alleen omdat de Japanse oorlogsmachine niet minder dan 23 miljoen mensenlevens in China had weggemaaid, maar ook omdat China in Japan de Aziatische belichaming van het kapitalisme en het steunpunt bij uitstek van het Amerikaanse imperialisme zag. Bovendien claimde China de leidersrol in Azië voor zichzelf. Zo gretig als Japan zes jaar na zijn capitulatie vrede sloot met Amerika en de andere grote mogendheden, zo terughoudend stelde het zich tegenover China op. Het sloot in 1952 weliswaar vrede met Formosa, waar Tsjang Kai Tsjek zich drie jaar tevoren had geïnstalleerd, maar voor Peking was dat meer een klap in het gezicht dan een vreedzame handdruk. Aanvankelijk mocht die klap zijn gegeven onder de pressie van Amerika en mocht Japan zelf het effect ervan enigszins trachten te verzachten door tenminste enige economische en culturele betrekkingen met China te onderhouden; toen in 1957 de leiding van de Japanse regering overging in de handen van premier Kishi, die tijdens de oorlog een leidende rol had gespeeld in de bezetting van Noord-West China, ging Japan doelbewust de vijandige koers van Amerika meevaren. De handelsbetrekkingen kwamen te stagneren; de culturele betrekkingen werden verbroken. China van zijn kant prikkelde de Japanse regering door binnen Japan het verzet tegen haar pro-Amerikaanse politiek aan te wakkeren. Kishi's opvolgers, de premiers Ikeda en Sato, deden het wat kalmer aan, maar bleven toch in feite tegen Amerika aanleunen.

[p. 111]

Eerst verleden jaar begon Japan in ernst te twijfelen aan de juistheid van dit beleid. Met name toen Amerika zijn voelhorens naar Peking begon uit te steken. Japan voelde nattigheid en bereidde zich voor op een herziening van zijn buitenlandse politiek. Onder premier Sato ging dat allemaal nog aarzelend; Sato leefde nog helemaal in het idee, dat de veiligheid van Japan alleen door vriendschappelijke betrekkingen met Amerika kon worden gewaarborgd.

Op 7 juli echter van dit jaar werd hij opgevolgd door premier Tanaka, die aanstonds bij zijn optreden verklaarde vastbesloten te zijn de betrekkingen met China zo snel mogelijk te normaliseren. Daarmee kwam hij helemaal in het straatje van de nieuwe koers in Peking. Verleden jaar nog weigerde Peking premier Sato te ontvangen; goed een maand na Tanaka's aantreden nodigde Tsjoe-En-Lai hem uit tot een bezoek. Formeel pleegde Tanaka daar nog wel overleg over met Washington, maar aangezien Nixon zelf ook al een dergelijke uitnodiging had aanvaard, kon Washington moeilijk meer nee zeggen.

En zo kwam dan Tanaka op 25 september bij zijn inmiddels premier geworden collega Tsjoe-En-Lai op bezoek.

Van enige aarzeling was geen sprake meer. Integendeel. Tanaka's eerste verklaring in Peking was er duidelijk op gericht een streep te zetten onder het verleden. Hij sloeg meteen de juiste toon aan; dezelfde toon van nederigheid die President Mao zich het laatste jaar had aangemeten. Hij begon met zijn hartgrondige verontschuldiging aan te bieden voor het leed dat Japan in de oorlogsjaren aan het Chinese volk had toegebracht en daarmee was definitief het ijs gebroken. Japan en China vielen elkaar als vrienden in de armen. Japan verbrak meteen alle betrekkingen met Formosa en de betrekkingen met Peking werden genormaliseerd.

Japan en China hadden elkaar gevonden.

Deze gebeurtenissen zullen ongetwijfeld een uiterst belangrijke terugslag hebben op het totaalbeeld van de wereld, omdat zij een diepgaande verandering brengen in de situatie in Azië.

Dit enorme werelddeel bleef tot dusverre verstoken van politieke leiding. Enkele grotere landen namen er wel een belangrijke plaats in. Landen als Japan, China, India en Indonesië, maar elk van deze landen voerde zijn eigen buitenlands beleid. Behoudens een militaire verdedigingsorganisatie voor Zuid-Oost-Azië, waarin ook de Verenigde Staten participeerden - een tegenhanger dus van de NATO - bestond er nauwelijks enige coördinatie. Japan bemoeide zich niet met de politiek van Azië; China isoleerde zichzelf; India en Indonesië laveerden met de ‘derde wereld’ tussen de twee grootmachten, Amerika en Rusland, door.

Met het gevolg dat de wereld eigenlijk niet goed wist wat zij aan Azië had

[p. 112]

en wat zij ervan mocht verwachten. De stem van Azië was een kakofonie. Als de tekenen niet bedriegen, komt daar nu verandering in.

In de eerste plaats omdat China nu definitief uit zijn isolement verlost schijnt. Buiten Azië was men met de opheffing van dat isolement al druk bezig. Nixons bezoek aan Peking vormde daarvan het meest sprekende getuigenis. Maar Heath en Brandt zitten ook al op het vinketouw om normale betrekkingen met China aan te knopen. China's opname in de Veiligheidsraad der Verenigde Naties vormde van dit alles de bekroning. Alleen in Azië zelf kon het nog niet door dat isolement heen breken. Daartoe heeft Japan nu de eerste stap gezet.

Dit betekent een tweede belangrijke verandering. Japan zelf is klaarblijkelijk niet meer voornemens om als economische reus de rol van politieke dwerg te blijven spelen. Het heeft zich duidelijk losgemaakt uit de omklemming van Amerika. In strijd immers met het Amerikaanse streven om Formosa nog de hand boven het hoofd te houden, heeft Japan zich volledig achter de claim van Peking gesteld, dat Formosa deel uitmaakt van het éne China. Dit was een van de voorwaarden die China voor de toenadering stelde. Uitdrukkelijk stelde het daarnaast de voorwaarden dat Japan zich op geen enkele wijze zou bemoeien met de oorlog in Vietnam en dat het zijn beleid niet meer zou koppelen aan Amerikaanse belangen. Dit alles heeft Japan aanvaard. Amerika heeft het nakijken. Japan gaat zijn eigen buitenlands beleid voeren.

Voor Azië kan dit alles betekenen, dat dit werelddeel nu twee politieke centra krijgt, zoals het verenigd Europa dat ook heeft in Parijs en Londen. Het zal de Aziatische landen nog wel enige moeite kosten om dit te aanvaarden. Het verleden zowel van Japan als van China speelt altijd nog sterk in de herinnering. Het is echter een kwestie van eieren voor zijn geld kiezen - of misschien beter nog: geld voor zijn eieren. Japan is tenslotte een economische grootmacht aan het worden en zo'n grootmacht, mogelijk in toom gehouden door het ideologisch diametraal tegenovergesteld China, kan in een politiek leidinggevende positie belangrijke voordelen opleveren. Economisch gesproken maakt Japan reeds deel uit van een driehoek die de economische verhoudingen in de wereld bepaalt: de driehoek Amerika, Europa, Japan. Als Japan in die driehoek Azië kan gaan vertegenwoordigen, kan dat voor Azië zelf van de grootste betekenis zijn.

Uiteraard mag men andere mogelijkheden voor de toekomst niet uitsluiten. Vriendschapsverdragen en bondgenootschappen zijn huwelijken uit berekening. Nauwere bindingen scheppen ook meer en grotere wrijfpunten. Dat het in de toekomst tussen Japan en China allemaal van een leien dakje zal gaan, mag men nauwelijks verwachten. Men kan zich echter ook voorstellen dat Japan, wanneer het de vreedzame bedoelingen van zijn intrede in de

[p. 113]

Aziatische politieke wereld wáár wil maken, zijn streven zal richten op het tot stand brengen van een groter geheel binnen Azië. Een tegenhanger eventueel van de Europese Gemeenschap. Dat het zijn veiligheid niet meer zal zoeken onder de atoomparaplu van Amerika, maar in een wijdere veiligheidsovereenkomst voor zo niet héél Azië dan toch het grootste deel daarvan. Het zal nog wel even duren eer het die weg kan gaan bewandelen, maar de waarschijnlijkheid is groot dat de meeste Aziatische landen daar wel oren naar zullen hebben.

De gebeurtenissen in Peking vormen kortom het eerste teken, dat Azië op het punt staat zich in de wereld te doen gelden. Zich op te richten.