Streven. Jaargang 24

[p. 36]

François Mauriac
Ter nagedachtenis
Jos. Daniëls S.J.

Daar is het doodsbericht van Mauriac. Laat ik teruggrijpen op het laatste artikel dat de bijna vijfentachtigjarige geschreven heeft: de Bloc-notes uit de Figaro littéraire van 27 juli - 2 augustus 1970. De belangrijkste aspecten van zijn leven komen er nog éénmaal naar voren.

Allereerst, wat voor ons als buitenlandse lezers het minst te betekenen heeft in zijn carrière, zijn trouw aan de Gaulle. Sinds 1940, na de gedenkwaardige radio-rede van de Generaal uit Londen, is Mauriac hem als een briljant journalist en verwoed partijganger door dik en dun gevolgd. Hij werd een soort hofschrijver, historiograaf, van de President. Niemand is verplicht om al de kronkelpaden van de Franse politiek te volgen, waarvan de kennis noodzakelijk is om een groot deel van de Bloc-notes en van de biografie die Mauriac aan de Gaulle gewijd heeft, te verstaan. Maar het was toch zeker zijn goed recht om er een rotsvaste politieke overtuiging op na te houden en een man trouw te blijven die volgens hem, vanaf het eerste rampjaar, het ware gelaat van Frankrijk had getoond en de schenders ervan aan de kaak gesteld? Dankbaar gedenkt hij dat in zijn laatste woord.

En dan doemen de hete zomervakanties op. De hitte op het bordes van Saint-Symphorien en de gestalte van zijn moeder, die hij vereeuwigd heeft met haar vijf kinderen in Le Mystère Frontenac. De vader stierf toen François nog geen twintig maanden oud was. Zijn moeder, en later het college, zorgde voor een haast Jansenistisch vrome opvoeding, een onbesmeurde jeugd. Mauriac en zijn broers zaten op Malagar, het buitengoed van de familie in het land van Bordeaux, uit te kijken over het panorama, trillend in de zomerwarmte, zonder zich nog bewust te zijn van wat hen lokte in die hete verten: het bronstige hart. Daar is de bron ontweld voor de dichterlijke romans.

‘Dichterlijk’, want het genre van Mauriac is de ‘roman-poème’, te lezen als een gedicht. Het kent slechts één onderwerp: het drama van de mens, heen en weer geslingerd tussen begeerlijkheid en genade; één decor: de streek van Bordeaux; één milieu: de welgestelde burgerij. Is dat armoede? Verre

[p. 37]

van daar: met het onderwerp schuift Mauriac in de rij van Pascal en Racine - ik kies die namen opzettelijk, omdat de figuren het onderwerp zijn geweest van essays van zijn hand -; met het decor wordt hij geen schrijver van streekromans: zijn geboortegrond blijft een onuitputtelijke bron van poëzie.... men hoeft niet véél te zien om góed te zien. Aan de Maastrichtse dichter Mathias Kemp werd de vraag gesteld of hij er voor zijn inspiratie geen behoefte aan had te gaan reizen. ‘Reizen?’, antwoordde hij, ‘ik ben nog altijd niet uitgekeken op de drie populieren in mijn tuin’. En wat het éne milieu betreft: dan zou Proust een verwijt verdienen, omdat hij zich beperkt heeft tot de voornaamste kringen van Parijs; wat zelfs Balzac mislukte, de opzet namelijk om in de Comédie humaine een totaalbeeld van een maatschappij te schilderen door allerlei milieus te beschrijven, is juist het best aan Proust gelukt, die bleef bij het éne dat hem vertrouwd was.

Mauriac schept een gesloten romanesk heelal. Daarin wentelen vier planeten. Mensen die heilig zijn als Blanche Frontenac, of argeloos ongeschonden als Luc in Le noeud de vipères; dode zielen als die doffe man van Thérèse Desqueyroux of de playboy Bob Lagave uit Destins; de verloren minnaars en minnaressen, Mauriacs geliefde objecten, omdat hij er het verdwaalde schaap en de goede moordenaar van het Evangelie in wil hervinden; en tenslotte het gros van de middelmatigen wier hart alleen de schat zoekt: materieel welzijn.

In de laatste alinea van deze Bloc-notes komt Mauriac terug op Jean-Paul Sartre met wie hij het menigmaal aan de stok heeft gehad. De meest geruchtmakende aanval van Sartre is een studie geweest over La fin de la nuit, waarin hij, kort samengevat, de schepper van Thérèse Desqueyroux verwijt, dat hij zich als een alwetende God gedraagt in zijn romans en zijn figuren geen vrijheid laat. Het is een oubollig, onbillijk, professoraal betoog, Sartre onwaardig. Mauriac haakt er bekwaam op in: de romanschrijver een schepper, een God? Ik ben maar Gods aap. Natuurlijk ontspruiten mijn figuren aan mijn verbeelding, maar alles is mij van elders gegeven. Natuurlijk weet ík alleen wat zich in het hoofd van Thérèse afspeelt, want buiten de bladspiegel die ik vul, bestaat zij niet: het is maar een wereld in woorden. Of zij vrij is of niet, hangt enkel van mij, Mauriac, of, voor Mathieu, in uw Chemins de la liberté, van u, Sartre, af. Het enig noodzakelijke is, dat onze figuren menselijk-waarschijnlijk zijn. Trouwens, de vrijheid van Thérèse blijft in haar mogelijkheden geheel open; zij is zó zelfstandig gaan leven, dat haar maker niet meer met haar kan doen wat hij wil. ‘Ik zou zo graag gewild hebben, Thérèse, dat je leed je had overgeleverd aan God: ik heb er zo naar verlangd, dat je de naam Heilige Locusta waardig zou worden...’. Maar het is hem niet gelukt.

[p. 38]

Het werk van Mauriac leeft door de magie van de stijl. Laten we een ogenblik een karakteristieke bladzijde herlezen uit La fin de la nuit. Het begin van de misdaad:

‘La voici au moment de regarder en face l'acte qu'elle a commis. Quelle explication fournir à Bernard? Rien à faire que de lui rappeler point par point comment la chose arriva. C'était ce jour du grand incendie de Mano. Des hommes entraient dans la salie à manger où la familie déjeunait en hâte. Les uns assuraient que le feu paraissait très éloigné de Saint-Clair; d'autres insistaient pour qu'on sonnât le tocsin. Le parfum de la résine brûlée imprègnait ce jour torride et le soleil en était comme sali. Thérèse revoit Bernard, la tête tournée, écoutant le rapport de Balion, tandis que sa forte main velue s'oublie au-dessus du verre et que les gouttes de Fowler tombent dans l'eau. Il avale d'un coup le remède sans qu'abrutie de chaleur, Thérèse ait songé a l'avertir qu'il a doublé sa dose habituelle. Tout le monde a quitté la table... sauf elle qui ouvre des amandes fraîches, indifférente, étrangère à cette agitation, désintéressée de ce drame, comme de tout drame autre que le sien. Le tocsin ne sonne pas. Bernard rentre enfin. ‘Pour une fois, tu as eu raison de ne pas t'agiter: c'est du côté de Mano que ça brûle...’. Il demande: ‘Est-ce que j'ai pris mes gouttes?’ et sans attendre la réponse, de nouveau il en fait tomber dans son verre. Elle s'est tue par paresse, sans doute, par fatigue. Qu'espère-t-elle à cette minute? ‘Impossible que j'aie prémedité de me taire’.
Nu is het ogenblik daar om de daad die zij bedreven heeft recht in de ogen te zien. Wat moet zij Bernard voor verklaring geven? Er valt niets anders te doen dan hem heel precies in herinnering te brengen hoe het gebeurde. Het was op de dag van de grote brand in Mano. Mannen kwamen de huiskamer binnen, waar het gezin haastig zat te eten. Sommigen verzekerden dat het vuur heel ver van Saint-Clair verwijderd leek; anderen drongen er op aan, dat de noodklok zou worden geluid. De snikhete dag was doordrongen van de geur van verbrand hars en de zon was als bevuild. Thérèse ziet weer hoe Bernard, met afgewend hoofd, zit te luisteren naar het verslag van Balion (d.i. de rentmeester) terwijl zijn forse, behaarde hand zich achteloos laat gaan boven het glas en de Fowler-druppels in het water tikken. In één teug slaat hij het geneesmiddel naar binnen, zonder dat Thérèse er aan gedacht heeft hem te waarschuwen dat hij zijn gewone dosis verdubbeld heeft. Iedereen is nu van tafel weg, behalve zij zelf: ze zit verse amandelen te pellen, onverschillig, al die opwinding is haar vreemd, zij interesseert zich niet voor dat drama, net zo min als voor ieder ander drama dan het hare. Geen noodklok. Bernard komt eindelijk thuis: ‘Voor één keer heb je gelijk gehad met je niet op te winden: het brandt de kant van Mano uit...’. Hij vraagt: ‘Heb ik mijn druppeltjes al genomen?’ en zonder het antwoord af te wachten, laat hij er opnieuw in zijn glas vallen. Zij heeft gezwegen, uit luiheid waarschijnlijk, uit vermoeidheid. Wat verwacht ze op dat ogenblik? ‘Dat ik met voorbedachten rade gezwegen heb, neen dat kan niet’.

Dat proza is helder als kristal. Moeiteloos, ogenschijnlijk, maar in werkelijkheid vrucht van eindeloos geduldig slijpen. Men hoeft slechts een fotocopie van Mauriacs handschrift te bekijken: een kluwen van doorhalingen, omzettingen, herschrijvingen. Let eens op de stijlprocédés hier aangewend. Het verspringen van het nù naar het verleden en omgekeerd; de overgan-

[p. 39]

gen van de directe rede naar de indirecte; de klanknabootsingen; de ‘monologues intérieurs’ of bewustzijnsstromingen, waarna de camera verspringt en het oog van de schrijver zijn heldin van buitenaf gadeslaat.

Elke roman is een filosofie, aldus de wel wat gulle definitie van Camus. Voor dit fragment gaat ze op. Onze daden volgen ons, maar in de gedachtengang van Mauriac zijn de daden van een mens zó tweeslachtig, zó onontwarbaar, zulk een doolhof, dat de vraag omtrent schuld of onschuld open blijft. De gifmoord van Thérèse is maar een motief om dát te belichten. Bij Gide is de misdaad die in Les caves du Vatican Lafcadio pleegt tijdens de treinreis, een poging om zijn hang naar de ‘acte gratuit’, d.i. de volstrekt ongemotiveerde daad, duidelijk te maken, net als die bij het dier. Het vermoorden van de Arabier in Camus' L'Etranger ligt in de lijn van zijn theorie over het absurde, terwijl de scène waarmee La condition humaine van André Malraux opent, de luciditeit van een mens bij de topervaringen van zijn leven schildert: Tchen, die eerst de scherpte van het wapen probeert op zijn eigen lichaam.

Alles is gezegd over het talent van Mauriac in de verantwoording die het toekennen van de Nobelprijs voor letterkunde begeleidde. De kandidaat wordt beloond ‘voor de diepgaande analyse van de mens en de forse kunstenaarshand waarmee hij het menselijk leven heeft uitgebeeld in de vorm van de roman’. Drie elementen: begrip van het leven, doorgronden van het menselijk hart, poëzie van de stijl.

In de Bloc-notes die ons uitgangspunt vormt, vertelt Mauriac dat hij maar één keer op het toneel gestaan heeft en wel in zijn jongensjaren, om de proloog te zeggen van de Piété in Racines Esther. Ik kom daar zo aanstonds in een ander verband nog op terug. Als toneelschrijver begon hij te laat om nog een carrière op te bouwen. Het zij hier voldoende te verwijzen naar Asmodée, al was het maar om één verrukkelijke repliek. Als de verleider het meisje benadert, vraagt hij haar: ‘Voel je je niet erg alleen?’ Emmanuelle, nomen est omen, de naam betekent immers: ‘God met ons’, antwoordt: ‘Ik ben nooit alleen, sinds de pastoor in de catechismusles ons leerde, dat God in ons woont...’.

Het beste wat Mauriac geschreven heeft, is mijns inziens zijn Mémoires intérieurs. Daar vertelt hij van zijn leven aan de hand van de grote figuren uit de Franse letteren die zijn voorkeur hadden: Nerval, Rimbaud, Baudelaire.... of zijn afkeer wekten: Gide met name.

Hierboven viel het woord: piété, vroomheid. Vroom is volgens hem hij die een taal heeft gevonden om zich tot God te wenden, iemand die in gesprek is getreden met God. Mauriac getuigt dat hij die genade vanaf zijn jeugd heeft gekend en hij lijdt er onder, dat gebedsteksten verdwijnen die eindeloos meer dan simpele formules waren. Aan theologie heeft hij een broertje

[p. 40]

dood. Met Kierkegaard is hij van mening dat God er niet is opdat wij óver Hem, maar opdat wij tót Hem zouden spreken. Zijn laatste Bloc-notes behelst een “in memoriam” voor André Philip, een collega. Hij prijst hem gelukkig, omdat hij in niets afgeweken is van het protestantse geloof zijner kinderjaren: un fidèle, een gelovige. En dan gaat hij ontroerd verder, spelend met de dubbele betekenis van “fidele”, trouw èn gelovige, ‘Een “gelovige”, er is geen titel die mij dierbaarder is, omdat het wellicht de enige is, welke ik met recht op mijzelf mag toepassen. Wat ik ooit geweest ben, wat ik ook gedaan heb, ik behoor tot hen die hartstochtelijk hun geloof hebben uitgesproken op de vraag van de Heer: “Wilt ook gij soms heengaan?”’ Ultima verba, echo van wat hij vroeger schreef: ‘Je n'ai au fond jamais parlé que du Christ’.