Streven. Jaargang 23

[p. 115]

De Staat op drift?
Editoriaal

Alle politieke slogans ten spijt. Per dag groeit de macht van de overheid op het punt van vorming, verdeling en besteding van het nationaal inkomen. Per dag krijgen meer mensen te maken met de wijsvinger, de geldbuidel en de verordening. Ieder die wat wil - ten kwade dan wel ten goede - ontmoet na enige passen gaans de overheid. Men leze het vorige editoriaal over onderwijs en Brinkgreve's relaas over de reconstructie van de Amsterdamse binnenstad.

De overheid is een kruising geworden van Christoffel, Sinterklaas en Zwarte Piet: centrale regulator op het gebied van de economische groei, het welzijn en de onderlinge vreedzaamheid (politie - justitie). De Christoffel-functie is wellicht de jongste, maar voor velen ook de meest onaantastbare. Immers na de crisis van de dertiger jaren droeg de overheid ons, arme mensen, over het te brede water van de werkloosheid. De econoom werd daarop heilig verklaard. Zijn instituten - Centraal Planbureau, C.B.S., Nationaal Instituut voor de Statistiek en de Nationale Bank - mochten zich als hemelse scharen in de allerhoogste sferen installeren. Omdat er vrees is blijven bestaan voor een crisis, hebben werkgevers, boeren, werknemers, ambtaren en middenstanders zich op de rug van Christoffel genesteld. Als ridders in de arena voeren de leiders halfjaarlijks het Sociaal-Economische-Raadspel op, waarna de overheid als een soort Sinterklaas de geschenken uitdeelt.

Als verzoener heeft de overheid oude rechten. De onderwijspacificatie gaf vanaf 1920 - in België vanaf 1958 het schoolpakt - aan de verschillende levensbeschouwelijke groepen de kans om hun emancipatie te bezegelen. De goede man dwong een praktische tolerantie af wat betreft de signatuur van de schoolbank, het luiden van klokken of het spelen van de fanfare op zondag, de richting van clubhuis, consultatiebureau, ziekenhuis en televisie. Ook het oude conflict tussen Holland en de randprovincies werd rechtgetrokken: dat kon door bijdragen voor industrialisatie of reconstructie (Limburg), dan wel door het verstrekken van aantrekkelijkheden als uni-

[p. 116]

versiteiten en hogescholen, en ook wel door een veelbelovende plaats in recreatieplannen voor het jaar 2000. De enige narigheid waren de ambtelijke papieren en belastingexploten, die Zwarte Piet op gezette tijden door de rustige delta zond.

Doch hij was niet de enige dissonant. Na 1960 bracht de schikgodin een bezoek aan de stad van de moderne mensen. De jeugd - door de naoorlogse geboortegolf en stijgende levensverwachtingen opgepompt - trok de straat op. Staatshoofden werden ontluis-terd. Met de loon-explosie van 1964 trokken de vakbonden door het rode licht van Christoffel: loonstijging en produktiviteit verloren elkaar uit het oog. De middenstand nam wraak met een prijzenoffensief. De vele aspiraties maakten het geld schaars - men joeg elkaar op naar een rente-grens van 10%. Christoffel stond machteloos, ondanks het feit dat cherubijn Zijlstra probeerde een solootje te spelen. De Boerenpartij verspreidde de mare dat Sinterklaas niet bestond en wist bijna 8% tot dit ongeloof te bekeren. Vanaf dat moment raakten velen in de ban van de schikgodin.

Sommigen zeiden, we moeten Christoffel aan banden leggen. Anderen wilden de Sint rechtstreeks laten verkiezen. De grootste groep zei: ‘We hebben die magische drievuldigheid niet nodig. Laten we mondig worden en de staat met zijn ambtenaren, straaljagers en belastinggelden tot dienstknecht van ons allen maken’. Toen de Paus verklaarde bereid te zijn Christoffel, Sinterklaas en Zwarte Piet van de heiligenkalender te schrappen, zette ieder zich achter de ploegschaar. Men vormde discussiegroepen. De stem van de opposant verscheen op de voorpagina's. Men maakte schema's voor binnen- en buitenlandse conflicten. Ieder werd de kans ontnomen de ander te discrimineren. Allerwegen achtte men het laakbaar zich nog gediscrimineerd te voelen. Het werk vorderde goed. In enkele dorpen was men al klaar en waren de deelnemers weer naar huis gegaan. Op landelijk niveau geschiedde hetzelfde met de discussies rond technologie, ruimtelijke ordening en oecumene.

Wie vooruit wil - zo sprak men tot elkaar in bars en klinieken - die moet de inflatie aandurven. De mens, zo spraken de antropologen, is een waagstuk dat zich creatief opbouwt uit vergissingen. God, zo deelden de theologen aan de pers mee, is (tijdelijk) dood om de mens te laten ontstaan. Niet allen begrepen dat. Zijlstra - hij trad reeds op -, doch ook Roolvink - Nederlands minister van Sociale Zaken - tastte mis, toen hij een loonpolitieke grens wilde. De universiteit dreigde te bezwijken onder de onophoudelijke reeks operaties die men zichzelf toebracht. Doch allerwegen was men van mening dat het schoonheidsfoutjes waren. Zoals eens een Duitse

[p. 117]

professor - het waterhoofd van het kind Abraham Kuyper onderzoekend - tot de ouders zei: ‘Es sind nur Gehirne’, zo was ook thans de communis opinio gunstig: groeikracht, experiment, pluriformiteit, mondigheid, fasering, functie-differentiatie.

Doch iets had te denken moeten geven. De boer immers, hij ploegde voort. De auto's raasden over de Amsterdamse Nieuwmarkt. De olieraffinaderijen gingen met Rotterdamse steun dwars door Voorne-Putten en met Antwerpse steun dwars door Lillo en Zandvliet. En bovenal, de overheid ging door. Het enthousiasme dat de schikgodin bij de nieuwe generatie had gezaaid, werd door de overheid beloond. Lusten werden verstrekt tegen opcenten. Lasten werden vergoed met subsidies en regeringsopdrachten. Opdrachten werden omgeven met prestige. Prestige werd belast met zwijgzaamheid. Voor iedere ingezakte autoriteit of opposant stonden tien nieuwe klaar, want er woonden in deze lage landen veel mensen. De Staat werd onwrikbaarder dan ooit. De knapsten werkten niet meer in de maatschappij, maar waren uit hervormingszucht in dienst getreden van de torenhoge Staat, die de naam kreeg Allen voor Allen. Doch ook de saaisten en de mensen met het onverslijtbare zitvlees. Zo werd de toren hoger en hoger.

En het licht werd schaars. De toren was er voor de mensen, maar de mensen zagen op den duur zelfs de bliksem niet meer. Als het donderde in de lucht leek dat op een pneumatische boor, die zijn werk deed in een immens centraal verwarmingssysteem. Alle goede deugden waren nu gemeengoed geworden. De organisatie liep perfect. Rechtvaardigheid werd een vanzelfsprekendheid. Humaniteit was er voor ieder in overvloed. Wie wil er nu nog beweren, zo sprak de torenwachter, dat er nog iemand zo maar ligt te liggen. Hij had gelijk.

Toch was er één narigheid. De zich wagende mensen die collectief de vergissing beminden om er van te leren, vergisten zich in het feit dat zij maar één leven hadden. Daarom werden sommigen angstig, dat de tijd wel eens zou kunnen ontbreken om van de laatste misgreep te herstellen. Toen ieder elkaar tegenkwam in de welvaart, het welzijn en de humaniteit van de coöperatie Allen voor Allen, toen gaf het licht de geest. Van de ravage die toen hoorbaar was, bestaat helaas geen ooggetuige-verslag.

dr. Theo P.M. de Jong