Streven. Jaargang 21

[p. 1116]

Apulische Impressies
Barocco Leccese
Theo Steendach

Bari, 1 juli

Op een treinreis langs de oostkust van het Apulisch schiereiland wordt men beslist niet tot vermoeiens toe met indrukwekkende vergezichten verwend. Bijwijlen heeft men zelfs helemaal geen uitzicht. Telkens namelijk als de spoorbaan weer, door een uitgegraven sleuf of langs een afgegraven talud, beneden het niveau verloopt van het afglooiend kustland. Soms ook zijn het nabije olijfbomen die het uitzicht onderscheppen. En wanneer men dan weer verder inwaarts kan kijken, ziet men ook het daar oplopend land met tal van olijfbosjes beteeld. Of met plompe karaatbomen in onafzienbare rijen. Terwijl boven al die begroeiing hier en daar de witte bouw uitschiet van verspreide huizen en hofsteden. En onder de olijf kruinen of tussen de hoekige carobestammen is de aarde zelf - vreemd genoeg - ‘terra’ van kleur. Met 'n beetje goede wil kan ze ook voor rood worden aangezien. Waarmee men dan, naast het groen van de olijven en het wit van de huizen, hier de Italiaanse tricolore compleet heeft.

Aan dit liefelijk maar weinig opwindende landschap rijden we nu drie kwartier al voorbij. In deze sneltrein van Bari naar Brindisi en Lecce. Links zijn inmiddels 'n drietal eveneens wit-gebouwde zeestadjes gepasseerd. En als dan eindelijk aan landzijde iets fascinerends zich gaat voordoen, wil juist de conducteur m'n kaartje zien. Was hij enkele minuten eerder gekomen, ik had er zonder verdriet 'n paar olijf- of ook johannesbroodbomen voor laten schieten. Maar nu zal de goeie man eventjes moeten wachten. Wat hij, de buitenlander in mij herkennend, heel bereidwillig doet. En met alle begrip voor de situatie. Want daarbuiten, op 'n paar mijl afstand, vertoont zich, koninklijk gelegen, een stad op een berg. Wel is de berg maar 'n heuvel, waarvan de brede glooiingen tot zo'n tweehonderd meter uit de kustvlakte opklimmen. En wel is de stad maar 'n stadje. Doch zoals dat in zijn verheven ligging boven het landschap troont, schitterend wit nu onder de steile middagzon, is het als een stad uit een visioen. Hier zou ik willen afstappen. Vanuit deze doorhollende ‘rapido’ zou dat echter gelijkstaan met zelfmoord. Maar hier doorrijden is óók zonde! Voor de terugreis vanmiddag zal ik daarom zeker een trein nemen die stópt bij Ostuni. Want zo blijkt dat witte visioen te heten, waarin ik graag wat nader deelgenoot zou willen worden.

Te Brindisi heeft, na een kort traject door een plotseling rotsig-dorre streek,

[p. 1117]

onze rapido wèl haltgehouden. Maar niet voor mij. En na nóg 'n halfuurtje door een geleidelijk weer vruchtbaarder landschap, is de rit dan beëindigd in Lecce.

't Is niet de naamklank alleen, wat er lieflijk is aan Lecce. Ik was daar in de eerste middaguren en heb de stad gezien terwijl zij sliep. De schone slaapster. Stilte kwam me tegen op de stationsweg die naar de binnenstad voert. En stilte langs het dwarspad aan de stadsrand, waar de koele schaduw van hoge tuinmuren mij noodde tot eerst nog 'n kleine omwandeling alvorens verder de stad zelf binnen te gaan. Stilte ook daarna, in de straten en straatjes, waar de gesloten huizen alle leven schenen teruggenomen te hebben. Terwijl hier en daar een sierlijk witte kerkgevel nu nutteloos te koketteren stond. Mogelijk heeft er links of rechts toch enig menselijk leven zich geroerd zonder dat het mij is opgevallen. Toen echter, bij wat me eerst alleen maar 'n kruising van straten toeleek, dan opeens het domplein vóór me lag, omsloten door de stenen elegantie van kerkgebouw en van rijkversierde paleisfaçaden en volkomen verstild onder de zon.... toen wist ik wel heel zeker dat Lecce in een diepe

sluimer lag verzonken. En terwijl zo de wereld der mensen sliep, scheen juist de wereld der dingen aan werkelijkheid te winnen.

'n Werkelijkheid uit steen. Maar zó feestelijk en fantastisch, zó dartel en speels, zó blij en beweeglijk, als ware zij met een eigen leven bezield. Stenen draperingen die schijnen te gaan wapperen. Stenen loofwerk dat schijnt te gaan ritselen. Stenen kind-engeltjes, zó uitgelaten dat men hun ijle stemmetjes aanstonds verwacht te horen. En heiligen, hoog aan de kerkgevel, die bij hun levendige gesticulaties helemaal schijnen te vergeten dat zij 't zelf niet zijn doch slechts hun stenen namaaksels.

De levensechte ongedwongenheid van al die rijke ornamentiek blijkt niet aan de luchtige fantasie alleen van de ontwerpers en de vaardigheid van de uitvoerders te danken. Maar tevens aan de gunstige eigenschappen van het materiaal waarmee deze laatsten konden werken. Een hier dichtbij gedolven zeer zachte mergelhoudende kalksteensoort die door inwerking van de lucht weldra verstart maar die, vers uit de groeve, nog zó gewillig is dat men ook de soepelste vormen er zonder moeite in kan uitbeitelen. Bovendien tintelt dit materiaal van een lichtende gloed, die al het erin gebeeldhouwde nóg meer doet opleven en waardoor elk daaruit opgetrokken bouwwerk nóg feestelijker aandoet.

En zo, staande nu in de middagstilte tussen die zwijgende feestelijkheid, door geen slapende mensen gestoord en van de wakende door gevelmuren met gesloten vensters en deuren gescheiden, meende ik de lang versteende mensen-dromen rond dit plein al tot leven te zien komen. Doch bemerkte dan opeens hoe, rechts aan de piazza, bij de hoofdingang van het weidse seminariepaleis een poortdeurtje openstond, 'n Smalle donkere opening, waardoor mijn droom dreigde kortsluiting te maken met de feitelijkheid der mensen van vandaag. Toen ik door die deur stapte, was 't eerst echter nog alsof daarbinnen die droom onverbroken zou verdergaan. Ook dáár stenen lovers en vruchtenslingers, die in het midden van de hof de kloosterput sieren en waaromheen het

[p. 1118]

wèl echte bladergroen en ooft van enige citrusbomen nu evenzeer roerloos bleef. Maar dan verscheen daar weldra een in soutane gestoken knaap, die zo het midden hield tussen een misdienaartje en een theologant; en die, even stilzwijgend als resoluut, mij weer de poort uit werkte om vervolgens vanbinnen het deurtje af te grendelen, dat hij blijkbaar bij verzuim had opengelaten.

Vanuit de stilte vóór de dom ben ik, door nog steeds lege straten en voorbij wéér 'n eenzaam feestvierende barokkerk, al gauw op het stadsplein aangekomen. En had daarnet de vluchtige confrontatie met het zwijgend seminaristje me nauwelijks even kunnen opwekken uit de droomwereld der dingen rond het besloten domplein: ook rond deze tweede, meer open piazza was 't vooral de stenen stad die als de eigenlijke realiteit zich presenteerde, terwijl de toevallige stadsbewoners van nu 't af lieten weten. Op andere uren zal de uit steen hier weerklinkende echo van het verleden zeker overstemd worden door hedendaagse levendigheid. Want dit Lecce is dan toch maar de hoofdplaats van het Salentijns gewest: de bestuurszetel, maar het centrum ook van nering en nijverheid, verband houdende vooral met de wijn-, olijf- en tabaksbouw in deze streek. En van dit streekcentrum vormt deze piazza het profane middelpunt. Maar toch weer zó profaan niet, of ook hier staat, boven vanaf een kolom, een of andere heilige zonder hoogtevrees te gesticuleren, zijn rococo-mantel wapperend in de wind die niet waait. Sint-Orontius heet hij en al in de Neronische tijd zou hij de eerste bisschop zijn geweest van deze stad die hem als schutspatroon vereert. Ook de kolom moet nog van de Romeinse oudheid dateren en uit Brundisium vandaan zijn, alwaar zij het voornaamste eindpunt markeerde der van Rome uitgaande Via Appia. En voorbij de christelijke heilige op zijn heidense pilaar bewaren de uitgegraven resten van een amfitheater nóg een herinnering aan het imperiale Rome. Op dezelfde stenen banken waar eens het opgewonden publiek uit het Romeinse Lupia zich aan bloederige scènes verlustigde, zaten nu echter, in 'n beschaduwd hoekje, enkele burgers van Lecce vreedzaam te dutten. Achter hen werd het tafereel afgesloten door de strakke gevel van een modern kantoorgebouw met, hoog daarboven, enkele kapitale en bij avond wel in neonlicht geschreven letterreclames, die nu door het zonlicht blinkend stonden afgetekend tegen het luchtblauw. Letters, gecombineerd tot internationaal klinkende namen zoals die van de alomtegenwoordige Amerikaanse ‘pep’-drank. Wat rond dit plein het rendezvous der eeuwen compleet maakte: Roma, RoCoco en CocaCola!

Op mijn verdere wandeling was het echter weldra weer de Rococostijl alleen, die alle vroegere of latere perioden verdrong. Vooral toen ik na enkele straten uitkwam bij het provinciepaleis - voorheen Celestijnenklooster - waarvan de rijk met velerlei pronkvensters getooide facade zowaar nog sober lijkt naast de wèlgecomponeerde overdaad van de aangrenzende kerkgevel der Santa Croce. Wèl-gecomponeerd. Want zelfs bij de grootste uitgelatenheid vertoont de barok van Lecce steeds nog een compositorische beheerstheid die verraadt dat achter dit alles méér steekt dan louter artistieke frivoliteit. Lecce had dan

[p. 1119]

ook, als centrum van humanistische wetenschapsbeoefening, reeds de bijnaam ‘Atene delle Puglie’, voordat het om zijn bouwkunst het ‘Firenze barocca’ werd geheten.

De gevel der Santa Croce vormt één beeldfestiviteit in goudkleurig steen, die nu door het hoge zonlicht nog extra werd opgehristerd. Een festijn van licht-zinnigheid en fijnzinnigheid tevens. Lang ben ik ernaar blijven kijken. Verbaasd, telkens weer nieuwe details te ontdekken. En nog méér verbaasd, steeds toch door de eenheid geboeid te blijven van het geheel, 'n Geheel dat in het benedenpand nog 'n zekere statigheid vertoont, tot waar vreemde diersymbolen een sierlijk balkon schragen dat langs heel de gevelbreedte verloopt en waarbovenuit dan de gevel tot een waarlijk exuberante uitbundigheid openbloeit. Tussen al de daarboven kwistig aangebrachte speelse versieringen zijn het wel vooral de vele dartele kinderfiguurtjes, waardoor de hier vertolkte blije levenshouding zo echt ontwapenend werkt. De zwerm van serafijntjes, wemelend tegen de binnenrand van het grote, met lover omkranste rondvenster. De hemelkindjes, balancerend op de balkonleuning daarvóór. Of stoeiend, hoog in de gevelfries erboven. En spartelend, zelfs tussen de ornamenten van de pilasterkronen links en rechts.

Zulke bouwkunstige blijheid lachte me daarna ook van vele andere gevels nog tegen langs de straten en pleintjes van het almaar doorslapende Lecce. Deze stad lijkt wel opgetrokken als één uitgebreid toneeldecor voor een gewijd maar luchtig blijspel. Heel charmant, zo bij de eerste kennismaking. Maar om dag in dag uit er te wonen, misschien op den duur toch wat té luchthartig. Want zó'n grapje is het leven nu ook weer niet! En zodra heel deze demonstratieve opgewektheid door omstandigheden verhinderd wordt aanstekelijk te werken, wordt zij gemakkelijk irritant. Doch wellicht zal aan de ingezetenen hier, te midden van hun dagelijkse beslommeringen, dit gewende decor van rimpelloze onschuld en vrolijkheid zich lang zo sterk niet opdringen als aan de bezoeker die eenzaam hier rondgaat op 'n tijdstip dat de bewoners zich voor hun siësta hebben teruggetrokken. Dit is dan ook juist het meest geschikte uur om het stenen Lecce te ontmoeten; om de kunstenaars die vóór drie, vier eeuwen dit alles schiepen, onbelemmerd aan het woord te laten komen en vrijuit hun ongecom-pliceerd-blije boodschap te laten herhalen.

Toch ontving ik daarbij zo tussendoor ook nog wel 'n boodschap uit de hedendaagse wereld hier met haar actuele problemen. Zoals door de affiches die, zonder respect tegen sommige barokgevels van kerken en paleizen geplakt, uit de recente verkiezingscampagne overbleven. Of ook, door de carabiniere die eenzaam vóór het gerechtsgebouw geposteerd stond als om me even aan het opzienbarend proces te herinneren dat daarbinnen inzake een uitgebreide Cala-brische Maffia-affaire al geruime tijd hangende is en voorshands nog niet lijkt afgesloten. Voor welk monsterproces men nauwelijks een méér contrasterende plaats had kunnen kiezen dan deze stad met haar stenen entourage van blije onbevangenheid.

In het plantsoen aan de oostrand van de binnenstad bleken daarna verscheide-

[p. 1120]

ne Leccisi wel in levenden lijve te zien; maar die zaten op de banken daar in een dusdanige toestand te verkeren dat zij helemáál geen boodschap hadden, aan mij noch aan iets of iemand anders. Ook ligt aan die kant het stadkasteel: wéér een uit het verleden op ons toekomende boodschap in steen, doch grimmiger dan die, sprekend uit de overige stadsarchitectuur. De burcht gaat dan ook terug tot de vroegere en minder vrolijke tijden van Turkse bedreiging. In zijn huidige omvang dateert hij van Karel de Vijfde, die zich 'n halve wereld met daaronder ook deze uithoek van Zuid-Italië bijeenerfde. En voor wie tal van redenen golden om wat zwaartillender te zijn dan de latere generatie die - zo lijkt 't - met haar architecturale lichtzinnigheid hier elk verder historisch perspectief heeft willen wegwerken. De gedachtenis aan keizer Karel bleef echter bewaard. Niet alleen door dit kasteel dat hij liet vergroten. Maar bovendien nog, bij de noordwestelijke stadsingang, door de erepoort die men indertijd voor hem daar heeft opgericht.

Buiten die poort heb ik tenslotte, de verkeersweg overstekend en dan een stille kerkhoflaan uitwandelend, een nóg ouder aanzicht van Lecce teruggevonden. De kloosterkerk der heiligen Nicolò en Cataldo. Wel kon het ‘Barocco Leccese’ ook deze kerk niet onberoerd laten. Het heeft haar echter wel met méér piëteit beroerd dan de oude godshuizen en andere bouwwerken in de binnenstad zelf, waaruit de middeleeuwen geheel zijn weg-ge‘contrareformeerd’. Bij de buitenaf gelegen SS. Nicolò e Cataldo is de twaalfde-eeuwse benedictijnenkerkbouw duidelijk nog herkenbaar aan de ingetogen middengevel met Romaans hoofdportaal en rosetraam. Dit originele middengedeelte wordt symmetrisch geflankeerd door twee luchtig doch stijlvol met beelden getooide gevelpartijen, vijf eeuwen jonger en van een wezenlijk ander levensritme getuigend, maar die niettemin - als de uitgeslagen feestpanelen van een vleugelaltaar - heel goed bij het eerbiedwaardige binnenstuk passen. Zo goed eigenlijk, dat men bereid is over het hoofd te zien hoe in de drukke gevelbekroning de juiste maat van Rococo tegenover Romaans toch echt wel overschreden is.

Achter dat luchtig omlijste front vormen kerk en kloosterhof, waar ik ondanks de middagrust zo maar kon binnenwandelen, in- en uitwendig een nog puur middeleeuwse bouw. Met Romaanse bemuring en Gothische overwelving, met Byzantijnse koepeltoren en zelfs Moorse versiering: alle elementen die in de ‘Noormannenstijl’ samenkwamen. Bouwheer van dit bedehuis was dan ook, zoals op de traverse boven de hoofdingang te lezen staat, graaf Tancred van Lecce, wiens vader een wettige zoon was van de Siciliaanse Noorman-koning Roger, doch wiens moeder niet met zijn vader had kunnen trouwen. Hoewel deze laatste omstandigheid Tancred niet belette om, met tijdelijk succes, naar de Siciliaanse kroon te dingen toen deze door het testament van zijn kinderloos verscheiden neef Willem de Goede aan een Staufische behuwdoom zou vervallen.

Na de Duitse Staufers zijn later ook hier, in deze uithoek van het Napolitaans koninkrijk, de Franse Anjou's verschenen en na hen de Spaanse Aragons, die de belangrijkste erflaters werden voor de Habsburgse Karei, naar wiens triomf-

[p. 1121]

poort ik weer ben teruggewandeld; daarbij dwars de wegkruising overstekend waar een negentiende-eeuwse obelisk me terloops ook nog op de Bourbons attendeerde die de laatste koningen waren van Napels. En hiermee zou ik dan aan Garibaldi toe geweest zijn, ware 't niet dat het voorbijrazend autoverkeer me onverwijld, over de resterende honderd jaren heen, midden in onze eigen tijd terug verplaatste.

Maar binnen de stad zelf blijkt het leven voorshands nog niet tot deze eigen tijd weer ontwaakt. Daarom besluit ik de terugreis te aanvaarden zonder ditmaal met het thans levende Lecce nog nader kennis te maken, 'n Kennismaking trouwens, waarbij mijn beeld van dit monumentaal zo heerlijk stadje slechts aan glans kan verhezen en beschaduwd raken vanuit de beslist minder riante actualiteit. Beschaduwd namelijk door die, naar 't schijnt, nogal lethargisch aandoende samenleving van kleinburgelijke middenstand tussen tabaks-adel en tabaksproletariaat, die men binnen het aristocratisch decor van triomfante levenslust hier aantreft. Of beschaduwd ook door de duistere geheimen van de hier voor het gericht gedaagde Maffia.

Die kennismaking heb ik dus niet afgewacht. En Lecce zal in mijn herinnering voortbestaan als het oord van voorname bouwkunstige blijheid en gebeeldhouwde uitbundigheid, van de stralend uit steen ontbloeiende lente en gerijpte zomer, van het in sculptuur gevierde hemelse kinderfeest en allerheiligen-bal.