Streven. Jaargang 21

[p. 739]

De eerste week van april 1968
Enkele kanttekeningen
H.W. Tromp

Is er een of ander logisch verband tussen de zogenaamde stopzetting van de bombardementen op Noord-Vietnam, Johnsons aankondiging van zijn aftreden, de moord op Martin Luther King, en de burgeroorlog in de VS naar aanleiding van die moord?

De vraag lijkt retorisch: het antwoord is in de vraagstelling gegeven. Johnson heeft gecapituleerd: en met Daniel de Lange (Volkskrant 5 april 1968) ben ik van mening, dat hij gecapituleerd heeft voor de binnenlandse ontwikkelingen. McCarthy's onverwacht grote aanhang bij de voorverkiezingen in New Hampshire was niet de grootste verrassing. Veel belangrijker was dat bijna de helft van McCarthy's aanhang zijn Vietnampolitiek niét kende, en voor hem koos omdat ze tegen Johnson waren. Dat is het teken aan de wand geweest: niet alleen voor Johnson, maar vóór alles voor het democratische partijapparaat (en voor Robert Kennedy, natuurlijk). Het partijapparaat verdeelt de baantjes, en om dat te kunnen doen, moet de partij verkiezingen winnen. Een zittende president is de laatste honderd jaar onverslaanbaar gebleken; logisch dat het partijapparaat aan Johnson vasthield, en dat ook Kennedy geen verloren strijd wilde vechten. Tot in New Hampshire bleek dat de oppositie tegen Johnson al zo groot was dat hij waarschijnlijk de verkiezingen zou verliezen.

Daar waren natuurlijk nog andere aanwijzingen voor: de publieke-opiniepolls met name, die steeds duidelijker uitwezen dat Nixons kansen tegen Johnson stijgende waren, zodat hij waarschijnlijk gekozen zou worden - en dat zegt wat voor wie weet wat Nixon in de Amerikaanse publieke opinie betekent.

Kort na New Hampshire bleek dan ook duidelijk dat de officiële democratie bezig was het contact met de werkelijkheid te verliezen. De polls wezen uit, dat meer mensen op Kennedy zouden stemmen als presidentskandidaat dan op Johnson - terwijl Johnson al zeker was van de meerderheid van de stemgerechtigde kiesmannen voor de partijconventie. Met andere woorden: de democratische partij stond op het punt iemand tot presidentskandidaat uit te roepen waarvan bekend was dat hij niet de keuze van de democratische partijleden zou zijn, en waarvan vrijwel zeker was dat hij de verkiezingen zou verliezen. Dat is geen aantrekkelijk vooruitzicht, zeker niet als je door zo'n presidentskandidaat te gaan steunen een grote kans maakt je baantje kwijt te raken

[p. 740]

(want daarom gaat het uiteindelijk: Johnson heeft destijds naar velen zeggen Kennedy van de steun van het democratische partijapparaat in het Zuiden verzekerd, met precies dat argument: ‘steun hem nou maar, anders verliezen we de verkiezingen en dan ben jij je baantje kwijt’).

Johnson zelf schijnt al lang rond te lopen met de gedachte ermee op te houden. Niet onwaarschijnlijk; als er iemand in de Amerikaanse politiek thuis is, is hij het, en niet alleen voor Robert Kennedy, maar ook voor hem moet na McCarthy's New Hampshire-succes duidelijk zijn geweest hoe de kaarten lagen. Net op tijd om een smadelijke verkiezingsnederlaag in Wisconsin te ontlopen (maar te laat om zich geheel terug te trekken, zodat zijn naam nog op het verkiezingsbiljet stond en de behaalde 36% tegen McCarthy's 56% nog als een soort overwinning konden worden uitgelegd) deelde hij mee ‘not to seek and not to accept’ een nieuwe nominatie.

Een president waarvan zeker is dat hij over een jaar ambteloos burger zal zijn, verliest in feite vrij veel van zijn macht. Die macht is ten dele formeel en wettelijk vastgelegd; maar ten dele - en dat is een belangrijk deel - bestaat die macht ook uit zijn centrale positie in het proces van het ‘wheeling and dealing’, kortweg koehandel, in de politiek. Johnson was daarin een meester. Als geen ander wist hij een meerderheid voor welk wetsontwerp dan ook bijeen te krijgen. Vanaf nu is zijn onderhandelingspositie in dat proces aangetast: een president die over een jaar niet meer waar kan maken wat hij nu toezegt, is niet veel meer waard.

Johnsons bombardementsstop kan misschien het best begrepen worden als afhankelijk van zijn aftreden. Ik weet m.a.w. niet zeker, of hij tot een bombardementsstop had kunnen besluiten als hij volgend jaar nog had willen regeren. De Amerikaanse president is geen eenzame dictator; ook hij zit verstrikt in een netwerk van relaties, die verplichtingen jegens hem hebben en waaraan hij verplichtingen heeft. Een deel van die relaties is wettelijk vastgelegd - congres, huis van afgevaardigden -; maar een belangrijk deel is informeel, en niet direct in officiële structuren te herkennen. Bij een man als Johnson, die het congres allang buitenspel had gezet (Tonkinresolutie b.v.), lijkt het laatste deel van zijn relaties het belangrijkst voor zijn besluitvorming. Ik vraag me daarom af of zijn bombardementsstop uiteindelijk niet meer het resultaat is van (1) de mogelijkheid zich vrijer op te stellen tegenover zijn achterban, doordat hij aankondigde af te zullen treden, (2) de druk die die achterban desondanks op hem kon blijven uitoefenen (ik wéét dat Johnson pas tijdens zijn rede aan zijn vrouw een seintje gaf - opheffen van de rechterarm - dat hij inderdaad nu bekend ging maken dat hij zich terug zou trekken).

Ondertussen betekent die bombardementsstop misschien het begin van het einde. Misschien ook niet. Na Johnsons stopzettingsbevel werden meer bombardementsvluchten uitgevoerd dan normaal op één dag, en dat tot op gebieden op meer dan 320 km van de grens. Het kan een aflopende zaak zijn, al

[p. 741]

hoor ik die hele eerste week alleen maar dat er weer gebombardeerd is boven die 20e breedtegraad - niet veel, maar toch.

Bovendien werd Martin Luther King vermoord. Johnson vertrok niét naar Honoloeloe, waar hij in een topconferentie had willen overleggen hoe de oorlog te beëindigen. Westmoreland kwam naar Washington, waar hij vandaag (8 april) verklaarde dat de Amerikanen er in militair opzicht nog nooit zo gunstig hebben voorgestaan (Khe Sanh werd ontzet).

Een laatste kanttekening. Het is vrijwel ondenkbaar dat een de-escalatie in Vietnam niét leidt tot een verscherping van de tegenstellingen in Amerika (en daarbuiten): het OAS-effect, voor wie zich de Algerijnse oorlog herinnert. De kans op een militaire putsch à la Salan lijkt me niet groot, maar na de (minder) frustrerende Korea-oorlog heeft een zekere McCarthy jarenlang zijn stempel gedrukt op de Amerikaanse interne verhoudingen. Dat op zijn minst. Wat dat moet betekenen voor de verbetering van de interne verhoudingen, met name tussen negers en blanken, valt moeilijk te zeggen. Het kan zijn dat eens te meer de voorkeur wordt gegeven aan de ‘handhaving van rust en orde’, zoals het binnentrekken van 10-20.000 met tanks en machinegeweren gewapende militairen wordt genoemd; dat nogmaals de negers in hun getto's worden teruggedreven, dat wetenschappelijke rapporten over de oorzaken van vroegere onlusten terzijde worden gelegd (zoals Johnson enkele weken geleden deed met het rapport van de door hemzelf ingestelde commissie Kerner), en dat het congres weer eens weigert geld beschikbaar te stellen voor bv. rattenbestrijding, met name in armoewijken (alleen in Washington zijn er 600.000 tot 800.000 ratten). Als dat allemaal gebeurt, is een regelrechte burgeroorlog in Amerika niet ver meer. Stokely Carmichael, de leider van de Black Power beweging, heeft na de moord op King negers de wapens uit de handen gerukt, roepend ‘nu niet, idioot’. Hij heeft gelijk; als de negers man tegen man gaan vechten tegen de beter bewapende, beter georganiseerde en beter uitgeruste blanken, worden ze uitgeroeid. Maar een kleine, militante, goed georganiseerde groep zou in staat zijn de Amerikaanse samenleving volkomen te ontwrichten. Vietnam-veteranen? In ieder geval zouden de negers de laatsten en niet de eersten zijn die naar geweld moeten grijpen om in de Amerikaanse maatschappij als gelijke te worden geaccepteerd.

8 april 1968.