Streven. Jaargang 20

[p. 967]

De verzuiling en haar alternatieven
B.J. De Clercq

Onderstaande beschouwingen hebben gediend als inleiding op de discussies van het Kontakt-weekend dat onder de titel ‘Nog steeds de verzuiling’ plaats heeft gehad te Leuven op 3 juni. Deze nota werd opgevat als een soort werkdocument. Vandaar de tamelijk gedrongen en lapidaire vorm, bedoeld om de deelnemers aan de discussie gemakkelijker aangrijpingspunten te bieden. Ook aan de lezer kan een dergelijke tekst wellicht de mogelijkheid bieden zijn vragen en inzichten scherper te formuleren. Aldus kan de gedachtenwisseling over deze kwesties, die nog steeds aan de gang is, misschien zakelijker en meer doeltreffend worden.

Uitgegaan wordt van twee vaststellingen, die de huidige stand van zaken proberen te schetsen. De thesissen zijn bedoeld om de voornaamste elementen van het probleem en van een mogelijke oplossing in een zekere logische samenhang zo duidelijk mogelijk te ordenen.

Eerste vaststelling

Het debat rond de verzuiling wordt vertroebeld door een onnauwkeurig woordgebruik. Men weet vaak onvoldoende waarover men het precies heeft. Bovendien wordt de discussie te dikwijls ideologisch geladen: waarde-oordelen worden gepresenteerd als feiten, en omgekeerd; ‘progressieven’ stellen zich op tegen ‘conservatieven’ enz. Duidelijk echter schijnt intussen wel te worden dat het hier in hoofdzaak gaat om een ‘katholiek probleem’. Het zijn vooral ook katholieken die iets aan (tegen) de verzuiling proberen te doen. In het denken en spreken van een bepaalde intellectuele ‘bovenlaag’ is de ‘ontzuiling’ van de mentaliteit al deels voltrokken en voor heel wat jongeren stelt zich het probleem eigenlijk al niet meer. Er zijn eveneens een aantal pogingen tot praktische verwezenlijkingen te signaleren, voorlopig echter met een vrij beperkt succes en zonder al te grote invloed.

Tweede vaststelling

Bij het zoeken naar andere, nieuwe structurele en organisatorische formules van samenleven gaat men ervan uit dat deze nieuwe vormen de positieve functies welke de verzuiling ooit wel heeft gehad of misschien nog heeft, in de huidige omstandigheden van leven en denken op een adequater, aangepaster

[p. 968]

wijze kunnen vervullen. Deze structurele alternatieven worden gemotiveerd en uitgewerkt door een beroep op een gewijzigd theologisch denken over de verhouding kerk - wereld, en anderzijds namens de eisen die gesteld worden om het veel complexer geworden samenleven doeltreffend te laten functioneren. Hun normatieve grondslag is meestal de ideologie van het ‘pluralisme’, die echter evenzeer, zij het dan in een andere interpretatie, wordt ingeroepen door de voorstanders van de verzuiling.

Thesis I

Verzuiling is in de eerste plaats een structureel fenomeen. Het is één vormgeving van de feitelijk aanwezige, wettelijk gewaarborgde pluraliteit van levensopvattingen en waardebelevingen, zodanig nl. dat een aantal belangrijke samenlevingsfuncties in twee- of meervoud worden vervuld door middel van onderscheiden levensbeschouwelijk gekleurde en gecontroleerde instellingen, verenigingen enz. Verzuiling is dus een feitelijke oplossing van het ‘pluralistische probleem’: hoe leven mensen met verscheiden en tegenstrijdige, concurrerende opvattingen, belangen, waarden met elkaar in één verband ordelijk en menswaardig samen? Het is de oplossing die men levensbeschouwelijk federalisme noemen kan.

Deze structurele dimensie heeft haar oorzaken en gevolgen in andere levensdimensies. Op het vlak van de mentaliteit en de houdingen: de psychologische verzuildheid; groepscentrisme, ideologisering, vooroordelen betreffende de outgroup, sterke solidariteit naar binnen. Op het vlak van de gedragingen: gedragspatronen die bepaald worden op grond van toegeschreven, niet van verworven sociale posities en rollen (b.v. politieke keuze niet primair uit politieke motieven maar op grond van religieus en regionaal toebehoren).

Thesis II

Als men het begrip verzuiling strikt toepast, kan men België geen verzuilde samenleving noemen. We staan hier wel voor een verzuilde ‘vorm’ van samenleven (verticale structuren enz.), maar de plurale ‘materie’ die aldus wordt georganiseerd past niet in het verzuilingsschema. België is eigenlijk geen godsdienstig verdeelde maatschappij: inzover wij godsdienstig zijn, zijn wij - globaal genomen - katholiek godsdienstig. Ons pluralisme is eerder te kenmerken als een ‘overlapping van dualismen’ (M. Duverger).

Toelichting. In welke mate socialisme, liberalisme, vrijzinnigheid dezelfde functie als ‘levensbeschouwing’ vervullen in de niet-katholieke zuilen als de godsdienst in de katholieke zuil, kan ernstig bediscussieerd worden. Anderzijds: kan men een adequate verdeling maken langs de lijn levensbeschouwelijkheid-neutraliteit? Socialisme - liberalisme - katholicisme zijn niet op hetzelfde niveau te situeren en de verdeling geloof - ongeloof of kerkelijk - onkerkelijk kan als organisatieprincipe niet doorgetrokken worden, in feite wordt ze doorkruist door andere criteria. Kortom, het verzuilingsbegrip zou, als het mogelijk was, bij ons eerder zuinig moeten gebruikt worden, omdat het de feitelijke situatie niet adequaat genoeg kan grijpen.

[p. 969]

De formule ‘overlapping van dualismen’ doelt op het feit dat in onze maatschappij een aantal elkaar doorkruisende grondspanningen bestaan: confessioneel - aconfessioneel dualisme, links (socialistisch) - rechts (liberaal), unitaristisch - centrifugaal. En wel op zulk een wijze dat de geconstitueerde groepen die er op gebouwd zijn, geen van alle één der spanningspolen ‘zuiver’ of exclusief vertegenwoordigen. Met het gevolg dat deze spanningen elkaar in een bepaald opzicht wel afzwakken, doch dat ze anderzijds juist versterkt worden door het blokkeren van verscheiden motiveringen rond één spanningspool (b.v. katholiek - royalistisch - Vlaams - rechts). De verdere gevolgen zijn, dat verzuilde houdingen en gedragingen worden gekweekt en dat de dynamiek welke de spanningen kunnen ontwikkelen door allerhande compromissen op korte afstand wordt afgeremd.

Thesis III

Uit het feit van de godsdienstige homogeniteit in België (Vlaanderen) mag men concluderen dat het probleem van het levensbeschouwelijk pluralisme, zoals dit door de term verzuiling wordt opgeroepen, beschreven dient te worden als een ‘katholiek probleem’: het probleem van het pluralisme voor de katholieken en het probleem van de katholieken voor de pluralistische opbouw van de samenleving.

Toelichting. Zowel vanuit algemeen maatschappelijk als vanuit specifiek christelijk standpunt stelt zich de vraag in deze termen: welke is de maatschappelijke relevantie van het christelijk gelovig-zijn? In welke mate en in welke vorm treedt het katholiek-zijn op als factor in de vormgeving van het plurale samenleven? Niet-gelovigen wensen de godsdienst te zien als een privé aangelegenheid en de kerk als een private instelling. Het gangbare gelovige standpunt is, dat ‘de godsdienst de centrale waarde van het samenleven’ is; zij ‘wil controle uitoefenen over het maatschappelijk gebeuren, er zelfs de ziel van zijn’ (J. Ponsioen).

De huidige interpretatie van dit standpunt vindt men concreet verwerkelijkt in het wijd uitgebouwde katholieke organisatiewezen. De vraag is nu of dit de enige en meest geschikte wijze is waarop de godsdienst (in een bepaalde interpretatie) zich als ‘centrale waarde’ enz. kan laten gelden. Een dubbele kritiek wordt ertegen ingebracht. 1) Het is niet de meest geschikte manier waarop de katholieken kunnen bijdragen tot het goed functioneren van de Vlaamse samenleving. M.a.w. het is disfunctioneel t.o.v. de sociale omgeving. 2) Het is niet de meest geschikte wijze om de christelijke geloofswerkelijkheid in haar authentieke vorm aanwezig te stellen. M.a.w. disfunctioneel t.o.v. het christelijk geloof zelf.

Thesis IV

In theologisch opzicht kan men zeggen dat het bestaande christelijk organisatiewezen een incarnatie is van een voorbijgestreefde kerkopvatting en grotendeels ook van een nog moeilijk houdbare theologie van de Katholieke Aktie. Het huidige kerkelijk zélfbewustzijn en de nieuwe kerk-theologie gaan zeer

[p. 970]

duidelijk in de richting van een kerkconcept en een visie op de verhouding kerk - wereld waarmee het georganiseerde katholicisme in zijn huidige vorm niet meer strookt. Men komt nu tot het besef dat het christelijk geloof ‘entprivatisiert’ moet worden, bevrijd uit de isolering van afzonderlijke, specifiek-christelijke structuren, opdat het zijn maatschappelijke relevantie voluit tot gelding zou kunnen brengen, in de termen nl. van de doeleinden en waarden welke die zijn van de hele mensengemeenschap waaraan de kerk zich dienstbaar heeft te maken.

Toelichting. In de nieuwere theologie wordt er de nadruk op gelegd dat het christendom geen politieke, sociale, levensbeschouwelijke ‘ideologie’ is. De christen gelovigen kunnen zich dan ook als zodanig niet afzonderlijk groeperen - op een min of meer verplichtend gestelde wijze - om een of andere ideologie te vertegenwoordigen of te verdedigen. De kerk als ‘volk Gods’ is geen afzonderlijk te organiseren sociale entiteit naast andere ‘volkeren’; zij is gewoon de gemeenschap der gelovige mensen die, in restloze solidariteit met de strevingen, noden (en opvattingen) van hun medemensen, deze op zich nemen en trachten eraan te beantwoorden in de lijn van hun gelovende hoop op Gods beloften die zich in de geschiedenis aan het voltrekken zijn.

In deze optiek wordt dus de aparte sociaal-organisatorische gestalte van het Godsvolk tamelijk radicaal opgeheven. Het institutioneel lichaam van de kerk als presentie en presentatie van het heil is hier het geheel der structuren en instituties van de wereldlijke samenleving zelf. Het christelijk ‘engagement in de wereld’ is structureel niet te onderscheiden van het gewoon menselijk engagement; het moet zijn christelijk karakter laten blijken door een ‘permanent kritische instemming’ met de waarden, doeleinden en middelen van het menselijk bedrijf; ‘kritische instemming’ die hun dynamiek doortrekt in de lijn van hun steeds aan te zuiveren authentieke ontwikkeling.

Thesis V

Gesteld dat deze theologische visie geldig is, dan moet men zich toch goed bewust zijn van haar inherente grenzen.

1) Het is één theologische explicitatie van het gelovige zelfbewustzijn van de kerk, naast en deels tegenover andere. (Theologisch pluralisme!).

2) Zij kan niet verder reiken dan het niveau van abstracte normatieve uitspraken van specifiek theologisch gehalte. Een ‘theologische deductie’ kan als zodanig nooit rechtstreeks afdalen tot concrete aanwijzingen voor het actuele beleid. Haar uitspraken moeten m.a.w. door de sociologie en de beleidswetenschap bemiddeld worden om hun werkelijke trefkracht t.a.v. het christelijk en kerkelijk handelen te verkrijgen.

Toelichting. Deze stelling is bedoeld als kritiek op een bepaald soort ‘theologisme’. Wij zitten nog sterk gevangen in een ‘deductie-theologie’ en ook de nieuwere opvattingen lijden nog te vaak aan hetgeen R. Kwant noemt ‘verzwaarde motivatie’. De thesis wil de grenzen trekken waarbinnen theologische inzichten - zowel ‘oudere’ als ‘nieuwere’ - voor de verzuilingsproblematiek vruchtbaar kunnen gemaakt worden. Zij roept het hele probleem op van de

[p. 971]

theologie als normatieve instantie t.o.v. christelijk geloof en kerkelijk beleid, een probleem dat hier enkel gesignaleerd kan worden, maar dan niet zonder enige aandrang, omdat men vaak de neiging heeft het te licht over het hoofd te zien.

Thesis VI

De problemen van en rond het bestaande katholiek organisatiewezen dienen uiteindelijk in sociologische en beleidsmatige termen gesteld te worden. De centrale vraag zou dan luiden: in welke richting kan de verdere ontwikkeling van de structureel-organisatorische gestalte die het Vlaamse katholicisme momenteel aanneemt, georiënteerd worden op een zodanige wijze dat

1) het nieuwe kerkelijk zelfverstaan (zoals o.a. geëxpliciteerd in de theologie) een adequater gestalte krijgt;

2) de ‘dienst van de kerk aan de wereld’ (d.i. concreet: van de christen gelovigen in Vlaanderen aan de Vlaamse, resp. Belgische samenleving) zo optimaal mogelijk wordt gerealiseerd;

3) onze pluralistische samenleving zichzelf de structuren schept die het best aan haar voorname doeleinden en opdrachten beantwoorden?

Met het antwoord op deze vraag kan men verschillende kanten uit, naargelang de evaluatie van de gegeven toestand en de optie die men doet voor de toekomst. Over dit antwoord zal het moeten gaan in de discussie waarop deze nota wil inleiden. Hier mogen nog een aantal elementen van dit antwoord, die boven de divergerende opinies uit lijken vast te staan, aangeduid worden.

1. De ‘psychologische ontzuiling’ (J. Kruyt) door middel van mentaliteitsvorming en -beïnvloeding mag wel als een der belangrijkste en door iedereen na te streven objectieven worden beschouwd, ongeacht de verscheidenheid in opinie omtrent de structurele alternatieven van de huidige situatie.

2. Door middel van hetgeen in de sociologie functionele analyse heet moet objectiever worden uitgemaakt welke de feitelijke functionele en disfunctionele gevolgen zijn van het huidige systeem. Gevolgen zowel op individueel vlak (voor de leden en niet-leden van de betreffende organisaties) als voor de respectieve onderdelen van het systeem (de katholieke groep, de vrijzinnige groeperingen, enz.) en het globale samenlevingssysteem zelf. Op deze manier kunnen de spontane (voor-)oordelen en appreciaties bevestigd, genuanceerd of ontkracht worden. Langs deze weg ook krijgt men inzicht in de mogelijke ‘functionele alternatieven’, d.w.z. structurele voorzieningen die de nagestreefde functies anders en beter kunnen vervullen.

3. Wat de ingreep op de bestaande structuren betreft, dient de zorg van de katholieke (kerkelijke) beleidsinstanties vooral uit te gaan naar het scheppen van de structurele mogelijkheden (die nu vrijwel nog niet voorhanden zijn) tot een consequent intern-katholiek pluralisme op de onderscheiden niveaus van het maatschappelijk leven.

Over de vraag hoe deze algemeen geformuleerde imperatief in concrete beleidsobjectieven om te zetten is, b.v. wat het onderwijs, de politiek enz. betreft, kan verder gediscussieerd worden.