Streven. Jaargang 20

[p. 129]

Vijf verzen van Lucebert
Th. Govaart

Lubertus Jacobus Swaanswijk is op 15 september 1924 geboren te Amsterdam, publiceerde als Lucebert zijn eerste verzen in tijdschriften in 1949 en debuteerde in boekvorm in 1951.

Vorig jaar is als LRP 84 van De Bezige Bij de bundel Gedichten 1948-1963 verschenen, verzameld door Simon Vinkenoog en met tekeningen van de ook als beeldend kunstenaar een goede naam bezittende dichter. Uit de vroegste gedichten (alleen nog in tijdschriften te vinden; voorzover de tijdschriften vindbaar zijn) is samengesteld de afdeling ‘9000 jakhalzen zwemmen naar Boston’. Dan volgen alle tot nu toe gepubliceerde dichtbundels van Lucebert (Apocrief, Triangel in de jungle, De Amsterdamse school, Van de afgrond en de luchtmens, Alfabel, Amulet en Val voor vliegengod). Uit de verzen van 1959-1963 (tot nu toe ongebundeld) wordt dan de afdeling ‘Mooi uitzicht & andere kurioziteiten’ samengesteld. Het resultaat is een 320 bladzijden poëzie.

De auteur van dit alles schrijft op 17 april 1950 in een briefje aan ‘geachte borgers’ (de toenmalige redactiesecretaris van Podium): ‘Ik wil wel een bundel insturen voor de Podium-reeks, maar ik vrees dat ook jullie, als alle anderen, mij te gevaarlijk vinden. Wanneer mijn bundels verschijnen kan heel Nederland lachen en huilen tegelijk, ze worden op alle hoeken van de straat gretig door het volmondig publiek af genomen en men leest ze als beeldromans. Schade für die ganz grosse menge muse-mieserl’.

Aan de hand van een vijftal gedichten (in de verzamelbundel op de pp. 75, 139, 140, 206 en 248) zal ik proberen dit gevaar te omschrijven. Men kan zich dan wapenen; tenzij men verkiest erin onder te gaan.

de schoonheid van een meisje
of de kracht van water en aarde
zo onopvallend mogelijk beschrijven
dat doen de zwanen

maar ik spel van de naam a
en van de namen a z
de analfabetische naam

[p. 130]

 

daarom mij mag men in een lichaam

 

niet doen verdwijnen

 

dat vermogen de engelen

 

met hun ijlere stemmen

 

 

 

maar mij het is blijkbaar is wanhopig

 

zo woordeloos geboren slechts

 

in een stem te sterven

Al in de onschuldige, argeloos pratende eerste strofe van dit vers wordt de ‘dichter’ op een zijspoortje gezet. Hij doet immers niets wat de zwanen al niet eerder en minder opzettelijk hebben gedaan. Het hoeft niet meer. En al eerder heeft deze Lucebert vastgesteld ‘dat de dichters van fluweel schuw en humanisties dood gaan’, dat in onze tijd de ‘schoonheid haar gezicht verbrand’ heeft en dat ook de taalesthetica zinloos is geworden. Hij heeft zelf nog ‘de taal in haar schoonheid opgezocht’ en gezien, dat zij ‘niets menselijks’ meer had, alleen de menselijke onvolkomenheid.

Daarom laat hij de dichter-taal voor wat zij is en begint weer van voren afaan: met de namen. Adam heeft de namen uitgeroepen, zomaar, naarmate de dingen, de planten, de dieren zich aan hem voordeden: kreten van enthousiasme, van schrik, van afschuw, van overrompeld-zijn. Deze opeenvolging van namen is nog willekeurig en de functionele ordening die de mens erin brengt helpt hem wel de dingen te gebruiken, maar geeft hem niet de mogelijkheid erin binnen te dringen. En de namen worden dan verlaagd tot naambordjes, tot volgnummers, tot attributen.

De koe is een zoogdier, geeft melk, heeft eetbaar vlees; van de melk maken we boter en kaas. Maar wat is een koe? ‘De dichter is een koe’ (Achterberg); pas in deze vereenzelving gaat het woord ‘koe’ dragen, wordt ‘koe’ weer een naam, die bekeken, besnuffeld, gespeld kan worden. De dichter zegt dan ‘koe’ niet over het dier, maar vanuit het dier. Hij schept de koe opnieuw. - Daar ligt de opgave van Lucebert: alle namen, van a tot z opnieuw spellen; als 't ware weer vanaf het leesplankje starten; als analfabeet van voren afaan beginnen. De engelen, niet beperkt door menselijke lichamelijkheid, niet aangeraakt door ‘geboorte en ontbinding’ (niet tot lichamelijkheid beperkt door geboorte, niet in de tijd beperkt door de dood): hun ijlere, helderder, zwevender stemmen zingen de namen nog zuiver. De mens gaat onder in zijn beperktheid, verdwijnt in zijn lichaam en in zijn levenstijd, en slechts zijn doofheid en zijn spraakgebreken zijn hem eigen. Als analfabeet, woordeloos wordt hij geboren, wanhopig worstelend om de namen leeft hij, precies in zijn stem sterft hij langg voordat hij dood gaat, omdat zijn woorden alleen beschrijven (en de zwanen doen dat beter), niet noemen, niet scheppen.

Om bij het meisje te blijven: wie de blankheid van een zwaan gezien heeft, de zachtheid van het donsdek maar heeft vermoed, wie het verloop volgt van die vloeiende lijn van hals naar rug, en dan uitwaaierend naar de vleugelinplant... hij weet dat zijn beschrijving de schoonheid van het meisje nooit zó nabij kan komen.

[p. 131]

En dan nog: wat is schoonheid die niet vóór mij, dóór mij geschapen is? Wie schept schoonheid voor mij, als ik het zelf niet doe? Zij hangt niet in het museum aan de muur, loopt niet op straat; is er alleen tussen de ogen die zien en het schone dat werkelijk gezien wordt.

Wie denkt ‘dat hij het tientallen vloeistoffijne meisjeslijf in een gipsen snaar gevangen heeft’, ‘hij is een uime een moo een mist van toneelhaar’, hij is ‘een kwade taal dode temidden der parelmoeren nagalm der grootvaderlijk beginnende nachtegalen’.

De minnaar hij schept zijn meisje, zijn taal gaat leven, zijn ‘stem is van stamelen een lichaam’. Hij zegt ‘Mijn duiveglans mijn glanzende adder van glas’, en alles is er: de zachtheid en het glanzen van de huid, de breekbaarheid en ongrijpbaarheid, de zoetheid en het vergif, het feest en de onberekenbare ontsnapping, de trouw en de onbetrouwbaarheid, de toevlucht en de vlucht, de jacht en de voldoening. Hij legt de handen om het hoofd en schept de schedel, hij bouwt de boot van vocalen (glans, glanzende, adder, glas) waar alles, leven en dood inbegrepen, in kan. En dan is hij zelf de glanzende vogel die in haar haren nestelt, van klikkende wimpers en harpende haren een fuga van Bach bouwt; en uit dit nest van de stem ontspringt dan het voorjaar, het nieuwe leven, de tweede schepping. - En dit is ernstig (earnest) èn luchtig (air'nest'): het spel van de creatieve geest.

ik schiep een schedel
ik schiep een schip
schiep styxschip
maakte vocaalkahn
bouwde de bachboot

ik vaar in een vogel
schrik op in je haren
je wimpers klikken
je haren harpen
een fuga van veren
fontein van het voorjaar
in het stralende stemnest

i am airnest

En de taal die machteloos leek, kan dan ineens alles. De mens wordt weer dichter, omdat hij is teruggegaan naar de bron: het woord is weer toverspreuk geworden, het valt samen met wat het aanduidt, het praat er niet meer omheen, het spreekt niet meer over de dingen, het is geen stil water meer, maar het gaat tot de diepe grond. Hier wordt de a weer fallus, de o uturus: alfa en omega van het samen mens-zijn, begin waarin de voltooiing al aanwezig is. De vluchtige kus wordt van een peilloze diepte, bij iedere diepere ademhaling stijgt het lichaam verder omhoog en de mens die voor de geliefde honderd maal man is, is tegelijk een verre stem uit een onpeilbare hemel.

[p. 132]

Er is de meest volstrekte menselijke zekerheid en vervulling in de meest open en onberekenbare ruimte. De mens en de dichter beide laten het experiment achter zich. De taal beheerst de situatie volkomen èn laat alle mogelijkheden open. Eén zin is de volstrekte overgave van de vrouw; één volgende ritmeert even feilloos het driftig aandringen van de man. In de derde is het al zijn hijgen dat haar de adem in doet houden en ontspannen laat uitademen; en een paar regels verder vallen de hartslagen van de gelieven samen in de volstrekte nabijheid van deze omarming, die tegelijkertijd een naar elkaar wenken is over een nog niet te meten afstand. - En dan staat dit vers van deze gevaarlijke avant-gardist ook nog vol zeer traditionele beelden (bloem/kus), alliteraties (dar/dol/drijf/dorst), rijmen (hijgen/stijgen) en zelfs dubbelrijmen (boom aan de bron/droom in de zon): ook hier lijkt het experiment achterhaald, zoals steeds, door het volkomen geslaagde kunstwerk.

overhandig mij brekend
je peilloze bloem je kus

als een dar dolzinnig drijf ik
op het aquarel van de dorst

van oe en a staat je ruimte
door mijn hijgen verzadigd

van stijgen en ademhalen
is opgestapeld mijn lichaam

en mijn stem hij dartelt en klapwiekt
als een donkere boom aan de bron

hoor dan met uw handen haast dan uw hartslag
ik ben een donkere droom in de zon
en de omarmende honderdman
ben een wenk in de wolken

Het spreekt wel vanzelf, dat deze scheppende naam-gever, deze lichtdrager van het levende woord in opstand komt tegen alle verstijving, verstening en verstarring welke de mens in het meest wezenlijke van zijn zijn, de creatieve beweging kan belemmeren. Deze kritiek levert - tot uiting komend in de gedichten - zelfs een aantal van de meest aantrekkelijke verzen van Lucebert op. ‘De wijn van de opstand’ vloeit overvloedig over de technocratie, de ster-vergoding, de burocratie, het burgerdom en - niet het minst - over de ‘jenseitige’ religiositeit, de remmende sociale invloed van de kerken en de verburgerlijking (of erger) van de evangelische boodschap.

Wanneer het christendom de ontwikkeling en groei van de menselijke geest blokkeert, de rassendiscriminatie duldt, de extatische heiligheid met inquisitie-methoden benadert, dan doodt het de blijde boodschap, dan verbiedt het ‘Jezus het bloed van zijn bruid’. Als de kerk dreigt met zonde en met schuldgevoelens,

[p. 133]

als zij de aarde en het mens-zijn deprecieert, dan vecht zij voor een verloren zaak; de ‘openbaring’ van de humaniteit zal dan de kerk doden. De boodschap zal door anderen voortgedragen en doorgegeven worden, de ‘aarde komt tot zichzelf’ en ‘de hemel wordt weer naar huis’. - Dan:

de bruid brengt kinderen thuis
die openbaren de mens
de verlossende ruimte van de mens
gewelven gemeenschap en droom

Het kruis, eens symbool van verlossing, zal dan teken van verstarring en stilstand geworden zijn en de door angst geïnfecteerde christen zal het de rug toekeren en zich naar de levende aarde wenden.

Over de hoofden heen van de kinderen der bruid wier ‘naar huis’ de hemel op deze aarde is, richt de dichter zich dan tot de ‘kinderen der roomse schoot’:

kinderen der roomse schoot
kromgefluisterd door gereformeerde dood
neem af het kruis sta op
kneed aardse duiven uit het dagelijks brood

want het dak van je vader
werd het tranendal van je moeder
dank zij de zwarte prater
die zaad haatte

teken kind een kind
een gezicht als een schip als een huis
woon in water en wind
verbrijzel de stilstand het kruis

We zien in dit vers nog een technisch bijzonderheidje dat in moderne poëzie veelvuldig voorkomt en minder geroutineerde lezers dikwijls ontgaat. - De dichter maakt op een bepaalde plaats in een zin, vaak binnen een vaste uitdrukking of een vanzelfsprekend verband, gebruik van het feit, dat iedere lezer op deze plaats dit woord vanzelf leest, en zet er dan een ander, weinig afwijkend, maar iets anders betekenend woord voor in de plaats. De bedoeling èn het resultaat is dan, dat beide woorden en beide betekenisinhouden binnen het ervarings- en belevingsveld van de lezer komen. - Hier: in de zevende regel leest iedereen toch al ‘pater’, de dichter maakt van de gelegenheid gebruik het begrip ‘prater’ toe te voegen; voor mij ook in de vierde regel: ik lees automatisch ‘druiven’, en ‘duiven’ (met reminiscenties zowel aan vrede als aan geest) komt er bij.

Het is niet toevallig dat speciaal de ‘roomse’ kerk het hier moet ontgelden: zij heeft het duidelijkst haar stempel op de Westerse beschaving gedrukt, zij ook heeft haar centrum nog steeds in het oude Rome, waar de ‘creatieve geest’ van de Oudheid haar meest glorieuze uitingsvormen heeft gevonden.

[p. 134]

- En als ik de eerste regel van het vers Rome lees - ‘hier dan heerst een aardse ruimte’ -, herinner ik me hoe ik voor het eerst van mijn leven naar Rome toog, wat aarzelend en weigerig, door goedbedoelde rooms-romeinse voorlichting ervan overtuigd in een soort openluchtmuseum van het katholicisme te zullen belanden, en hoe ik daar in een meer dan springlevende metropool terecht kwam, waarin het antieke heidendom, de christelijke oudheid en middeleeuwen, de tussen heidendom en christendom openbloeiende renaissance, ons eigentijdse christendom en een volstrekt postchristelijke bestaanswijze tot een wonderlijke eenheid versmolten en in een vanzelfsprekende vitaliteit agglomereerden. Inderdaad: een ‘volstrekt aardse ruimte’, waarin je maar doelloos hoeft te gaan rondlopen om te merken, dat je, ‘wortelend’ in de grond, als een ‘torenklok’ omhoog wijst.

En wat er ook voor onvergeeflijke stommiteiten zijn begaan - zegt Lucebert dan -, hoezeer men ook geprobeerd heeft om de weg naar de aarde terug af te snijden, hoe potsierlijk het ook aandoet dat je, in de plaats van de brandende harten der leerlingen van Emmaus te ervaren, verklede mannen in middeleeuwse pakken over de straat ziet schuiven, je ervaart intuïtief, dat het antieke contact met de mens en de aarde het leven blijft voeden en het menselijk bestaan blijft funderen:

hier dan heerst een aardse ruimte
waardoor men met slapende benen gaan moet
waarin men zal wortelen als torenklok
waar stronken met dichte lippen zweven
boven de verbrande brandtrap van de geest

en zie: juist hier waar mirakuleus
hartsvuur in kostuumvuur verandert
gaan bloemen katten kinderen ongewijzigd
in tot het antieke hart en dankbaar
dat is dat is uw trog dat is uw voedsel

Iedere keuze is een beperking: ook die van deze vijf verzen dus. - Het zou ook nog mogelijk zijn te laten zien, hoe de maatschappelijke structuren door deze gevaarlijke dichter bedreigd worden. Maar het zal al duidelijk zijn, dat op één zaak na niets voor hem veilig is, dat alleen de ‘diesseitige’ mens door hem geleefd en beschermd wordt, dat alleen het leven op aarde hem heilig is. - Dit ales, wanneer en zolang men in staat is te denken en te reageren vanuit een onderscheid tussen verticaal en horizontaal religieus beleven.... Maar dat wordt een ander artikel, waarschijnlijk wat langer.

Ik geloof, dat ik mijn belofte vervuld heb: de lezer onderkenne het gevaar en kieze zelf of hij het mijdt of zich erin begeeft en tenondergaat; om vervolgens dan wellicht uit de aarde te herrijzen als een toren naar de hemel wijzend.