Streven. Jaargang 19

[p. 320]

Een vita christi van 1065
De deuren van St. Maria im Kapitol in Keulen
Peter Bloch

Het zal wel meer dan een gelukkig toeval zijn dat juist in Keulen met het ottoonse Gerokruis uit de Dom het oudste monumentale kruisbeeld van het westen bewaard is gebleven en met de omstreeks de jaren duizend in Keulen vervaardigde gouden madonna uit de Münsterschat van Essen het oudste volronde madonnabeeld. De Rijnmetropool is immers een ware schatkamer van gouden schrijnen, van een uitgelezen miniatuur- en schilderkunst en van een zeer verscheiden beeldhouwkunst, die omstreeks dertienhonderd tegelijk in de lyriek van de zogenaamde ‘Mailander Madonna’ en in het expressieve pathos van de pestkruisen uit kon bloeien. Aansluitend bij de vroege ottoonse kunst vormen de houten deuren van St. Maria im Kapitol in Keulen het meesterwerk van de laat-ottoons-salische periode en de kostbaarste cyclus van middeleeuwse beeldsnijkunst. Tevens zijn deze deuren de enige voorgotische houten poorten die bewaard zijn gebleven benoorden de alpen.

In het zuiden zijn er natuurlijk een hele reeks kerkpoorten bewaard gebleven die ouder zijn. Denken we slechts aan de fragmenten van de San Ambroglio te Milaan, die uit het einde van de vierde eeuw stammen en taferelen uit de geschiedenis van David voorstellen, of aan de houten deuren van S. Sabina te Rome, waarop naast elkaar oud-testamentische, christologische en representatieve voorstellingen staan afgebeeld. In het noorden echter bleven alleen bronzen poorten bestaan, zoals die van de Dom van Karel de Grote te Aken, die op een paar leeuwekoppen en een sierlijst na geen versiering vertoonden. Onmiddellijk na het jaar duizend liet bisschop Bernward de bronzen vleugels voor de St. Michael te Hildesheim gieten, waarop oud- en nieuw-testamentische voorstellingen afwisselen. Omstreeks 1060 is de overwegend decoratieve bronzen poort van Augsburg te situeren.

Uit ongeveer dezelfde tijd stammen de houten deuren van St. Maria im Kapitol, die eens het portaal van de noordelijke concha, het naar de stad toegekeerde deel van de klaverbladvormige koorpartij, afsloten. De meer dan vier meter hoge, smalle vleugels stellen het leven van Christus voor: links de menswording en de jeugd, van de boodschap van de engel tot het doopsel in de Jordaan; rechts de mirakelen en de passie tot aan de nederdaling van de H. Geest over de apostelen. De krachtige reliëfs zijn uitgesneden in notehout. Ze zijn gevat in een met rijkversierde knoppen bezet raamwerk. Dit is zo gestructureerd dat

[p. I]

[p. II]

[p. III]

[p. IV]

[p. 321]

telkens vier kleinere verticale panelen door twee grotere horizontale panelen omsloten worden. In de stijlen van de lijsten is een stuk ingeschoven, even lang als de nu erg beschadigde onderste panelen, die onderaan werden toegevoegd en door hun afmeting en plaats duidelijk buiten de structuur van het geheel staan. De deur was dus oorspronkelijk niet zo hoog; de onderste panelen werden er echter al heel spoedig en blijkbaar door hetzelfde atelier aan toegevoegd. Aansluitend bij de voorstelling van het doopsel, zullen ze waarschijnlijk drie scènes van de bekoring in de woestijn voorgesteld hebben.

Bij een in 1936 in het Schnütgenmuseum verrichte restauratie zijn niet alleen de sporen van de oorspronkelijke beschildering van de hele poort aan de dag gekomen, maar ook de opschriften in majuskels, die in beknopte verzen in de metriek van de elfde eeuw een verklaring geven van de taferelen: ‘Angelus affatur. Sterilis cui letificatur. Hic Deus artatur’. (De engel komt verkondigen. God, door wie de onvruchtbare verheugd wordt, wordt hier in de menselijke engte ingesloten).

Volgens de overlevering werden de kooraltaren van St. Maria im Kapitol in 1065 door aartsbisschop Anno gewijd. Het is dus mogelijk dat de oostpartij van de kerk juist negenhonderd jaar geleden gereed is gekomen. Op dat ogenblik moeten ook de houten poorten reeds voltooid geweest zijn.

Functie, expressie en vormtaal zijn hier in een krachtige eenheid samengehouden. Iets groots wordt op de poorten meegedeeld. Op iets groots is ook de artistieke vorm gericht. Krachtig zetten zich de gedrongen figuren tegen de achtergrond van het reliëf af. Een stoere lichamelijkheid beheerst het beeld, niet meer de byzantijnse verhevenheid van de vroeg-ottoonse kunst: in het bezoek van Maria aan Elisabeth vormen de twee figuren, in een machtige volheid, als het ware één blok; gebiedend staat de engel bij de slapende St. Jozef en geeft hem het bevel naar Egypte te vluchten. Vast gebouwd zijn de composities: in de voorstelling van het pinksterwonder staan de apostelen op één as aan de zijde van de Heer; de Christus van Gethsemani zweeft diagonaal boven de als waaier uitgespreide groep apostelen. Al naar gelang de inhoud van het verhaal is de compositie rustig of bewogen: de twee extremen vinden we in de naast elkaar geplaatste taferelen van de verkondiging aan de herders en de geboorte. Het beeldveld barst van een onbedwingbare vertellust. Het bijbelse gebeuren wordt niet zakelijk ‘gerapporteerd’ of symbolisch ‘gepresenteerd’, maar kleurrijk meegedeeld. Die mededeling is op het wezenlijke toegespitst en toch niet zonder drastische effecten (zie de onder Jozefs legerstede gehurkte dienaar). Kop en handen zijn overgroot weergegeven. Hun uitdrukkingskracht stuwt de handeling voort en vult de oersterke vorm met een naïef-gelovig beleven.

De stijl van deze reliëfs werd reeds aangekondigd in de kleine figuurtjes van enkele ivoorplaten die rond het jaar duizend in de Maasvallei, waarschijnlijk te Luik, waren ontstaan. De invloed van deze maaslandse groep op werk van de Nederrijn wordt bewezen door een ivoorplaat op de boekomslag van de abdis Theophanu (1039-56), die nu in de Münsterschat te Essen wordt bewaard.

[p. 322]

Dit ivoor copieert zulk een maaslands werk met kleine figuurtjes, maar zet dit tegelijk om in de compacte vorm die de kunst van het midden van de elfde eeuw kenmerkt. Hier vinden we gelijksoortig opgebouwde composities als in de deuren van Keulen, dezelfde volle, gedrongen figuren en even directe, in de ruimte vooruitstotende bewegingen. Van dezelfde beeldsnijder stammen ook de ivoorplaten op de omslagen van twee evangelieboeken uit de St. Georg te Keulen, waarvan er een in het Schnütgenmuseum en een ander via de verzameling van Baron Hüpsch in het Hessische Landesmuseum te Darmstadt terecht is gekomen. Beide stellen een kruisiging voor die zeer dicht bij de stijl van de houten deuren staat.

De stijlverwantschap met dit maaslandskeuls ivoorsnijwerk betekent meer dan stijlbeïnvloeding. Reeds de onderverdeling en de plaatsing van de panelen bewijst dat. Reliëfs én kader werden op een volhouten vlak aangebracht zoals de ottoonse goudsmid ivoor- en metaalversiering op de boekomslag vastzette. De vooruitspringende knoppen doen denken aan de hoog ingezette edelstenen. De houten deuren proberen voor de eerste keer zich in het kader van de architectuur in te schrijven en op een monumentale schaal te werken. Maar ze doen dat nog met de uitrusting van de kleinkunst. Wat op die wijze tot stand kwam, doet zich voor als een vergroot ivoorpaneel.

Meteen worden de mogelijkheden en de grenzen van de voor-romaanse sculptuur duidelijk. In de eerste poging tot een monumentale vormgeving kondigt het romaanse tijdperk zich reeds aan, maar voorlopig zijn de bindingen met de ottoonse traditie nog sterker. Het beslissende van dit kunstwerk ligt echter over alle historische afhankelijkheden heen in de meeslepende spontaneïteit van de creatieve impuls, die hier in staat blijkt één voorbijgaand ogenblik uit de stroom van de geschiedenis algemene geldigheid en duur te verlenen. Enkele jaren nadat de Kapitoldeuren waren voltooid en waarschijnlijk in hetzelfde atelier, ontstond het meer dan levensgrote kruisbeeld uit de St. Georg (Schnütgenmuseum). Typologisch gaat dit terug op het Gerokruis van de Dom, maar in zijn graatachtige, verharde stilering verraadt het een verdere evolutie, die overeenkomt met die van de gelijktijdige Keulse boekverluchting van het einde van de elfde eeuw. Daarna moet men echter bijna een eeuw wachten, voordat de Keulse beeldsnijkunst met de Siegburger Madonna een werk voortbrengt dat op dezelfde voet kan gezet worden als het Georgskruis en de deuren van St. Maria im Kapitol.