Streven. Jaargang 18

[p. 633]

[1965, nummer 7]

Kerkenbouw op drift
G. Bekaert S.J.

MET de afkondiging van de constitutie over de liturgie moest onvermijdelijk ook het gesprek over het kerkgebouw weer op gang komen. Mgr. W.M. Bekkers van Den Bosch heeft er niet mee gewacht om het met een kordate verklaring zelf in te zetten. Een bericht in De Tijd - Maasbode van 16 februari deelt mede dat mgr. Bekkers zijn gedachten laat gaan naar een drastische herziening van de normen voor de kerkenbouw. Deze herziening slaat niet alleen op het financiële aspect. Ook de betekenis van het kerkgebouw wordt erbij betrokken. Het kerkgebouw van deze tijd wordt niet meer gezien als woontent van de Allerhoogste, maar eerst en vooral als de ruimte die we nodig hebben om samen te komen in de Heer. Het kerkgebouw moet in alles bescheidenheid uitdrukken; niet strekken tot glorie van architect of pastoor en met name niet pretenderen te zijn wat er niet is: de kerk moet niet vooruitlopen op de voltooiing van het Rijk Gods en de glorie en triomf willen uitstralen, maar veeleer uitdrukking zijn van het op weg zijn. Verder stelde mgr. Bekkers, dat wanneer van dit begrip van kerk wordt uitgegaan ongeveer veertig procent bezuinigd kan worden op de strikte bouwkosten. Hij stipte tenslotte ook de mogelijkheid aan om de kerkgebouwen meer dan één functie te geven, door ze tevens dienstbaar te doen zijn aan niet-liturgische plechtigheden.

Dit geluid is in Nederland niet helemaal nieuw. Op hun jaarlijkse persconferenties voor kerkenbouwzondag hebben de kardinaal en na hem mgr. M. Jansen van Rotterdam deze problematiek duidelijk gesteld, zonder er echter persoonlijk en onomwonden stelling in te nemen¹⁾. Mgr. Bekkers is de eerste bisschop die zich ronduit achter een nieuwe opvatting van het kerkgebouw zet en er onmiddellijk de praktische conclusies voor de financiering uit trekt.

Reactie op zulk een affirmatieve mededeling kon niet uitblijven. Gezien het belang van de zaak bleef ze echter uitzonderlijk gematigd. Natuurlijk was ze in de driftige discussie over de liturgiehervorming, waarin het ene gevoelsargument tegen het andere wordt aangegooid, voor de bijzienden een argument te meer om te verkondigen dat de kerk voor de cultuur, om niet te zeggen voor het geloof, verloren is. Het latijn weg, het gregoriaans veroordeeld om te verdwijnen, het heerlijke huis van God te midden van de mensen opgedoekt.

Een andere reden om te reageren was het betrekkelijk onverwachte van de beslissing. Mgr. Bekkers doet wel niets anders dan opinies die in bepaalde kringen sinds geruime tijd gangbaar zijn, tot de zijne maken²⁾, maar toch kwam zijn verklaring nog bruusk aan: een onverwachte uitspraak, niet voldoende voorbereid, en niet voor allen onmiddellijk even duidelijk. Zeker niet voor die kerkbesturen die al jaren bezig waren met plannen voor hun nieuwe kerk, en nu plotseling met dit nieuwe feit werden geconfronteerd. Ook hier is de nodige communicatie blijkbaar in gebreke gebleven.

1) Cfr. Op zoek naar het kerkgebouw van morgen (Ambo-reeks). - De Fontein, Utrecht, 1964, pp. 70-78.

2) Ibid. - Mgr. Bekkers neemt ongeveer het standpunt in dat in het vermelde boek, uitgegeven door Sint Adelbert, wordt voorgestaan. Het besluit van dit boek is: ‘Wanneer de kerk slechts conditie voor de samenkomst van de gelovigen is, dan verliest zij haar specifiek karakter. In het verdere perspectief ligt dan, dat elke goede conditionering van het gesprek als kerkelijke ruimte kan gebruikt worden’.

[p. 634]

We geven toe dat er nu en dan eens gezagvolle beslissingen moeten vallen die voor sommigen niet gemakkelijk te incasseren zijn. Wil men zich niet bij voorbaat neerleggen bij simplistische oplossingen, dan is het niet steeds mogelijk alles uit en door te praten. Ergens is er een persoonlijke en niet mededeelbare intuïtie, de drijfkracht van elke echte vernieuwing, nodig die van te voren, in een gesprek, nooit volledig waar gemaakt, maar pas in de vernieuwende daad zelf overtuigend gerealiseerd kan worden. Dat is wat men doorgaans een experiment noemt. We kunnen er maar gelukkig mee zijn dat zulke intuïties bij kerkelijke gezagsdragers een grotere speelruimte toegemeten krijgen dan vroeger. In de persconferentie van mgr. Jansen bij de kerkenbouw-zondag van 1962 werd het ‘intuïtieve denken’ terecht een belangrijke rol toegekend.

Maar dat neemt niet weg dat in het geval dat ons hier bezighoudt, de voorbereiding op de bisschoppelijke uitspraak rijkelijk werd verwaarloosd. Het bisdom Den Bosch en de Nederlandse bisdommen in het algemeen zijn op dit punt niet méér in gebreke gebleven dan andere. Integendeel. Maar bijna nergens heeft men het probleem van de kerkenbouw in zijn volle omvang gesteld. Ook niet in die diocesen in het buitenland die als model voor kerkenbouw gelden. De eigenlijke vragen is men uit de weg gegaan. Men zocht niet naar het kerkgebouw van vandaag voor morgen. Men deed zijn uiterste best om het kerkgebouw van gisteren met alle mogelijke middelen ook nog voor deze tijd aanvaardbaar te maken. Slechts bij gelegenheid van de geldinzamelingen, waarbij meestal argumenten werden gebruikt die geen hout meer snijden, hoorde de gelovige gemeenschap iets over de betekenis van het kerkgebouw.

Dit laatste gebeurde zelfs in bisdommen, zoals dat van Mechelen-Brussel, waar het wezenlijke van wat mgr. Bekkers naar voren bracht, reeds 'n hele tijd door de diocesane commissie voor kerkenbouw wordt voorgestaan en op voorbeeldige wijze in de praktijk omgezet. Ook daar werd de behoefte niet gevoeld om deze praktijk inzichtelijk te begeleiden en te verhelderen en zo de bouwpastoors en gelovigen met de problematiek van het hedendaagse kerkgebouw vertrouwd te maken. De commentaartjes over kerkenbouw die door Domus-Dei-Mechelen werden uitgegeven, bewezen hoe weinig men deze kwestie de moeite van een ernstige reflexie waard achtte. Nog nergens in het katholieke milieu werd het probleem op wetenschappelijk niveau aangepakt. Als er in Nederland en België enkele goede nieuwe kerken zijn, dan is dat als het ware aan het toeval te danken.

Het is waar dat kerkenbouw in onze tijd slechts een randgebied van het kerkelijk beleven is. Zelfs in ons religieus leven staat de kerk helemaal niet meer in het midden. Kerkenbouw blijft echter een geprivilegieerd randgebied: de bezinning op de menselijke en christelijke situatie wordt er op een bijzonder pregnante wijze in geconcretiseerd. Alle wezenlijke vragen van de christelijke existentie van vandaag, moeten hun beslag krijgen in de vraag naar de gestalte van het kerkgebouw: de vraag naar de verhouding van het geopenbaarde christendom en de menselijke religie; de vraag naar de plaats en de functie van het chris

[p. 635]

tendom in de wereld; de vraag naar de eventuele behoefte van de religieuze mens aan sacrale belevenisstructuren; de vraag naar de expressiemogelijkheid van de moderne mens t.a.v. de bestaande eredienst; de vraag tenslotte naar de concrete urbanistische, bouwkundige en artistieke vormgeving van dit alles met de psychologische en sociologische achtergrond ervan.

Omdat kerkenbouw iets te maken heeft met het doordenken van al die wezenlijke verhoudingen, of: omdat kerkenbouw de meest gevoelige toetssteen is voor de rechtzinnigheid van ons denken over al die dingen, bestaat er een derde reden - dé reden - om de verklaring van mgr. Bekkers niet voor een eindpunt te nemen, maar voor het begin van een gesprek. Dit wil meteen zeggen dat wij het antwoord van mgr. Bekkers op al onze vragen, hoe positief we het ook onthalen, niet altijd even overtuigend vinden.

Niemand zal nog betwisten dat het kerkgebouw de dag van vandaag bescheiden en economisch moet zijn, dat het niet mag pretenderen te zijn wat het niet is en wat er nog niet is, dat het in onze wereld geen centrale plaats meer inneemt, dat het maar weinig kracht meer bezit als getuigenis naar buiten, dat de verhouding van liturgie en liturgische ruimte helemaal niet rechtlijnig of eenzijdig is. Of het echter ook wenselijk is het kerkgebouw zijn sacraal karakter te ontzeggen, is niet even duidelijk³⁾. Heel pertinent stelde een aandachtige krantenlezer - in Nederland schijnt de aandacht voor deze dingen hypersensibel te zijn - het multi-purpose kerkgebouw van mgr. Bekkers tegenover de beslissing van de paus, die het ‘typisch sacrale karakter’ van de Sint-Pieter veilig wil stellen door de ‘profane’ audiënties er uit weg te houden. Op de opvattingen welke achter deze beslissing staan, gaan we nu niet in. We vragen ons slechts af, of het kerkgebouw als specifieke, sacrale ruimte geen spontane en nog steeds actuele vereiste is van de christelijke viering.

Mgr. Bekkers schijnt, altijd volgens het krantenbericht, wel te geloven in de mogelijkheid de nieuwe kerkgebouwen meer dan één functie te geven door ze tevens dienstig te doen zijn aan niet-liturgische plechtigheden. Het sacrale karakter van het kerkgebouw wordt in dit perspectief wel niet volkomen genegeerd, maar toch fel afgezwakt. Ziet men het kerkgebouw niet meer als de woontent van de Allerhoogste, maar als een ontmoetingscentrum dat uitnodigt tot een samenzijn van de mensen met de mensgeworden God, dan verlegt men wel de sacrale inhoud, maar men tast de sacraliteit zelf niet aan. Gaat men het kerkgebouw echter ook gebruiken voor niet-liturgische bijeenkomsten, dan doet men dat wel.

De vragen die wij stellen, zijn deze: 1. Moet de christelijke viering een sacraal cultuskarakter hebben, dat uiteraard naar een exclusieve liturgische ruimte tendeert (al is het daar dan ook niet per se aan gebonden)? 2. Zo ja, hoe zal dat sacrale karakter in onze tijd geconstitueerd zijn? Toegepast op de kerkenbouw hangt de oplossing van deze vragen samen met de rol die men de architectonische expressie toekent. Volgens de berichten over de toespraak van Mgr. Bekkers schijnt die miniem te zijn. De expressieve dimensie van de architectuur, die gestal-

3) We verwijzen naar onze artikelen over Rudolf Schwarz. Desacralisatie van het kerkgebouw, in Streven, april 1962, pp. 645-651 en Naar een waarachtige kerkbouw. Bij het werk van Marc Dessauvage, in Streven, april 1963, pp. 657-665. Het woord sacraal gebruikten we daar in een enigszins engere en pejoratieve betekenis als synoniem voor het levensvreemde, als uitdrukking van een boven-menselijke, verstarde orde. In die zin werd het ook gebruikt door kardinaal Döpfner op de Aschermittwoch der Künstler 1964 te München toen hij zei: ‘Een verengde opvatting van de liturgie, die zich als een gewijde belevenis in een sacrale, van het leven afgescheiden sfeer voltrekt, kan ons inwendig niet aangrijpen’. Op het ogenblik moet o.i. niet meer alleen gepleit worden tegen het levensvreemde van een abstracte sacraliteit, maar evenzeer tegen het gevaar van een even levensvreemde desacralisatie. Daarom gebruiken we het woord sacraal hier in de zin van exclusief, voorbehouden aan, wat nog niet betekent levensvreemd of tegengesteld aan. We geloven immers dat het christendom de tegenstelling profaan-sacraal in haar fundamentele oppositie wezenlijk heeft overwonnen, maar dat het zijn vrijheid moet beleven in de sacraal-profane structuur die met de mens gegeven is. Om de eigenheid van het christelijk-sacrale beter te doen uitkomen kan het woord sacraal in deze context ook door specifiek vervangen worden.

[p. 636]

te geeft aan de liturgische geest en betrekkelijk onafhankelijk staat van het liturgisch programma, wordt volledig in het duister gelaten. Over architectuur wordt geredeneerd op een eng-functionele basis - een standpunt dat al lang achterhaald is en op het ogenblik zelfs fel contrasteert met de meest vitale tendensen in de architectuur⁴⁾. De situatie ligt hier zo ongeveer als op het vlak van de volkszang, die men tot elke prijs wil invoeren terwijl hij in onze tijd en in ons milieu geen voet meer aan de grond heeft⁵⁾.

Onder vele aspecten trouwens laat zich hetzelfde fenomeen vaststelten: de gepropageerde vernieuwing in liturgicis is vormelijk gezien - en liturgie is toch in wezen vormelijk - even tijds- en levensvreemd als datgene wat zij wil vervangen. Zij draagt onmiskenbaar de sporen van een gesloten, cerebraal en weinig oorspronkelijk denken. Ter illustratie stipten we reeds de architectuur en de volkszang aan, maar we kunnen deze voorbeelden nog uitbreiden tot een ander punt uit de toespraak van mgr. Bekkers: het zoeken naar verlenging van de liturgische vieringen in gezellige onderonsjes (en het maken van de liturgieviering zelf tot zo'n onderonsje). Dit ligt o.i. al even weinig in de lijn van onze moderne sociale gedragingen.

Een besliste toepassing van een eng-functionele opvatting van het kerkgebouw is goed te plaatsen als een afwijzing van de wilde bouwerij van de laatste jaren. We vrezen echter dat een opvatting als die van mgr. Bekkers van de weeromstuit een armoediger, onmenselijker, wereldvreemder sacraliteit in het leven zal roepen dan diegene waartegen ze wil opkomen. De sacraliteit (naar ons gevoelen inherent aan een gemeenschappelijke religieuze, daarenboven sacramentele, beleving) moet beslist een levende sacraliteit zijn, een stuk levende cultuur, waarin wij ons spontaan kunnen bewegen. Daarvoor was vernieuwing broodnodig. Maar die sacraliteit kan o.i. niet opgegeven worden zonder schade voor de religieuze beleving en zonder verlies aan menselijke waarden. We durven niet beweren dat die levende sacraliteit per se een eigen exclusief kerkgebouw postuleert, maar veel zal het toch niet schelen.

4) Cfr. de boeiende studie van de jonge Zwitserse architect Walter M. Förderer, Kirchenbau von heute für morgen? Fragen heutiger Architektur und Kunst, NZN Buchverlag, Zürich, waarop we in een van de volgende nummers verder hopen terug te komen.

5) Wij sluiten ons hier aan bij een punt van de kritiek die Leo Hanekroot in De Tijd-Maasbode van 20 februari formuleerde. Dat wil niet zeggen dat wij het eens zijn met alle punten uit deze alarmkreet over de vernieuwing van de kerkmuziek, die blijkbaar nog het meest gehavend uit de hervorming is gekomen. We zien niet veel in de taak van de kerk als conservatrice van culturele goederen en zouden het bijvoorbeeld niet als een verlies voor de kerk beschouwen indien de Vaticaanse musea in het bezit van de Italiaanse staat zouden overgaan. Of als het gregoriaans, zoals de hofmuziek van vroeger, in het muzikaal patrimonium van de mensheid op zou gaan zonder nog langer als een specifiek bezit van de kerk te fungeren. Het wezenlijke van Hanekroots betoog wordt daardoor o.i. niet aangetast: de kerk moet zich, zoals elke andere menselijke instelling, in een volwaardige cultuur incarneren. Die cultuur is die van de wereld waarin de kerk nu leeft. Graag verwijzen we naar Kerk en Cultuur, in Streven, januari 1965, pp. 313-317.