Streven. Jaargang 18

[p. 313]

[1965, nummer 4]

Kerk en Cultuur

DIT nummer opent met de tekst van een interventie welke Kardinaal Lercaro van Bologna op 5 november 1964 in de concilie-aula hield naar aanleiding van het debat over het hoofdstuk ‘Kerk en Cultuur’ van Schema 13.

Dezelfde dag sprak Mgr. Elchinger, bisschop-coadjutor van Straatsburg, over hetzelfde onderwerp. Wat hij zei kwam hierop neer. De Kerk schijnt de cultuur van onze tijd niet helemaal ernstig te nemen. Velen in de wereld hebben de indruk dat de Kerk de cultuur in het verleden ongetwijfeld grote diensten heeft bewezen, maar ten opzichte van de moderne cultuur blijk geeft van bekrompenheid. In haar houding tegenover de cultuur van vandaag laat de Kerk zich beheersen door angst, door een reflex van apologetische zelfverdediging. De culturele ontwikkeling van onze tijd gebeurt buiten haar om. De wonde geslagen door haar antimodernistische reactie op het gebied van de filosofie, de geschiedenis en de andere wetenschappen, is nog niet geheeld. Nog steeds kan de wereld de Kerk niet helemaal vertrouwen. Erkennen wij inderdaad voldoende de autonomie waarop de cultuur recht heeft? Zijn wij niet geneigd, over alles wat zich in de culturele sfeer beweegt, direct de baas te willen spelen? Maken wij ons niet schuldig aan een dogmatisch imperialisme door ons steeds weer overijld en categorisch uit te spreken over alle verworvenheden van de profane wetenschap alsof de dienst van het geloof ons bevoegdheid gaf op alle gebieden van de menselijke bedrijvigheid? Identificeren wij de theologische affirmaties van een bepaalde periode niet met de christelijke waarheid, alsof de theologie er slechts in bestond, passief en zonder kritisch onderzoek de eens gewonnen inzichten steeds opnieuw te herhalen? Hebben wij de pastoraal van de menselijke intelligentie, de zorg voor de heiligheid in en door de intellectuele activiteit niet verwaarloosd?

De interventie van Kardinaal Lercaro stelt al deze vragen bijna even expliciet, zeker even dringend. En zij wijst de weg naar ‘bekering’: de weg van de armoede, van de ontlediging, van de evangelische ‘kenosis’. Als wij deze gedachte dóórdenken, moeten wij dan niet gaan zeggen: de Kerk moet niet alleen afstand doen van alle culturele pracht en praal, zij moet er niet alleen mee ophouden zich te identificeren met een cultureel patroon uit het verleden, maar zij moet de pretentie opgeven een eigen cultuur te bezitten en te bevorderen naast die van de wereld. De Kerk hééft geen eigen cultuur naast die van de wereld. Zij bestaat niet buiten die cultuur. Dié alleen moet haar interesseren.

[p. 314]

PARAGRAAF 22 (over Kerk en Cultuur) vormt als het ware het knooppunt van het hele Schema 13 (over de Kerk en de moderne wereld). Hier wordt een heel belangrijk punt aan de orde gesteld dat, als in een synthese, vrij duidelijk aan het licht brengt hoe de Kerk en de wereld zich tot elkaar verhouden: hoe ze van elkaar onderscheiden zijn en toch heel innig met elkaar verbonden.

Voortdurend wordt hier immers de fundamentele en moeilijke vraag voorondersteld: op welke wijze en in welke zin vergt de Openbaring van de mens dat hij steeds vooruitgaat in kennis, zodat de wetenschap (in haar verschillende objecten en disciplines) steeds menswaardiger wordt? En van de andere kant, op welke wijze en in welke zin draagt de menselijke vooruitgang - ook in de profane wetenschap - bij tot de ontplooiing en de homogene ontwikkeling van wat ons in de Openbaring is gegeven?

Ik heb alle waardering voor de inspanningen geleverd door de commissie welke dit Schema en de bijlagen heeft opgesteld. Maar de tekst zelf bevredigt me niet helemaal. Hij blijft staan op het punt waar hij eigenlijk moest beginnen.

Wie zegt - zoals we in het Schema lezen - dat de cultuur tegenwoordig van enorm belang is voor de Kerk, dat de Kerk groot voordeel behaalt uit de cultuur, dat de Kerk bijgevolg open en met vertrouwen de vooruitgang van wetenschap, techniek en kunst volgt, heeft daarmee, dunkt me, nog niet veel gezegd. Ook is het niet genoeg daar nog aan toe te voegen: de Kerk heeft er alle belang bij dat de culturele vooruitgang op de juiste wijze verloopt, dat er een harmonisch evenwicht bewaard blijft tussen de verschillende disciplines, dat de vooruitgang niet in tegenspraak komt met wat men het spiritualistisch humanisme pleegt te noemen of met een goed begrepen cultureel pluralisme.

Dat weten we natuurlijk allemaal, dat is gemeengoed. Maar daarmee brengen we nog geen vruchtbare dialoog tot stand tussen Kerk en cultuur, en dan bedoel ik niet de cultuur van het verleden, maar die van vandaag en morgen. Willen wij van de ontmoeting tussen Kerk en cultuur een reële ontmoeting maken, een die in de realiteit staat en daarin groeit, dan moeten wij er ons eerst duidelijk van bewust worden dat er enkele wezenlijke veranderingen moeten komen in de hele culturele sfeer binnen de Kerk zelf, veranderingen die een onmiskenbare eis zijn van de culturele situatie in deze tijd.

1. Eerst en vooral moet de Kerk haar eigen culturele armoede erkennen en, consequent, steeds naar grotere armoede streven.

[p. 315]

Ik spreek hier niet van de materiële armoede, maar van een bijzondere toepassing van de evangelische armoede op de kerkelijke cultuur. Niet alleen wat haar instellingen en materiële goederen betreft, maar ook op cultureel gebied houdt de Kerk sommige roemrijke schatten uit het vergleden in ere, wat niet helemaal overeenkomt met de geest van onze tijd. Bijvoorbeeld onze scholastieke systemen in de filosofie en de theologie, onze academische instituten en scholen, de studieprogramma's en onderzoekmethoden aan onze universiteiten. Waar het nodig is, moet de Kerk de moed hebben om deze rijkdommen te verzaken, ze moet er in ieder geval niet zo veel op vertrouwen, er zich niet zo veel op beroemen, ze voorzichtiger aanwenden. Het zijn schatten die het licht van de evangelische boodschap vaak meer onder de korenmaat zetten dan op de kandelaar. Dikwijls staan ze de openheid van de Kerk in de weg waar het gaat om de verworvenheden van de moderne cultuur of om de rijkdommen van oude culturen buiten het christendom. Ze vernauwen de universaliteit van de verkondiging, ze verdelen meer dan ze verenigen, ze stoten meer mensen af dan ze er aantrekken en overtuigen.

Het is helemaal mijn bedoeling niet, hier te pleiten voor een louter negatieve theologische en culturele armoede in de Kerk. Ook wat de cultuur betreft is er een onderscheid tussen de evangelische armoede en een armoede die niet meer of nog niet menselijk is. Ik pleit dus niet voor onwetendheid of geestelijke onbeduidendheid. Wel echter voor versobering, zin voor betrekkelijkheid, mentale soepelheid, grootmoedigheid en durf (durf om nieuwe wegen op te gaan, wat natuurlijk niet mogelijk is zonder risico's), voor zuiverheid en nederigheid van het verstand: daarin bestaat de ware rijkdom der bovennatuurlijke wijsheid en wordt ons een verfijnd besef gegeven voor wat modern is samen met een authentieke realistische zin voor de historische ontwikkeling.

Ik pleit niet voor een verzaking van ons cultureel patrimonium ter wille van de verzaking, maar voor een verzaking die de weg openmaakt voor nieuwe verworvenheden en die - reeds louter menselijk gesproken - tot grotere scherpte van intellect en strengere geestestucht kan leiden.

Altijd heeft de Kerk beweerd dat zij en haar leer niet met een of ander systeem of met een of andere filosofische of theologische school geïdentificeerd konden worden. Maar tot nog toe is dit meer een distinctie de iure geweest dan in de praktijk. Nu wordt het tijd dat de Kerk en haar boodschap ook in de praktijk losgemaakt worden van een bepaald cultureel systeem. Als zelfgenoegzame bezitters leven velen in de Kerk nog te vaak in de overtuiging als zou dit systeem eeuwig en universeel zijn.

Om open te staan voor een echte dialoog met de cultuur van vandaag moet de Kerk in een geest van evangelische armoede haar cultuur steeds

[p. 316]

soepeter maken en steeds meer oriënteren op de wezenlijke rijkdommen van de H. Schrift, op de geest en de taal van de bijbel. De Kerk moet niet bang zijn dat zij dan door de mensen minder goed begrepen zal worden of dat zij hen zal ontgoochelen. Als we het goed zien, vragen de mensen immers juist dat van de Kerk. De cultuur van de Kerk zal dan niet langer de indruk wekken een rationalistische of scientistische cultuur van profane oorsprong te zijn, maar er zal een werkzame religieuze kracht van uitgaan die alle hedendaagse en komende culturen kan doordesemen.

2. Uit het bovenstaande volgt onmiddellijk dat er in de Kerk een nieuwe koers moet worden gevonden inzake kerkelijke cultuur en een nieuwe paideia, vooral in haar eigen onderwijsinstellingen en in het wetenschappelijk onderzoek.

Dit raakt de kern van Schema 13. Hoe kan er immers ooit een duurzame dialoog tot stand komen met de wereld als zij die uit naam van de Kerk spreken - priesters en leken - gevormd worden volgens volkomen voorbijgestreefde studieprogramma's, als de wetenschappelijke taal waarin zij moeten denken, vandaag een dode taal is, een taal die haar universaliteit heeft verloren en niet meer bij machte is de nieuwe ideeën uit te drukken die overal ter wereld gelden?

Uit het kernthema zelf van dit Schema blijkt dus dat hervormingen nodig zijn. Komen die er niet, dan zal niemand ooit geloven dat onze voorstellen oprecht zijn, niemand zal ooit geloven dat wij de eisen en de ware verworvenheden van de hedendaagse cultuur echt respecteren.

3. De vragen van onze tijd eisen bovendien dat wij, aansluitend bij een aloude traditie, opnieuw de gewoonte aannemen bisschoppen aan te stellen die tevens leraren zijn. In de loop der eeuwen is de christelijke cultuur voor een groot deel het werk geweest van grote bisschoppen die op een eminente wijze het herdersambt en het leraarsambt in zich verenigden. Ook nog na de late middeleeuwen en de moderne tijd ontstaat de meest authentieke en eigen christelijke cultuur niet uitsluitend op de academische katheders, maar ze komt minstens evenzeer van de bisschopsstoelen, van bisschoppen die ook theologen zijn. En dan bedoel ik theologen in de oorspronkelijke, ware zin: niet mensen die alleen in geleerde of scholastieke termen spreken en schrijven, maar geestelijke, ‘pneumatische’ mensen, mensen die met God spreken en uit die intieme ervaring de wezenlijke richtlijnen halen voor hun beleid en hun magisterium, bekwaam om de situatie en de betekenis van een tijd, een volk, een cultuur te interpreteren. Dat is de volmaakte bisschop. Naar dat soort bisschoppen moeten we terug. Tenminste voor zover dat van

[p. 317]

onszelf afhangt en niet onmiddellijk van God, vooral dus waar het gaat om de keuze van de kandidaten.

4. Tenslotte wil ik iets dat in heel dit Schema verondersteld wordt, nl. de noodzaak om tot de oude traditie terug te keren, ook nog toepassen op een ander belangrijk terrein: leken moeten aangemoedigd worden om zich aan echt wetenschappelijk onderzoek te wijden in de theologie.

Daarmee bedoel ik niet alleen dat het als normaal beschouwd moet worden dat leken enige theologische cultuur verwerven (helaas minimaliseren wij ook dat nog), maar ik heb iets veel belangrijkers op het oog, dat wel niet voor allen toegankelijk is maar zeker voor velen.

Onder de voorwaarden voor een vruchtbare dialoog tussen Kerk en cultuur noemt Schema 13 de noodzaak dat vele bekwame leken zich helemaal wijden aan het wetenschappelijk onderzoek. Maar het Schema spreekt slechts van de profane wetenschappen. Waarom ook niet van de theologie?

De bisschoppen-theologen over wie ik boven heb gesproken moeten bijgestaan worden door leken-theologen. Zoals er vroeger waren, voordat de kerkelijke cultuur het monopolie werd van geestelijken, en zoals er nu nog zijn in de Oosterse Kerk en in sommige reformatorische gemeenschappen, heeft ook de Katholieke Kerk van vandaag vele zulke leken-theologen nodig, leken die zich op hoog wetenschappelijk niveau bekwaamd hebben in de leer van de Kerk.

We moeten voor de leken niet alleen maar de minder belangrijke wegen openlaten: hun de toegang verschaffen tot onze theologische scholen van tweede rang of slechts enkelen onder hen toelaten tot onze theologische faculteiten voor geestelijken. We moeten hun de koninklijke weg openen: zij moeten instituten krijgen voor wetenschappelijk theologisch onderzoek, instituten die (onder leiding van de hiërarchie) door henzelf en volgens hun eigen inzichten beheerd worden.

Alleen op die manier zal er in de culturele sfeer binnen de Kerk echt iets nieuws gebeuren. Zowel de theologische scholen als de vorming zelf van de clerus zal echt nieuwe wegen vinden. Eerst dan zullen de kerkelijke culturele instellingen grondig vernieuwd worden. De paideia van de Kerk en haar cultureel instrumentarium zullen een nieuwe dageraad beleven en krachtiger wederopteven. En allen - priesters en leken - zullen zo gevormd worden dat ze de wereld verstaan. De leden van de Kerk die - zoals het Schema wenst - op de grensposten van de menselijke wetenschap arbeiden, zullen er een doeltreffender hulp in vinden om de cultuur van vandaag christelijk te inspireren. Dan zullen alle ontwikkelde mensen als het ware organisch en spontaan aan de theologie toekomen, die Gods Wijsheid is.