Streven. Jaargang 17

[p. 180]

Forum

Het vierde eeuwfeest van het Concilie van Trente

Van 2 tot 6 september 1963 was het feest in Trente, een klein stadje aan de Adige dat nu 54.000 inwoners telt, vier eeuwen geleden 15 à 20.000. Het ‘Trentse Comité voor het vieren van het Concilie organiseerde samen met het ‘Pauselijk Comité voor geschiedkundige Wetenschappen’ een grootse herdenking van het merkwaardigste van alle concilies. Het congres telde ongeveer 200 deelnemers uit 17 landen, waaronder enkele protestanten; er waren 13 Belgen, 6 Nederlanders (o.a. de protestantse Prof. Bakhuizen van den Brink van Leiden) en een tiental Noord-Amerikanen, waaronder drie vrouwelijke religieuzen.

Het congres had een luisterrijk verloop. Het werd plechtig geopend door Kard. Giovanni Urbani, patriarch van Venetië, die een boodschap voorlas van de Paus, die er zijn vreugde over uitsprak, dat bij het begin van zijn pontificaat en aan de vooravond van de tweede sessie van Vaticanum II historici uit Europa en Amerika, christenen van verscheidene richtingen, samen het Trentse concilie kwamen bestuderen.

Een blijde verrassing bracht de sessie van de woensdagmorgen: een verrassing omdat iets dergelijks vijf jaar geleden nog niet mogelijk ware geweest, en verheugend omdat zij een duidelijke uiting was van de huidige oecumenische geest. Die morgen sprak eerst de lutheraan Prof. Peter Meinhold van de universiteit van Kiel over de aanwezigheid en de invloed van de protestanten gedurende de tweede periode van het Concilie van Trente. Daarna vergeleek de anglicaan Prof. Thomas Parker van Christ Church in Oxford de Trentse katholieke hervorming met de anglicaanse, zowel op leerstellig als op administratief gebied. Het meest indruk maakte echter het feit dat Kardinaal Bea, de ziel van de oecumenische beweging in de Kerk op onze dagen, speciaal uit Rome was overgekomen om deze morgensessie, en alleen deze sessie, voor te zitten. In zijn openingswoord zei hij o.m.: ‘De gedachte dat de internationale wetenschap mee kan werken aan de eenheid van de Kerken krijgt hier op een voorbeeldige wijze gestalte in deze studiebijeenkomst, waaraan geleerden van verschillende richtingen deelnemen om het thema “het concilie van Trente en de Trentse hervorming” wetenschappelijk uit te diepen; zij doen dit volgens strenge criteria van wetenschappelijk onderzoek, buiten alle polemiek en apologie om. Van zulk een bijeenkomst kan men een ernstige bijdrage verwachten om de misverstanden, die in de vulgariserende literatuur zijn opgehoopt, uit de weg te ruimen’.

Het lijkt ons overbodig hier een opsomming te geven van de 19 voordrachten met hun auteur. Wij kunnen volstaan met erop te wijzen, dat terwijl het Trentse concilie ook leerstellige bepalingen en hervormingsdecreten heeft uitgevaardigd, het Trentse congres, op een paar verslagen na, zich uitsluitend met de hervormingsdecreten heeft ingelaten. Het thema van het congres was: ‘Het concilie van Trente en de Trentse hervorming’. Enkele themata willen wij toch even belichten om de geest van het congres te doen uitkomen.

1. Prof. James A. O'Donohoe van het St. John's Seminary van Boston (USA), oud-student van de Leuvense universiteit, behandelde de Trentse wetgeving betreffende de seminaries. Het mag wel enige verwondering wekken dat er vóór Trente geen eigenlijke priesteropleiding bestond, wat niet wil zeggen dat de wijdelingen niet aan bepaalde morele en intellectuele eisen moesten voldoen. In de eerste periode bepaalde het concilie dat er aan elke kathedrale school een speciale professor in de Schrift moest worden benoemd. Toen de concilievaders zich vijftien jaar later over hetzelfde probleem bogen, vonden ze de eerste bepalingen volstrekt onvoldoende. Op verscheidene plaatsen in Europa voelden ijverige bisschoppen de nood aan goed opgeleide priesters; de jezuïet Claude Le Jay, die in 1542-1545 in Duitsland als pauselijk legaat rondreisde, stelde een

[p. 181]

concept op, dat enkele jaren later, in 1552, gestalte kreeg in het door Sint-Ignatius opgerichte Germanicum; kardinaal Pole, die na de kroning van Mary Tudor tot katholieke koningin van Engeland in 1553 daar als pauselijke legaat fungeerde, werkte een seminarieplan uit; de beroemde dominicaan Pedro de Soto stelde een formulier op met nadere bepalingen over seminaries. Aldus kon het concilie in de laatste periode het uiterst belangrijke decreet Cum adolescentium aetas uitvaardigen dat in de na-Trentse periode zo'n belangrijke rol heeft gespeeld. Het stelde de opleiding van toekomstige priesters onder het toezicht van de bisschoppen en steunde uitdrukkelijk de theologisch-pastorale opleiding en de geestelijke vorming.

2. Een tegenhanger van dit vooruitstrevend decreet vormde het op het verleden gerichte decreet over de kloosterzusters. De Westvlaamse dominicaan Raym. Creytens handelde over de Trentse hervorming van de vrouwenkloosters. Omstreeks 1300 had Paus Bonifatius VIII aan alle kloosterzusters en monialen een strikte clausuur, een streng slot, voorgeschreven: onder geen beding mochten ze hun klooster verlaten. In de loop van de eeuwen waren er gaandeweg andere gewoonten ingeburgerd, meestal met uitdrukkelijke goedkeuring van de paus of de bisschoppen: het gebeurde meer dat slotzusters hun kloosters verlieten of wereldse bezoeken ontvingen, maar er waren ook zusters van derde orden die aan ziekenverpleging of zelfs aan onderwijs deden. In allerhaast decreteerden de concilievaders op 3 december 1563, in de slotsessie die twee dagen duurde, dat voortaan alle kloosterzusters aan het strenge slot onderworpen waren. Grote verslagenheid onder duizenden zusters, die bij hun intrede in het klooster in de verste verte aan een dergelijk slot niet hadden gedacht, met tal van psychologische, economisch-financiële en caritatieve problemen! Na het concilie wist de Congregatie van het Concilie geen raad met dit decreet, totdat Pius V besliste dat alle kloosterzusters, overeenkomstig de voorschriften van Bonifatius VIII, tot de strenge clausuur gehouden waren en slechts in twee gevallen hun klooster mochten verlaten: bij grote brand en bij een besmettelijke ziekte. Hiermee maakte de Paus niet alleen een eind aan alle ingeslopen misbruiken, maar hij remde ook een gelukkige evolutie af, die de kloosterzusters in de maatschappij steeds meer een verdienstelijke rol liet spelen. Eeuwen zullen nodig zijn - en martelaressen als Mary Ward! - om dit te bereiken, en nog op onze dagen leiden vele kloosterzusters van actieve congregaties een te wereldvreemd leven.

3. Een derde en uiterst belangrijk thema is herhaaldelijk op het congres besproken. De eerste van alle lezingen hield de beroemde universiteitsprofessor van Bonn, Hubert Jedin, schrijver van de Geschichte des Konzils von Trient, over de residentieplicht van de bisschoppen. In 1546-47 bespraken de concilievaders de nalatigheid van vele bisschoppen betreffende het resideren in het eigen bisdom. Om slechts een paar redenen te vermelden: de paus schonk nuntii en curieambtenaren vaak een bisdom omwille van de inkomsten, en ook de koningen gebruikten meermalen bisschoppen als legaten. In de zesde sessie, begin 1547, decreteerde het concilie dat niet-residerende bisschoppen een deel of zelfs het geheel van hun inkomsten verbeurden, naar gelang de duur van hun afwezigheid. Dat was gewoon een strafmaatregel. Vijftien jaar later moesten de concilievaders erop terugkomen. Het was immers gebleken dat het vorige decreet bijna niets had uitgehaald, en daarenboven bepleitte een hele groep bisschoppen, vooral Spaanse, dat de bisschoppen bij goddelijk recht tot resideren verplicht waren, en dat bijgevolg zelfs de paus geen dispensatie kon verlenen. Deze stelling zou een vaste basis kunnen bieden voor overeenkomst met de Oosterse Kerken, waar de bisschoppen over een grote autonomie beschikken. Over dit jus divinum, dit goddelijk recht, werd een jaar lang gedebatteerd. Diego Laínez S.J., die in de eerste periode van het concilie pauselijk theoloog was geweest, en in de derde periode als opvolger van Sint-Ignatius aan het hoofd van de jezuïetenorde ook concilievader was geworden, nam een belangrijk aandeel in de discussies.

[p. 182]

Op ons Trentse congres behandelde Mgr. Miguel Roca, president van het Kerkelijk Instituut te Montserrat, aan de hand van nieuwe documenten, Laínez' opvattingen in een afzonderlijk exposé. Met een logisch-scherpe distinctie beweerde Laínez dat de bisschopswijding wel de potestas ordinis, de wijdingsmacht, verleent, maar niet de rechtsmacht, daar deze van de paus komt. Andere Spaanse concilievaders beweerden echter dat de bisschopswijding ook de jurisdictiemacht verleent, ofschoon in het algemeen, en dat de paus alleen de ‘dienaar’ is in het aanwijzen van het bisdom. Vele pausgezinden vreesden achter de stellingen van de oppositie een soort episcopalisme en gallicanisme, wat te begrijpen is, gezien de historische omstandigheden, ofschoon deze verdenking voor vele concilievaders zonder grond was. Om uit het slop te geraken verdaagde de president Gonzaga het debat over het jus divinum naar een latere sessie, waar over het priesterschap en het episcopaat als sacrament gehandeld zou worden. Zo werd een disciplinaire kwestie nu een dogmatisch-ecclesiologisch probleem. Intussen werd de ervaren diplomaat Morone president van het concilie. Hij werkte een compromisformule uit, waarin te lezen stond dat de bisschoppen onder zware zonde tot resideren verplicht waren en in geval van niet-residentie zware straffen zouden oplopen, maar over jus divinum werd met geen woord gerept. Deze compromis-oplossing voldeed geen der beide partijen, maar werd toch goedgekeurd. Het gevolg is geweest dat dit decreet de ergste misbruiken heeft kunnen uitroeien, en anderzijds dat het concilie over de diepste grond van het bisschopsambt geen uitspraak heeft gedaan; de tijden waren niet rijp.

De slotzitting van het congres werd voorgezeten door Mgr. Alessandro Gottardi, aartsbisschop van Trente. Met een echt Franse zin voor synthese trachtte Prof. Alph. Dupront van de Sorbonne te Parijs enkele algemene conclusies te trekken. Hij constateerde dat Trente een ‘société de clercs’, een maatschappij van clerici' tot stand heeft gebracht, wat voordelen bood toen de scheiding van Kerk en Staat werd doorgevoerd; onze tijd is het echter voorbehouden, de leken de hun toekomende plaats in de Kerk te schenken. Trente was gelukkig geen ‘concile-éclair’, geen ‘bliksemconcilie’, en zo hebben belangrijke kwesties vijftien, achttien jaar kunnen rijpen; wellicht is het wenselijk dat ook Vaticanum II de nodige tijd neemt. Trente slingerde het anathema naar de ketters; nu is het oecumenisme de hoofdbekommernis van Vaticanum II. Dhr. Dusini, voorzitter van het ‘Trents Comité voor het vieren van het Concilie’, mocht in een rede tot de congressisten onder algemeen applaus besluiten: ‘Laten wij hopen dat het vijfde eeuwfeest van het Concilie van Trente de hereniging van alle christenen mag vieren’.

M. Dierickx S.J.