Streven. Jaargang 16

[p. 497]

In Memoriam

Al het aardse en concrete had voor Hem een geheime doorzichtigheid, was een transparant van het goddelijke, eeuwige. Zouden wij onze geschapenheid, ons geschapen zijn als ons eigenlijke zijn doorzien en beseffen, dan wisten wij ook van Jezus' wereld en van haar zijn en zou ook ons dit heelal tot een levend symbool worden.
J. van Heugten S.J. in K.C.T., 1947, p. 218

Bij het overlijden van zijn Nederlandse hoofdredacteur wil dit tijdschrift hem en zijn werk een ogenblik herdenken. Als illustratie van de onverklaarbare goedheid en aantrekkelijkheid die van deze mens uitgingen meenden wij geen betere keus te kunnen doen dan bovenstaand citaat. Wie hem wilde kennen zou ‘Jezus' mensheid in het evangelie’ moeten kennen, waaruit bovenstaande tekst genomen is. Deze cultuurmens leefde in alle opzichten uit de eenvoud van de blijde boodschap.

De naam van pater Jan van Heugten zal onweersprekelijk verbonden blijven met de literaire kritiek in Nederland. De betekenis van het werk wat hij op dit terrein verricht heeft, wordt elders in dit nummer geschetst. Hij heeft hier principes geformuleerd en een houding aangenomen die richtinggevend werden voor het denken in katholieke kring en die voor- en tegenstander respect afdwongen.

Tweemaal was hij hoofdredacteur van dit maandblad. De eerste maal trad hij op bij de fusie van het noord-nederlandse Katholiek Cultureel Tijdschrift - na de bevrijding van de zuidelijke nederlandse provincies opgericht door pater Tesser als voortzetting van het vooroorlogse ‘Studiën’ - met het zuid-nederlandse Streven van 1947 tot 1948). De tweede maal trad hij opnieuw in functie bij het heengaan van pater Wessels in 1956.

Toch zou het niet verwonderlijk zijn als vele lezers van het huidige Streven de invloed van pater van Heugten niet meer duidelijk hebben bespeurd. De grote betekenis van zijn werk naar buiten ligt in de dertiger jaren. Gedurende de oorlog en daarop volgende wederopbouw had hij nog grote invloed in studentenkringen. Maar na 1950 treedt zijn werkzaamheid steeds meer terug. Behalve de regelmatige boekbesprekingen van zijn hand heeft hij de laatste tien jaren nog maar weinig gepubliceerd. Bij alle dankbaarheid om wat God ons in deze voortref-felijke priester en hoogbegaafde mens geschonken heeft, zou men misschien ook mogen zeggen: dit leven is een torso gebleven.

[p. 498]

Brabander van franciscaanse eenvoud was hij uiterst gevoelig voor beschaving en traditie. Hij had een goede kennis van de geschiedenis en hij wist wat het kostte om natuurlijke, instinctieve gegevens werkelijk te integreren in een hoger levensbesef en een cultureel kader. Het menselijke wist hij zorgvuldig af te wegen. Wijs en evenwichtig in zijn oordeel was hij tegemoetkomend voor de jeugd, maar zag hij de ontwikkeling van het tijdsgebeuren met een scherp oog. Hij beleefde de breuk der traditie, het einde van de nieuwe geschiedenis, dat wij thans meemaken, als een zeer ernstig verschijnsel, dat hij wellicht niet voldoende kon duiden. Bij het uiterlijk succes waardoor dit leven in sommige periodes getekend werd, mag men bij dit afscheid ook denken aan het grafschrift van de nederlandse paus Adrianus VI: van hoeveel belang is het, in wat voor een tijd de mens leeft.

Van Heugten heeft zeer veel geschreven. Behalve een kleine biografie van de generaal der Jezuïeten Pater Roothaan bestaat zijn literair werk praktisch bijna geheel uit kritieken en essays, waarvan de beste gebundeld werden in ‘Met peillood en kompas’ van voor de oorlog en ‘De menselijke geest’ van 1954. De bibliografie in deze bloemlezing (samengesteld onder leiding van Prof. Dr. N.A. Donkersloot met een inleiding van Prof. Dr. W. Asselbergs) beslaat bijna 7 pagina's. De sleutel tot het verstaan van deze schrijver en zijn leven menen wij gevonden te hebben in zijn bijdrage ‘Kerk en Cultuur’.

Deze verscheen voor het eerst in K.C.T.-Streven in 1948 (p. 2-15), werd opnieuw opgenomen in ‘De Hoeksteen’ (verschenen bij het eeuwfeest van de nederlandse provincie der Jezuïeten) en tenslotte door hem gebruikt als afscheidsrede in de aula der amsterdamse universiteit bij zijn laatste optreden voor de studenten van Sanctus Thomas Aquinas in 1956. Er is dus enige reden om aan te nemen dat hier van een bijzonder persoonlijk getuigenis sprake is. De aanhef verklaart reeds iets van het zelfbewustzijn van deze van huis uit verlegen en hoekige figuur. ‘Welk een koninklijk bewustzijn, welk een besef van de Heer der wereld te zijn en de toekomst der mensen te bepalen spreekt er uit de woorden van Jezus tot zijn leerlingen: gij zijt het zout der aarde, gij zijt het licht der wereld’. Dit besef, in het centrum van de geschiedenis der mensheid te staan, deelt Jezus aan zijn leerlingen mede. Niet als vuur en zwaard maar als zout en zuurdesem. ‘Dit is wellicht de grootste cultuurdaad die er ooit gesteld is, dat Hij voor miljoenen en overmiljoenen mensen het levende, in de ziel gewortelde model geworden is, waarnaar zij hun innerlijk trachten te vormen en hun leven op te bouwen. Wie dit beeld levend en bevruchtend in zich omdraagt, is voor eeuwig aan de barbaarsheid onttrokken’.

[p. 499]

De doorwerking van het christendom is een sacramentele. Door zichtbare tekens wordt de menswording van de godheid voortgezet. Waar dit plaats vindt wordt alles lucide, doorzichtig, transparant. ‘Alles laat zich in Hem vertalen’ zingt de dichter. Waar dit proces tot stilstand komt, zinkt de mens terug tot barbarij en vervalt aan de oerangst van het primitieve en het chaotische. Tweemaal is de Kerk in staat geweest het proces der verwereldlijking op te vangen en de gang der geschiedenis van een christelijke geest te doordesemen: eenmaal bij het verval van het romeinse rijk, een ander maal bij het einde der middeleeuwen. In de middeleeuwen heeft de Kerk door de verwarde tijden de volken geleid totdat er licht en orde kwam in de chaos. Daardoor is Europa geworden tot een christelijke eenheid. Dit sacramentele besef vindt zijn hoogtepunt in St.-Franciscus en eindigt met de middeleeuwen, of treedt althans in zijn algemeenheid niet meer aan de dag. Maar ook het individualisme van de renaissance wordt door de Kerk, gedeeltelijk althans, nog gekerstend. Het begin van de nieuwe tijd wordt opnieuw geladen met het idee van een religieuze wedergeboorte. Wat het protestantisme aanduidt als contra-reformatie is in wezen de gedachte dat de genade de natuur vervolmaakt. De barok is de laatste opflikkering van een grootse omvattende stijl. ‘In het Europa van de laatste honderd jaar, waarin de mensen het over de diepste en wezenlijkste dingen des levens over de gehele linie oneens zijn, kan de Kerk haar stijl- en cultuurvormende invloed moeilijk uitoefenen en heeft haar krachten te verzamelen tot er wellicht weer een tijd aanbreekt dat de mensheid, moe van atheïsme, individualisme en materialisme, tot de christelijke gemeenschapsgedachte terugkeert’.

Men zou van Heugten beter een renaissancist kunnen noemen dan een humanist. Hij geloofde in de vormkracht van de geest, de worsteling van de kunstenaar met zijn stof, die daardoor uitstijgt boven het chaotische en het animale en die in de schoonheid van schepping en cultuur iets kan voorvoelen van de ongeschapen schoonheid. Zo heeft hij de literaire beweging van de dertiger jaren doorpeild en de katholieke jongeren hun plaats gegeven. Die lijn trok hij door na de oorlog, toen hij ‘in het Atrium der Vestalinnen’ van Bertus Aafjes kon lezen dat er zo in Nederland sinds Gorter niet meer geschreven was. Maar tot de vijf-tigers, de atonalen miste hij elke affiniteit, om van ‘Bewogen beweging’ te zwijgen. Hij voorzag de chaos op kerkelijk en cultureel gebied, zoals hij indertijd de barbarij van het fascisme ‘geroken’ had. In het laatste punt is zijn gezag gevestigd, in het eerste geval is het nog te vroeg om een oordeel uit te spreken. Maar terwille van de geschiedenis en de verantwoordelijkheid voor de toekomst moet hier op

[p. 500]

het getuigenis gewezen worden van een zeer zuiver voelend christen, aan wie alle bekrompenheid, alle scrupulositeit en alle gezagskramp vreemd was.

In 1952 schreef van Heugten het volgende: ‘Wat men eenmaal gelooft - en dat redelijk voldoende verantwoord (dit geldt voor de eenvoudigsten even goed als voor de ontwikkelden) - weer of nog “problematisch” stellen, sluit twijfel in of de mogelijkheid tot twijfel, wat met het “aan God geloven” in strijd is. Hetzelfde geldt voor het alles onderwerpen aan een “zelfstandig kritisch onderzoek”. De scheidingslijn tussen goed en kwaad is met het geloof inderdaad voor altijd vastgesteld (tenminste in essentiële dingen). Dit is geen voortvegeteren op ideeën die men bij zijn geboorte meekreeg. Geloven is niet een vegeteren op ideeën maar een “mystiek” beleven’. Deze aanhaling wordt hier niet gegeven om haar in ieder detail te canoniseren maar om de authentieke christelijke bewogenheid van dit spreken dat niet meer verstaan werd. Het getij was gekeerd. Nog jaren na zijn moderatorschap is hij in een pamflet mateloos gehoond door jongeren die in deze tijd, evenmin als in de dertiger jaren, de inhoud kenden van het pakket dat hun werd aangeboden. Toen zowel als thans liet hij deze tirades over zich heengaan, onbewogen, wel wetend dat het de Heer is die ons oordeelt. Zelf zijn taak vervuld hebbende in een tijd van veel grotere geslotenheid heeft hij gewerkt aan een openheid des geestes zonder anderen te grieven. Hij had een mateloos vertrouwen dat het goede, het ware en het schone zich onder de leiding van de Kerk vanzelf zouden ontwikkelen. Maar ook alleen onder haar leiding. Iedere gedachte dat de humaniteit bij haar niet veilig zou zijn, was hem vreemd.

Nogmaals, de tijd is niet gekomen om over deze controverse uitspraak te doen. Dat van Heugten eenmaal gelijk gehad heeft wil niet zeggen dat hij het de tweede maal ook zou moeten hebben. Zelfs heiligen kunnen zich op het cultuurpatroon van hun tijd verkijken. Inderdaad: van hoeveel belang is het, in wat voor een tijd de mens leeft. De hoofdredacteur van Streven was ten volle een kind van de nieuwe tijd, maar die tijd werd nog bij zijn leven uitgeluid: ‘Das Ende der Neu-zeit’. Vanuit een christelijke herbezieling in de dertiger jaren veroordeelde hij het areligieuze en amorele humanisme van ter Braak en du Perron, dat toen nog bestreden kon worden maar in hun navolgers het gelijk van de publiciteit aan zijn zijde schijnt te hebben. Zo is het vitalisme van Marsman verkleurd tot ‘la nouvelle vague’. Van Heugten heeft dit alles nog meegemaakt maar er geen rol meer in gespeeld. Vestdijks ‘De toekomst der religie’ heeft hij nog besproken onder de titel ‘Vestdijk op zoek naar religie’ (Streven, 1948). Tegenover ‘De

[p. 501]

toekomst van het ongeloof’ van Szczesny zal hij tien jaar later sprakeloos staan. Nog enkele malen keren de oude thema's terug. Hij ziet de actualiteit van ‘De Demonen’ van Dostojewski voor het huidige tijdsgewricht. Dan zwijgt hij. Dit zwijgen verklaart niet alles maar wel veel van de onbeantwoord gebleven vraag naar de geringe plaats van de katholieke kunstenaar in de huidige literatuur. Mensen en dingen zijn ondoorzichtig geworden voor het goddelijke. In een dergelijke symboolblindheid kan ook de Kerk haar cultuurscheppende functie moeilijk uitoefenen. Tegenover ‘de plicht onheilig en onwijs te zijn’ (Szczesny) trekt zij zich terug, in gespannen verwachting naar het wederkomen van haar Heer, de Koning voor wie alles leeft.

Bladert men vandaag door het werk van van Heugten, dan ziet men hoeveel van dit vruchtbare mensenleven reeds is vergaan en tot het verleden behoorde. Het verstaan en het duiden der schone letteren is blijkbaar toch een smalle basis. Van hieruit kreeg pater van Heugten echter zijn gezag in de wereld van de literatuur en van de universiteit. Maar toen dit eenmaal was gevestigd was zijn persoonlijkheid groot genoeg om tallozen te blijven trekken. Zijn mens-zijn werd niet verduisterd. De wereld bleef voor hem een levende wereld omdat zij werd aangeraakt door de adem Gods. Zo is hij een leidsman geworden voor velen, een levende herinnering aan de wereld van de Godmens. Wanneer hij als een zaad is ingegaan in het Koninkrijk rekenen wij op zijn voorbeeld en zijn voorbede bij de leiding van een tijdschrift voor geestesleven en cultuur.