Streven. Jaargang 15

[p. 945]

Buitenlandse kroniek
Berlijn, twistappel tussen West en Oost
Drs. M. Peet

DE eerste indruk, die Berlijn op zijn bezoekers maakt, is die van een geweldige uitgestrektheid. Meer dan andere wereldsteden is deze stad zeer ruim aangelegd, bovendien hebben de verwoestingen van de tweede wereldoorlog nog meer ruimte geschapen, waarvan men tijdens de wederopbouw een dankbaar gebruik heeft gemaakt. Groot-Berlijn heeft een oppervlakte van 884 km², de meer centrale stedelijke kern een oppervlakte van 481 km². Deze getallen spreken pas in vergelijking met andere steden. Zo is Parijs 105 km², Amsterdam 171 km², New-York 829 km², de provincie Utrecht 1323 km². De zone-grens rondom Berlijn bedraagt 110 km, de sectorgrens, nu de beruchte muur 43 km. Van noord naar zuid is Berlijn 38 km, van oost naar west 45 km.

Berlijn is een van de Duitse bondsstaten en tevens de grootste stad van Duitsland. De hoofdstadfunctie heeft het sinds 1945 verloren. Berlijn heeft dus een staatsbestuur en een stadsbestuur. De stad is verdeeld in 20 afzonderlijke gemeenten, 13 in West-Berlijn en 7 in Oost-Berlijn. Iedere gemeente heeft zijn eigen gemeenteraad, burgemeester en eigen gemeentelijke voorzieningen. Boven dit alles staat een overkoepelend gemeentebestuur en een hoofdburgemeester. West-Berlijn neemt ongeveer 2/3 van het territorium in met 2,2 miljoen inwoners, Oost-Berlijn heeft 1/3 van de oppervlakte met 1,1 miljoen mensen. Berlijn is naar Westeuropese maatstaven nog een jonge stad. Tevergeefs zoekt men naar belangrijke Middeleeuwse bouwwerken. In 1800 telde de stad slechts 170.000 inwoners, maar in 1925 was dit gegroeid tot 4 miljoen. De stad bereikte zijn hoogste inwonertal in 1939 met 4,34 miljoen; in 1945 was dit gedaald tot 2,8 miljoen, nu in 1962 weer 3,3 miljoen.

Zoals bekend is Berlijn een van de meest getroffen steden in de oorlog. Behalve de bijna totale vernietiging van de regeringsgebouwen en het industrie-apparaat werd 1/3 van de woningvoorraad verwoest en konden de Berlijners in 1945 beginnen met het ruimen van 80 miljoen m³ puin. In de periode van 1945 tot en met 1948 kon er alleen sprake zijn van wat provisorisch herstellen; pas na de blokkade kan men gaan spreken van de definitieve wederopbouw. In de periode van 1950-1960 zijn er alleen in West-Berlijn al 200.000 nieuwe woningen gebouwd, werd er 20 miljoen m² straat opnieuw aangelegd en werden 107 bruggen hersteld of opnieuw gebouwd.

Een groot probleem in het na-oorlogse Berlijn is het scheppen van voldoende werkgelegenheid. Voor de oorlog was, grof ingedeeld, 1/3 van de beroepsbevolking werkzaam in de industrie, 1/3 in de functies van het hoofdstedelijke bestuursapparaat en 1/3 in de verzorgende en dienstenverlenende sector. Door het uitvallen van de hoofdstadfunctie en de verwoesting en ontmanteling van de industrie telde Berlijn in 1950 nog 300.000 werklozen. In 1961 had men dit afschrikwekkende cijfer teruggebracht op 25.000. Dit is bereikt door geweldige

[p. 946]

investeringen vanuit West-Duitsland, terwijl ook de Amerikaanse financiële injecties zeer belangrijk geweest zijn en dit nog altijd zijn. Zo is West-Berlijn momenteel weer de grootste industriestad tussen Parijs en Moskou. Het telt een 6000 bedrijven met bijna een miljoen werknemers. Berlijn heeft 50% van de Duitse gloeilampenindustrie, 35% van de filmindustrie, 35% van de confectie-industrie. Het is de grootste drukkerijstad en heeft de grootste bierbrouwerijen van Duitsland. De electro-technische industrie heeft een grotere produktiecapaciteit dan die van heel Zwitserland en Oostenrijk samen.

Het grootste economische handicap voor Berlijn vloeit voort uit de politieke situatie, nl. de geïsoleerdheid t.o.v. het Westen in het algemeen en de Bonds-republiek in het bijzonder.

Deze grootstad is voor zijn verzorging totaal afhankelijk van de aanvoer uit het westen door een klein aantal, telkens weer bedreigde corridors. Om een kleine indruk te krijgen van de hoeveelheid aangevoerde goederen voor West-Berlijn volgen hier enige cijfers van 1960:

boter en vetten	50.000 ton
vlees	125.000 ton
groente	135.000 ton
meel	150.000 ton
aardappelen	200.000 ton
steenkool	2.500.000 ton
bruinkool	1.000.000 ton

Daartegenover staat, dat de produktiecapaciteit eveneens geweldig groot is, maar ook hier speelt de geïsoleerde en verafgelegen ligging een belemmerende rol. Onderstaande cijfers zijn eveneens van 1960.

West-Berlijn	export	import
West-Duitsland	6700 miljoen DM	7280 miljoen DM
Oost-Duitsland	70 miljoen DM	180 miljoen DM
Buitenland	1220 miljoen DM	890 miljoen DM
	_____	_____
	7990 miljoen DM	8350 miljoen DM

Het jaarlijkse tekort wordt aangevuld door West-Duitsland en Amerikaanse hulpverleningsfondsen.

Als kanttekening plaatsen we hierbij dat de totale produktie-capaciteit van de noordelijke vleugel van de randstad Holland, d.w.z. Amsterdam, Zaanstreek, IJmond en Haarlem ook ongeveer 8 miljard bedraagt.

Het ligt voor de hand, dat de geweldige uitgestrektheid van de stad een omvangrijk en goed functionerend verkeersapparaat vraagt. Het gehele openbare vervoer in West-Berlijn is gecentraliseerd in de Berliner Verkehrsgesellschaft. Men heeft de beschikking over:

- De U-Bahn. Deze ondergrondse spoorweg wordt steeds belangrijker in Berlijn. Men had de beschikking over een traject van 80 km; 15 km is in aanbouw en nog eens 80 km zijn geprojecteerd. Vele ondergrondse stations zijn gemoderniseerd en het rollend materieel wordt geleidelijk vernieuwd. De ondergrondse beschikt momenteel over 700 wagons met een verwerkingscapaciteit van 400.000 mensen per dag.

- De S-Bahn. Deze bovengrondse spoorweg is geheel in Oost-Berlijnse handen. Sinds de definitieve afsluiting wordt deze S-Bahn geboycot door de West-Berlijners.

[p. 947]

- Het tramnet beslaat nog altijd een 340 km. Het materiaal wordt echter niet vernieuwd omdat de tram uit het Berlijnse stadsbeeld gaat verdwijnen. Zijn functie wordt overgenomen door het zich uitbreidende U-Bahnnet.

- Het autobusnet neemt 1000 km in beslag. Door het uitvallen van de S-Bahn heeft men de frequentie van de buslijnen belangrijk moeten verhogen en een aantal nieuwe lijnen moeten inleggen. Berlijn heeft daarvoor een groot aantal touringcars gecharterd.

Sinds de muur door Berlijn heenloopt zijn deze verkeersnetten afgebroken aan de sectorgrens en kan men via het openbaar vervoer niet meer van Oost- naar West-Berlijn komen en omgekeerd. Het laatste snufje op het gebied van verkeersvoorzieningen in West-Berlijn is het doortrekken van enkele Auto-bahnen tot in het hart van de stad. Grote zesbaanswegen zonder gelijkvloerse kruisingen brengen het autoverkeer in enkele minuten van de periferie naar het hart van de stad.

De politieke situatie in Berlijn

Om de huidige toestand in Berlijn goed te begrijpen is een kort terugblikken op de ontwikkeling van de na-oorlogse situatie bijna onvermijdelijk. Toch kunnen in het kader van dit korte overzicht maar enkele punten aangestipt worden. Een volledige documentatie over de na-oorlogse geschiedenis van Berlijn vraagt een boekdeel.

Op het eind van de oorlog werd bij de verdragen van Londen en Potsdam besloten, dat Duitsland in vier bezettingszones zou worden ingedeeld; de hoofdstad Berlijn verkreeg een aparte status, werd verdeeld in vier geallieerde zones. De westelijke zone zou vrije toegangswegen krijgen te water, te land en in de lucht door de Russische bezettingszone. In de periode van 1945-1948 worden de verdragen van Londen en Potsdamm systematisch gesaboteerd door de Russische bezettingsautoriteiten. De spanningen lopen steeds hoger op en West-Berlijn wordt in 1948 geblokkeerd. De toegangswegen vanuit het westen worden afgesloten. In 1948-1949 wordt de luchtbrug naar Berlijn georganiseerd. Er worden een 200.000 vluchten op Berlijn gemaakt. In 1948 is er een communistische staatsgreep in Oost-Berlijn. Sinds dat jaar zijn er in de oostelijke sector van Berlijn geen vrije verkiezingen meer geweest.

In 1949 wordt de blokkade voor West-Berlijn opgeheven, maar de economische noodtoestand noopt tot drastische maatregelen. In 1950 begint het hulpprogramma van de Bondsrepubliek en van de U.S.A. op gang te komen. De technische, sociale en economische wederopbouw gaat grootse vormen aannemen. Ondertussen neemt de terreur in de ‘sogenannte D.D.R.’ toe. West-Berlijn bemerkt dit aan de tolheffingen op personen en goederen van en naar Berlijn op de vrije toevoerwegen, de opheffing van het directe telefoonverkeer tussen Oost- en West-Berlijn en de liquidering van het buitenstedelijke Berlijnse grondbezit. In 1953 breekt de arbeidersopstand in Oost-Berlijn los (17 juni 1953), maar de politieke situatie van Berlijn verandert er niet noemenswaardig door. Na 1953 wordt de welvaart in Berlijn steeds groter. Een uiterlijke manifestatie van deze welvaart is de wederopbouw van het Hansaviertel door een groep internationale architecten en de voltooiing van de grootste winkelstraat van Berlijn, de Kurfürstendamm. De Oostberlijners hebben in deze tijd nog betrekkeiijk vrije toegang tot West-Berlijn en van Westberlijnse zijde worden

[p. 948]

vele faciliteiten verleend om het de Oostberlijners wat aangenamer te maken en althans tijdelijk onder de druk van het regiem uit te komen. De provocaties van Oostduitse zijde gaan echter door, waarbij steeds getracht wordt Oost-Berlijn in de D.D.R. op te nemen en West-Berlijn zoveel mogelijk te isoleren.

Het is in deze jaren dat een steeds groeiende stoet van vluchtelingen uit Oost-Duitsland het ijzeren gordijn passeert in Berlijn. Dit eiland in de ‘Rode Zee’ wordt steeds duidelijker de enige uitlaatklep voor de onderdrukte Oost-Duitsers. Tot 1960 zijn er in totaal 3 miljoen vluchtelingen de Berlijnse sectorgrens gepasseerd. De Sovjet-Unie wil daarom Berlijn tot een vrije stad uitroepen, waarin noch de Bondsrepubliek, noch de D.D.R. kunnen interveniëren. Tevens zou dit inhouden dat Berlijn gedemilitariseerd moet worden en dat de vrije toegangswegen tot Berlijn onder beheer van de D.D.R. zouden komen. West-Berlijn antwoordt bij monde van Willi Brandt op deze eis: Berlijn wil geen vrije stad worden, het wil een vrije stad blijven!

In 1960 volgt de topconferentie in Parijs, die voordat ze begon al mislukte, zodat er geen oplossing gevonden wordt voor het Berlijnse vraagstuk. De tot nu toe vrij gemakkelijke passage van de sectorgrens in Berlijn wordt door tal van maatregelen moeilijker gemaakt. In feite worden West- en Oost-Berlijn al gescheiden door een papieren muur. Van westelijke zijde wisselt men alleen protestnota's. In 1961 volgt de ontmoeting tussen Chr. en K. in Wenen. Chroestjow dreigt met een eenzijdig vredesverdrag met Oost-Duitsland en stelt een ultimatum inzake Berlijn. De oplossing van het Berlijnvraagstuk blijkt steeds duidelijker verbonden te zijn met het gehele Duitslandvraagstuk.

Op 13 augustus 1961 worden sector- en zone-grens in Berlijn in staat van verdediging gebracht. De sectorgrens wordt gemarkeerd door Vopo's, russische tanks, spaanse ruiters en prikkeldraad. Enkele dagen later beginnen Oostduitse arbeiders onder militaire bewaking de 43 km lange muur te bouwen. De U-Bahn en de S-Bahn worden afgesloten, Oost-Berlijn en West-Berlijn zijn nu definitief twee aparte werelden.

De muur

Wie een bustocht maakt door West-Berlijn, raakt van de ene kant geïmponeerd door het grootse van de wederopbouw en van de andere kant door de schrille tegenstelling van de eindeloze muur. Het is een ontstellend gezicht met wat voor een grondigheid de ene helft van de stad hermetisch is afgesloten van de andere helft. Overal slingert het slordige metselwerk door en over langs. Straten lopen dood op de muur, gebouwen zijn soms voor driekwart omgeven door de muur. Stratenlang zijn hele huizenrijen tot de bovenste verdieping dichtgemetseld, terwijl het prikkeldraad de bezoeker overal toegrijnst, tot boven over de nokken van de daken toe. In de straten langs de muur, vooral in de volkswijken hangt een beklemmende sfeer. Overal ziet men de Vopo's in hun vaalgroene uniformen met karabijn of automatisch geweer in de aanslag, overal de loerende verrekijkers. In de nacht ligt de muur in het koude schijnwerperlicht. Eén rit langs de muur levert al een serie navrante impressies:

- Westberlijnse kinderen, in het zonnetje kaatsenballend tegen de muur onder de loerende verrekijkers van de Vopo's.

- Modefotografen, die de laatste creaties van de modehuizen op de gevoelige plaat vastleggen met muur en prikkeldraad als ‘suggestieve’ achtergrond.

[p. 949]

- Voormalige drukke verkeersknooppunten, zoals de Potsdammer Platz, die nu volkomen uitgestorven is, omdat de muur dwars over het plein heenloopt.

- Bloemen en kransen voor de hekken van gesloten kerkhoven, want verschillende kerkhofmuren zijn in de muur opgenomen.

- De eenvoudige gedenktekens van ruw hout en prikkeldraad voor hen, die hun vlucht naar de vrijheid met de dood moesten bekopen, met daartegenover de souvenirwinkeltjes, waar alle mogelijke kitschprullen van de muur worden verkocht.

- Straten, die doodlopen op de muur zijn door de Westberlijners dankbaar in gebruik genomen als parkeerruimte. Iedere bezoeker van Berlijn wordt met dit soort beelden geconfronteerd.

Wat betekent deze muur nu in het dagelijks leven van de Berlijners? Er is praktisch geen enkel contact meer mogelijk tussen Oost en West, behalve via een streng gecensureerde post. Familieleden en vrienden kan men niet meer bezoeken.

De Oostberlijners hebben geen uitwijkmogelijkheid meer, wanneer de druk te zwaar wordt. Uit enkele gesprekken met Oostberlijners bleek, dat sinds die noodlottige 13e augustus het regiem weliswaar niet strakker geworden was, maar door de bijkans hermetische afsluiting werd de druk wel veel zwaarder gevoeld.

De Oostberlijners hebben geen mogelijkheid meer om te werken, te winkelen of zich te vermaken in West-Berlijn. Alleen via radio en televisie kan men iets uit het westen te weten komen.

Het kijken en luisteren naar Westduitse uitzendingen brengt echter dezelfde risico's met zich mee als bij ons het luisteren naar de Engelse zenders in de oorlog. Het wordt voor de Oostberlijners nu steeds moeilijker om mentaal te ontsnappen aan de totalitaire eisen van het regiem.

Voor West-Berlijn is de muur een permanente bron van verwarring, onzekerheid en provocatie. De muur geeft voedsel aan een soort angstpsychose, waarvan niet veel te merken is in het openbare leven in West-Berlijn, maar die wel tot uiting komt in gesprekken met de bewoners. Er bestaat een zekere angst voor de volgende stap van de communisten. Daarnaast een bittere vastberadenheid, omdat nu de uiterste grens van de Salamischeibenmethode bereikt is. Van de andere kant vormt de muur de beste propaganda tegen het communisme, die effectiever is dan honderden artikelen en redevoeringen. Deze anti-propaganda wordt dan ook ten volle uitgebuit en West-Berlijn brengt de hele vrije wereld naar deze bedreigde stad om dit te laten zien. In economisch opzicht is er nog geen ontwrichting, maar het tekort aan Oostberlijnse arbeidskrachten wordt pijnlijk gevoeld, alsmede de sinds enkele maanden vrij sterke migratie van Westberlijners naar de Bondsrepubliek.

Meer dan ooit tevoren is Berlijn met zijn muur het brandpunt geworden van de spanningen tussen Oost en West in Europa. Indien de muur verdwijnt, doordat Berlijn een vrijstad gaat worden in Russische zin, dan zal deze stad voor de vrije wereld verloren zijn en zullen 2,2 miljoen mensen slachtoffer van het communisme worden. Ongetwijfeld zal het communisme een nieuwe gelegenheid tot provocatie zoeken en vinden langs het ijzeren gordijn en zal het spel opnieuw beginnen.