Streven. Jaargang 15

[p. 745]

Historische kroniek
Het verloop van revoluties
Dr. R. Cornegoor

DE Marxistische leer over de burgerlijke revolutie, die gevolgd wordt door de proletarische revolutie, is door niet-marxisten in zekere zin geaccepteerd en uitgewerkt. Er bestaat een soort van exacte wetenschap der revolutie. Het verloop van revoluties wordt daarin beschreven als wetmatig. Men gaat zelfs zover, dat men de belangrijkste figuren uit grote revoluties als van een zelfde karakter gaat beschrijven. De voornaamste vertegenwoordiger van die leer is Crane Brinton in zijn The Anatomy of Revolution. Zijn beschrijving komt in hoofdzaak hierop neer: door de revolutie komen eerst de gematigden aan het bewind; naast dit gematigde bewind ontstaat vrijwel getijktijdig een bestuur van meer radicale figuren, tussen deze beide instanties ontstaat een strijd, die mede door het radicaler worden van de gematigden, onveranderlijk door de radicalen wordt gewonnen; dan ontstaat een burgeroorlog met een terreur door de radicalen; hierna ontstaat een reactie die hij de Thermidor-periode noemt. In zijn boek past hij deze leer toe op de Franse, de Russische, de Engelse en de Amerikaanse revolutie. Men kan misschien beter zeggen, dat hij de historie van deze revoluties aan deze leer aanpast.

Op deze leer is namelijk zeer veel kritiek mogelijk. Enerzijds wordt in het geheel geen rekening gehouden met gedeeltelijk of geheel mislukte revoluties, anderzijds worden alle individuele en vaak zeer principiële verschillen tussen revoluties verwaarloosd.

Als mislukt kan men bijvoorbeeld de Duitse revolutie in het jaar 1918 beschouwen. Hier vond men ook naast de democratische socialisten een radicale groep. Behalve in Beieren kwam deze laatste zelfs niet tijdelijk aan de macht. De gematigden sloten zich als afweer tegen deze radicale groep steeds sterker aan bij de contra-revolutionairen tot dat zij daarin op den duur geheel opgingen. Hetzelfde verschijnsel zien we in dezelfde tijd in Hongarije. De burgeroorlog is in beide landen een gevolg, of zelfs een vorm van het neerslaan van de radicalen. Ook in Spanje ziet men na de val van het koninkrijk een gang van zaken, die hier zeer veel overeenkomst mee heeft, maar nog scherpere vormen aanneemt. Juist in het verschijnsel van de burgeroorlog ziet men bij de verschillende revoluties grote verschillen. In Engeland onder Karel I kan men eigenlijk nog nauwelijks van een revolutie spreken, voordat de burgeroorlog begint. Hier staan duidelijk een Koningsgezinde en een parlementaire partij in de burgeroorlog tegenover elkaar. In Frankrijk begint de burgeroorlog in zekere zin al op de eerste dag van de emigratie, de dag na de bastille. Franse vrijkorpsen, koningsgezind, worden dan in het buitenland gevormd. Sommige daarvan blijven gedurende de gehele revolutieperiode bestaan. Op volle kracht breekt hij echter pas uit na de uitschakeling der Girondijnen. De ‘contra-revolutionaire’ krachten zijn dan in hoofdzaak constitutioneel monarchaal gezind. In Rusland breekt de burgeroorlog pas uit, na de bolsjewistische staatsgreep. De ‘contra-revolutio-

[p. 746]

naire’ krachten daar zijn vrijwel zuiver republikeins. Tsaristen vindt men eigenlijk alleen in de emigratie. Behalve dit verschil in de houding tegenover de monarchie, komt in de burgeroorlog ook een ander verschil vooral tijdens deze periode naar voren. In Engeland ziet men duidelijk twee delen van het land met elkaar in strijd. Het westen is overwegend Koningsgezind, het oosten staat aan de kant van het parlement. Men kan zich afvragen, of dit verband houdt met de sterkere germanisering van het oosten en de meer keltische aard van de bevolking van het westen. De boerenbevolking is sterk bij het geheel betrokken en is over het algemeen koningsgezind; de steden zijn meer op de hand van het parlement. In Frankrijk is de burgeroorlog behalve in de Vendée, overwegend een kwestie van steden (Lyon, Toulon, Marseille), zoals de hele revolutie daar een stedelijke, zelfs Parijse aangelegenheid was. De Jacquerie is een geheel voorbijgaande periode. Deze richtte zich trouwens geheel tegen de adel en niet tegen de steden. De Russische revolutie, en ook de burgeroorlog, is in de eerste plaats een boerenkwestie. Wel te verstaan van geüniformeerde boeren in de steden. De opstand begint daar onder de grote boerenmassa, die door de oorlog in uniform was gestoken, of in de Petersburger industrie ingeschakeld was. Zo nu en dan ziet men in de Russische burgeroorlog drie partijen, de roden, de witten en de groenen.

Dit laatste verschil verklaart ook een ander verschijnsel bij deze drie grote revoluties. In Engeland begint de strijd nadat Koning en parlement voor enige tijd aanhangers voor hun standpunt hebben gezocht. In Frankrijk ontstaat eerst een conflict tussen Koning en Staten-Generaal, waarbij de Parijse bevolking na enige weken de kant van de laatste kiest. In Rusland begint hef met een heftig straatoproer, waarbij de Doema na enige dagen de zijde kiest van de oproermakers tegen de Tsaar, die dan ook meteen volkomen is uitgeschakeld.

De houding der revolutionairen is daarbij geheel verschillend. In de Russische revolutie heerst van het begin af aan een zeer sterke en optimistische toekomstverwachting. In Frankrijk heerste deze ook, maar vooral bij het begin bestaat nog enige neiging, de revolutie te zien als een herstel van oude toestanden. De glorie en de vorm van de oude Romeinse republiek blijft gedurende de hele revolutietijd een voorbeeld. Tijdens de Belgische omwenteling, zien wij zelfs de partijen die in de toekomst zien en die herstel van de oude toestand willen, scherp tegenover elkaar staan. In Engeland doen beide partijen het voorkomen alsof zij strijden voor het herstel van oude rechten. In dit opzicht doet deze burgeroorlog sterk denken aan de Duitse boerenoorlog en de daaraan voorafgaande Bundschuhbeweging. Beide richten zich in hun programma's op een ideaal, waarvan de opstellers meenden dat het in het verleden werkelijkheid was geweest. Ook onze Nederlandse opstand werd sterk gekarakteriseerd door het verlangen naar herstel van vroegere toestanden en rechten. Bij alle strijd in de hervormingstijd hoort men de roep naar een herstel van de oude en zuivere evangelische toestanden. Zowel Rousseau en Montesquieu als Marx houden historische beschouwingen. De eersten gaan echter uit van een ideaal in het verleden, de laatste streeft naar een ideaal in de toekomst.

Deze verschillen in uitgangspunt bij de verschillende revoluties brengen ook een ander verloop mee. Bij vele revoluties ziet men juist een meer gematigd worden van de opstandelingen in de loop van de revolutie. Soms duurt de radicale periode slechts even; in het begin zijn er straatrelletjes, die door gematigder elementen worden bestreden. Deze gematigder elementen nemen dan een deel

[p. 747]

van de revolutionaire wensen over en voeren die uit. Dit is o.a. de gang van zaken in de eerste dagen van de Belgische opstand in 1830. De burgerwacht, die mobiel gemaakt was voor het bestrijden van straatrelletjes, werd de drager van de revolutie. Een zeer typisch geval van deradicalisering is de Nederlandse opstand tegen Filips II. Deze begint met de uiterst radicale geuzen met hun terreur, om te evolueren naar een beweging die geleid wordt door in hun denkbeelden zeer gematigde kooplieden. Ook in Italië moeten de ook sociaal revolutionaire aanhangers van Garibaldi en Mazzini plaats maken voor burgerlijke krachten. Een zeer typisch voorbeeld zien wij ook in het Frankrijk van 1848. De socialistische voormannen, die in de eerste dagen een belangrijke rol spelen, zoals Albert en Blanc, worden snel weggewerkt naar commissies, waarin zij feitelijk machteloos zijn.

Ook de terreur valt niet in iedere revolutie in dezelfde periode. Daarbij doet zich de vraag voor, wat precies de terreur is. Een periode van grote gewelddadigheid kan men in een revolutie vaak herhaaldelijk tegenkomen. Zo heeft men in Frankrijk eerst de Jacquerie, dan de Septembermoorden en tenslotte de periode na de bestorming van de Tuillerieën. In Rusland is geen enkele samenhang te ontdekken tussen de gewelddadigheden op het platteland en de onderdrukking van tegenstanders door het regime van Lenin. De eerste begonnen in ieder geval reeds tijdens de burgerlijke republiek. Sommige schrijvers willen onder de terreur alleen verstaan de periode van officiële, zeer gewelddadige bestrijding van tegenstanders. Dit lost echter niets op, omdat nooit is komen vast te staan in hoeverre b.v. de Jacquerie en de Septembermoorden spontaan waren. In elk geval staat het wel vast dat bij revoluties, waar langzamerhand meer gematigde elementen de leiding krijgen, zoals in Nederland, de terreur in het allereerste begin plaats vindt.

Bij dit alles moet men voor ogen houden dat er twee typen van revoluties zijn. Dit bepaalt vooral het tijdperk van de burgeroorlog. In Engeland en in Nederland begint de revolutie met een burgeroorlog; in Frankrijk en Rusland is de revolutie al een tijd aan de gang als de burgeroorlog uitbreekt. In de beide laatste landen is het oude regiem geen partij in de burgeroorlog. Deze speelt zich af tussen nieuwe krachten. Het oude regiem was in deze gevallen totaal vervallen en machteloos; het was niet meer in staat de orde en het recht te handhaven. Het gevolg daarvan was een strijd tussen partijen die ieder op hun manier recht en orde willen handhaven en zich geroepen voelen dat te doen. Deze revoluties vormen een strijd om de macht gedurende een gezagsvacuüm. Het bestaande regiem mist de kracht zich te handhaven en wijkt voor het minste geweld. (De gebeurtenissen in Nederland in 1848 vormen dan ook wel degelijk een revolutie. Onder de indruk van de relletjes in Amsterdam gaf de Koning de macht over aan de mensen die meenden recht en orde te kunnen handhaven: de liberalen). De revoluties zijn pas afgelopen als een van de strijdenden er in geslaagd is zijn vorm van recht en orde in te voeren. In Frankrijk dus bij de komst van Napoleon, of misschien zelfs pas bij de restauratie; in Rusland toen Stalin zijn systeem na de wegzuivering van het linkse en het rechtse blok kon doorvoeren. Thermidor is dan ook niets anders dan een fase in deze strijd, gevolgd door een korte periode van rust voor de vermoeide strijders.

Heel anders ligt de zaak in Engeland en Nederland en bij de koloniale bevrijdingsopstanden in Noord-Amerika en na de wereldoorlog II. (In Zuid-Amerika was waarschijnlijk wel sprake van een gezagsvacuüm). Tot hetzelfde type revo-

[p. 748]

luties behoren ook de staatsgrepen, pronunciamento's en dergelijke. Ook de revolutie van Fidel Castro hoort tot deze groep. Hier was wel degelijk een gezagsapparaat, dat recht en orde kon handhaven. Daartegenover staat echter een groep die meent dat ook te kunnen. Koning en Parlement in Engeland; de Koning en de stadsregeringen in ons land; koloniale regering en intellectuelen in de koloniën. Tussen deze groepen breekt een gewelddadige strijd uit. Dit verklaart waarom dit type revoluties vaak aan het begin het radicaalst zijn; de radicalen zijn het meest geneigd tot geweld, maar vaak onpraktische leiders, die op den duur worden vervangen door minder radicale, maar meer praktische mannen. Geweldenaren als Lumey moeten plaats maken voor de bovenal praktisch denkende stedelijke regenten.

Al deze verschillen sluiten natuurlijk niet uit, dat er in de geschiedenis van revoluties ook overeenstemmingen zijn aan te tonen. Met name van de Franse en de Russische revoluties zijn geheel parallel lopende geschiedenissen te schrijven, zolang men alleen op het uiterlijk verloop acht slaat. Daarvoor is echter nog wel een andere verklaring dan wetmatigheid.

Er is namelijk ongetwijfeld een historisch verband tussen de verschillende grote Europese revoluties. Het meest springt dit in het oog bij de Russische revolutie. Ook de gewone man in de straat zag en wilde de overeenkomst met de Franse revolutie. Men zong de marseillaise; men beschouwde de eigen revolutie als nog glorieuzer dan het westerse voorbeeld. De Bolsjewistitsche leiders hadden niet alleen de Franse revolutie zorgvuldig bestudeerd, maar vooral ook de Commune-opstand. Dit ‘voorposten-gevecht van het proletariaat’ beschouwden zij, in navolging van Marx, als het tweede, mislukte deel van de Franse burgelijke revolutie van 1870. Hieraan spiegelden zij zich; de volgens hen toen gemaakte fouten wensten zij te voorkomen. Bewust nam Lenin bij de revolutie de historische studies van Marxistische schrijvers als leidraad aan. De commune zelf was al sterk geïnspireerd op een popularisering van de geschiedenis van de Parijse gemeenteraad in de revolutie-jaren.

Dat zowel de Franse revolutie als de gebeurtenissen in België sterk beïnvloed zijn door de Amerkaanse opstand, mag wel als algemeen bekend worden verondersteld. De Belgische omwenteling zag misschien ook in de opstand van de noordelijke Nederlanden een voorbeeld. Maar niet alleen Amerika stond Frankrijk ten voorbeeld. Ook de strijd tussen Karel I en het Parlement deed zijn invloed gelden. Toen men in het begin van de Franse revolutie in de omgeving van de Koning zei: dit is geen ‘revolte’, maar een ‘revolution’, dacht men aan het lot van de Engelse koning. De angst voor dat lot beheerste het gedrag van de koninklijke familie en oefende zodoende grote invloed uit, b.v. door de vlucht uit Parijs, op de gang van de revolutie.

Ook in de Engelse revolutie zijn vreemde invloeden aan te wijzen. Misschien hadden de Calvinistische aanhangers van het Parlement iets geleerd van hun geloofsgenoten in ons land. In ieder geval zijn zij beïnvloed door de leer van Calvijn over de staat en de opstand. Zoals bekend had deze leer ook op de opstand in ons land een grote invloed. Men mag wel aannemen, dat deze leer nooit in zulk een duidelijke vorm zou zijn geformuleerd, indien Luther geen partij had gekozen tegen de opstandelingen in de Duitse boerenoorlog. Deze leer van Calvijn beïnvloedt de gehele opstandige beweging in ons land, in de Fronde (vooral de parlementaire) en in Engeland, maar snijdt daarmee de excessen van

[p. 749]

de Duitse boerenoorlog af. Onder de indruk van deze leer waren er geen leiders meer te vinden voor een opstand van dit soort.

Op dit punt in de geschiedenis begint een gebrek aan gegevens een zorgvuldige analyse van het verband tussen revoluties in de weg te staan. Engels heeft de boerenoorlog gekarakteriseerd als een proletarische aangelegenheid. Er zijn echter duidelijke tekenen die er op wijzen, dat vooral de welgestelde boeren en de ambachtslieden van het platteland de kern van de opstandelingen uitmaakten. Zeker was de opstand geen zuiver landelijke, maar gedeeltelijk ook een stedelijke zaak. Somige eigenschappen vinden wij echter zeker weer terug in Nederland en Engeland, zoals de plechtige eed, waardoor de opstandelingen zich met elkaar verbonden. Deze eed en andere karaktertrekken, zoals het vaandel van de opstand, had de boerenopstand overgenomen van kleine opstandige bewegingen, die zich voor het eerst gaan ontwikkelen in de Niedere Bund (Elzas en Opper-Baden) aan het eind van de vijftiende eeuw: de Bundschuh (Puntschoen)-beweging. De bron van deze beweging is volkomen duidelijk: even eerder doen zich de stedelijke en landelijke opstanden in Zwitserland (de Obere Bund) voor rondom de Züricher volksmenner Waldman. De eed waarmee Bundschuhers en hun opvolgers zich verbonden, is waarschijnlijk overgenomen uit de iets eerder ontstane sagen omtrent de vrijwording van de oerkantons. De werkelijke geschiedenis hiervan heeft zeker geen enkele invloed uitgeoefend, ligt trouwens ook vrijwel geheel in het duister. Het meest waarschijnlijk kan men de oorsprong van Zwitserland zien in het ontstaan en zich verbinden van drie roversstaatjes langs de net in die tijd bruikbaar geworden St. Gothardweg. Ook de middeleeuwse boerenopstanden, zoals Hagenholtz beschreven heeft, zullen geen invloed op de beweging rond Waldmann hebben gehad. Het waren desperate protest-bewegingen, zonder program, zonder feitelijke leiding, wanhopige meest zeer kortstondige uitbarstingen, zoals in ons land de opstand van het kaas-en-broodvolk nog was.

De voorbeelden voor de beweging rond Waldmann, die via de Elzas de opstandige beweging in Duitsland en Frankrijk beïnvloedden, moet men niet in West-Europa zoeken. Het is echter niet waarschijnlijk dat de taktiek van de opstand zelf in dit vrij primitieve land zou zijn ontstaan. Men mag Italiaanse invloeden veronderstellen. De Democratische volksbeweging heeft daar zeker haar bakermat. De Democratische opstand, die door zijn taktiek latere opstanden ook van andere aard beheerste, waarschijnlijk ook.