Streven. Jaargang 15

[p. 697]

[1962, nummer 8]

Gesprek met Moskou

IN het Consistorie van 19 maart jl. heeft de Paus een uitvoerige passage gewijd aan ‘allerlei lijden, offers en gedwongen beperking in vrijheden, die nog eerder menselijk dan christelijk zijn, waaraan over heel de wereld ontelbare mensen en niet weinig gemeenschappen onderworpen blijven’. Het is zo algemeen mogelijk gehouden en niemand heeft het recht om deze regels en wat er onmiddellijk op volgt alleen toe te passen op de communistische landen. Deze zijn nergens uitdrukkelijk genoemd, maar wel onmiskenbaar duidelijk bedoeld in de derde alinea van deze passage, waar de Paus spreekt over de ‘zeer uitgestrekte gebieden in de wereld, waar de overtuiging gekoesterd en met harde hand de leer opgelegd wordt, die aan de hemel het licht dooft van de genade en van iedere godsdienstige en bovenmenselijke ordening; waar verkondigd wordt, dat wezenlijk humane en progressieve beschaving alleen maar verwacht kan worden en dat voorspoed en levensgeluk voor het individu en voor de gemeenschap alleen maar bereikt kunnen worden vanaf de aarde, wanneer haar oude en nieuwe verborgen energiebronnen ontgonnen en in dienst gesteld worden van de menselijke samenleving op deze wereld’. Ook de twijfel, die de Paus hierbij uitspreekt, dat tengevolge van dergelijke theorieën en praktijken alle bisschoppen van de katholieke wereld niet aan het a.s. Concilie deel zullen kunnen nemen, wijst duidelijk naar de landen van het communistische blok.

Niettemin, in zijn geheel genomen is deze passage een weerlegging te meer van de tegenwoordig nog al verspreide opvatting, dat ook zulke uitspraken van het kerkelijk gezag maar al te dikwijls aan communistische zijde alles zwart en aan onze kant alles wit zien. De Paus doet dat bepaaldelijk niet, ook niet, als hij onder de oorzaken der verspreiding van het communisme uitdrukkelijk noemt: ‘ellendige, verouderde levensomstandigheden’ en ‘de ontwikkeling van een praktisch, zo niet theoretisch materialisme’.

Mag hieruit afgeleid worden, dat de Pausen - als we ons deze uitdrukking mogen veroorloven - ‘bijgeleerd hebben’? Deze of gene zou dit kunnen denken en zich in die mening nog versterkt kunnen voelen, als hij wist, dat op dezelfde dag - 19 maart jl. - de encycliek van Pius XI Divini Redemptoris ‘over het godloze communisme’ vijfentwintig jaar oud was en het hem dus wel op moest vallen, dat Johan-

[p. 698]

nes XXIII een vermelding van dit document, die zo voor de hand scheen te liggen, achterwege liet.

Men zij echter voorzichtig! Want bij alle verschil vertonen de twee pauselijke stukken een opvallende overeenkomst. Niet alleen wijst Pius XI ook op de zwakke punten in de niet-communistische wereld: ‘de veten tussen de verschillende volkeren, de tegenstellingen en de onderlinge strijd der verschillende politieke stelsels, alsook de verwarring, die in de wetenschap heerst, waar zelfs de Naam van God niet meer genoemd wordt’, maar bovendien erkent Hij, dat in het communisme, ‘zoals in elke dwaling een element van waarheid schuilt’ en Hij laat ons niet in het onzekere, waar het gezocht moet worden, als Hij het succes van het communisme o.m. toeschrijft aan ‘de onbillijke verdeling der goederen, die een ongekende ontbering van niet weinigen ten gevolge heeft’, en aan ‘alle misstanden, door het liberalisme in de economie verwekt’.

Inzoverre is Divini Redemptoris o.i. nog zeer actueel. En wanneer men niet geheel ten onrechte hiertegen in wil brengen, dat op sommige punten onze opvattingen toch zeker verder ontwikkeld zijn, dan zouden we daarop willen antwoorden met de vraag: is die vooruitgang in onze inzichten niet juist te danken aan de meer intensieve bestudering van het communisme, waartoe de encycliek zo zichtbaar gestimuleerd heeft?

Haar actualiteit heeft echter nog een andere oorzaak. In de discussie over een ‘gesprek met Moskou’, die in de Nederlandse pers gevoerd werd, is het harde woord gevallen: ‘U kunt geen pact sluiten met de duivel!’, waarop de begrijpelijke reactie kwam: ‘Ik ontken, dat de communisten de duivel zijn’. Maar is daarmee alles gezegd? Aan beide zijden is men hier o.i. door generalisering te ver gegaan en heeft men dus niets bewezen. Van de andere kant ging men niet ver genoeg. De tegenstander van het gesprek liet onvermeld, hoe hij tot zo'n krachtige uitdrukking kon komen en gaf daardoor zijn tegenpartij de kans zich aan een dieper ingaan op de kwestie al te gemakkelijk te onttrekken. Het zij ons toegestaan dit hier alsnog te proberen.

Heel de discussie was o.i. alleen maar mogelijk, omdat we meer en meer komen te leven in een klimaat van verdraagzaamheid en begrip, dat ons wars maakt van tegenstellingen en scheiding. Ongetwijfeld iets kostbaars, dat vele schone beloften inhoudt. Echter op één voorwaarde: dat we de grenzen blijven zien. Want het gaat over een reactie tegen vroegere eenzijdigheid en bekrompenheid en de neiging naar het andere uiterste is dus waarschijnlijk.

Ook in de onderhavige discussie is dat gebleken. Zonder hiermee ook maar in de verste verte persoonlijk te willen zijn hebben we meer

[p. 699]

dan eens moeten denken aan wat een der personages in De Idioot van Dostoëvskij zegt: ‘U lacht? U gelooft dus niet in de duivel? Ongeloof in het bestaan van de duivel is een Franse gedachte, een lichtzinnige gedachte’. De tegenzin om in het communisme een duivels element te zien, om het zelfs maar ‘godloos’ te noemen was duidelijk. Vandaar dat rijkelijk breed uitmeten van de schuld, die het Westen en met name de christenheid gehad hebben aan het ontstaan en de verbreiding van het communisme; vandaar die zeker niet opzettelijk slecht bedoelde, maar toch ook niet zeer voorzichtige pogingen om het materialisme en het atheïsme in de Marxistische levensbeschouwing af te zwakken.

Wat die schuld betreft, zijn onze kennis en inzicht sinds Divini Redemptoris zeker vooruitgegaan. Toch eist de rechtvaardigheid het niet zo voor te stellen, alsof hier alles alleen van de Kerk afgehangen zou hebben. ‘Noch de dwalingen van het socialisme - zegt de encycliek - noch die van het communisme zouden overal voortwoekeren, indien de regeerders der volkeren de leerstellingen en moederlijke vermaningen der Kerk niet versmaad hadden’. Een grondige, objectieve studie van dit stuk sociale geschiedenis der Kerk blijft nog altijd zeer gewenst. Zo ook een dieper doordringen in de Marxistische levensbeschouwing. Men vulle dan gerust aan wat in Divini Redemptoris wellicht ontbreekt of althans niet met evenveel woorden wordt uitgesproken, nl. dat bepaalde tekorten van de christenheid wel degelijk het hunne er toe hebben bijgedragen om een Marxistisch materialisme en atheïsme te doen ontstaan. Maar men neme dan ook een voorbeeld aan de encycliek, die het niet laat bij een bespiegeling over de Marxistische filosofische beginselen alleen, maar die zich tevens beroept op de maar al te duidelijke taal der feiten.

Daarom vinden we haar actueel. En dat passen we ook toe op wat in haar aanhef gezegd wordt: ‘Nooit heeft de oude, sluwe verleider opgehouden de mensen door valse beloften te bedriegen’. Wie aan het duivelse element in het communisme voorbijgaat, die gaat aan de werkelijkheid voorbij. En het is o.i. dan ook niet toevallig, dat zoveel wat over het ‘gesprek’ geschreven werd, bleef hangen in goed gemeende beschouwingen, soms zelfs in beweringen, die vrijwel altijd met de harde feiten in botsing kwamen.

Allerlei omstandigheden, die geenszins bijkomstig zijn en toch dikwijls als onbelangrijk beschouwd worden, daargelaten, kan er natuurlijk geen kwestie over zijn, dat ontmoetingen en gesprekken met Sovjet-mensen nuttig en wenselijk geacht moeten worden, niet alleen om wat we er zelf uit kunnen leren, maar ook om wat we hun kunnen bieden.

Ook de normale menselijke omgang met Marxisten behoeft, als hij

[p. 700]

nodig, nuttig of gewenst is, niet op onoverkomelijke bezwaren te stuiten. Inderdaad, zij zijn de duivel niet, zij zijn mensen en kunnen als zodanig recht doen gelden op een menselijke en menswaardige behandeling.

Verder dan hier is men eigenlijk niet gekomen. De voorstanders van een gesprek met het Marxisme hebben dit althans impliciet toe moeten geven, toen ze hun pleidooi lieten uitmonden in een aanbeveling van ontmoetingen en contacten op wetenschappelijk en toeristisch niveau. Uitstekend! Onder bepaalde voorwaarden kunnen die zeker bijdragen tot meer en groter wederzijds begrip, tot een vermindering van vooroordelen en wantrouwen. Over een zekere duur zou de som van deze individuele resultaten misschien ook enige uitwerking kunnen hebben aan de top. Het klinkt wel enigszins fantastisch, maar zelfs alleen maar de hoop op vermindering der gevaarlijke spanningen mag iedere eerlijke poging in die richting ongetwijfeld wettigen. Een gesprek met het Marxisme is dit alles echter niet.

En dat was toch de inzet van de discussie. Of in ieder geval moest in de loop ervan juist deze mogelijkheid onder ogen worden gezien en zou daarbij blijken, dat het gesprek met het Marxisme, d.w.z. met zijn bewuste en overtuigde vertegenwoordigers, - want men mag hier niet vluchten in de abstractie van ‘het Marxisme’ of het nu van de oude of van de jonge Marx is - dat het gesprek met hen onmogelijk is. Daar helpen al onze goede en onverdachte bedoelingen, al onze min of meer verantwoorde schuldbekentenissen en concessies niet aan. De eerste en voornaamste oorzaak van die onmogelijkheid is, dat de Marxist niet met óns kan praten. Niet vanwege een of ander partijverbod, maar uit hoofde van zijn ideologie, voor wie het totaal geen zin heeft te praten met vertegenwoordigers van stelsels, die voor de verdere geschiedenis der mensheid hebben afgedaan. Bereikt men in het gesprek een punt, waar de Marxist naar ons en naar onze opvattingen begint te luisteren, ze als gelijkwaardige produkten van de menselijke geest gaat beschouwen en ze als zodanig tegen de zijne gaat afwegen, dan gaat hij al niet meer als Marxist te werk, dan is er een bres geslagen. Dit te bereiken kan men zich bij het gesprek met de Marxisten als doel stellen, maar dan dient men voorbereid te zijn op grote moeilijkheden en zeer waarschijnlijk op bittere teleurstellingen.

Nog eens: ook de echte Marxist is geen duivel. Maar hij is de gevangene en het slachtoffer van een leer, die zich verwezenlijkt heeft in een systeem, dat maar al te veel trekken draagt van duivelse afkomst. En daarom: als men onder het motto ‘gesprek met Moskou’ propaganda wil maken voor meer studie, meer begrip van het communisme, voor meer menselijke contacten, waar die redelijk verantwoord zijn, voor

[p. 701]

ontmoetingen en anderszins, die een toenadering ook en juist tot de communistisch geregeerde volken kunnen bevorderen, dan behoeft dat geenszins bij voorbaat en per se afgewezen te worden.

Maar nooit vergete men, dat intussen het systeem vooralsnog blijft voortbestaan met al zijn negatieve en onaanvaardbare aspecten. Dit rechtvaardigt zeker niet iedere vorm van anti-communisme. Wel verplicht het tot waakzaamheid en zelfs tot een strijd, die zowel aanval als verdediging kan betekenen, ook al denken we daarbij niet aan oorlog. Maar het communisme heeft ons de strijd aangedaan en in het nieuwe program van zijn Sovjet-russische partij verklaart het officieel, dat die strijd doorgaat ondanks of zelfs dank zij de vreedzame coëxistentie. Terecht huivert men van het wantrouwen, dat de mensheid beheerst. Begaat men echter geen noodlottige vergissing door de oorzaak ervan alleen maar te zoeken in de aan beide zijden steeds hoger opgevoerde bewapening? Kan er iets anders dan wantrouwen in ons zijn t.o.v. een systeem en zijn bewuste aanhangers en vertegenwoordigers, als ze ons principieel geen vertrouwen schenken, al onze bedoelingen en daden per se altijd verkeerd uitleggen, bij voorbaat ieder middel goedkeuren dat hun doel dient, en deze beginselen met gruwelijke consequentie doorvoeren, zoals nu al een kleine halve eeuw gebeurt? Wie deze harde feiten niet kent of er niet in gelooft en toch wil pleiten voor een ‘gesprek’ of er aan mee wil doen, staat op een zeer onwerkelijke basis en loopt zeer ernstig gevaar zichzelf en eventueel anderen te misleiden.

En evenmin vergete men, dat volgens het Evangelie een bepaald soort duivels niet uitgedreven wordt tenzij door gebed en vasten, dat wil in dit geval zeggen: ware godsdienstige vernieuwing en verdieping aan de ene kant en grote offervaardigheid, die heel de mensheid omvat, aan de andere kant.