Streven. Jaargang 14

[p. 825]

[1961, nummer 9]

De toekomst van de mens

OF de ruimtevaart van Joeri Alexejewitsj Gagarin een nieuwe periode in de geschiedenis der mensheid heeft ingeluid, is moeilijk uit te maken. Het is zeer goed mogelijk, dat de vlucht van Joeri Gagarin, die men reeds de Columbus van het wereldruim heeft genoemd, de eerste stap geweest is naar een verovering van het heelal, waarbij natuurlijk moeder Aarde nog lang de metropool zal blijven waar men steeds graag naar terugkeert als naar een oud tehuis; de eerste proef van kosmonautische wandelingen niet enkel door de ruimte, maar wie weet ook door de tijd; en, omdat het niet waarschijnlijk is dat de mens zo gauw zijn praktische zin zal verliezen, de aanvang van een economische exploitatie van de kosmos waarvan we ons vooralsnog geen flauw idee kunnen vormen.

Al is het evengoed mogelijk dat we alleen maar te maken hebben met een spectaculaire prestatie die weldra niet het geweldig nut zal blijken te hebben dat men er van verwacht, en misschien over een vijftig jaar nog enkel een kermisattractie zal wezen die mettertijd eentonig zal worden. Zodat de mens zich ten slotte toch weer tot de aarde zal moeten bekennen, en de sterrenhemel, die hem sedert de eerste dagen van zijn bestaan schitterend omgeeft, hem weer zal worden wat hij altijd geweest is: de heerlijke nachtelijke eindeloosheid die hij enkel met zijn geest bewonen kan.

Nu wat er ook van weze, Nikita Chroestsjef heeft de beslechting van deze vraag niet afgewacht om uit het geval alvast propagandistische munt te slaan. En niemand kan hem dit kwalijk nemen. Hieruit echter te besluiten dat de prestatie van Gagarin niets anders dan een propagandastunt zou wezen, ware overdreven. Men kan immers ook propaganda maken met iets wat werkelijk uitzonderlijk is. Wel waarschuwen westerse wetenschappers dat men de zaak niet overschatten moet: de Russische ruimtetocht zou, technisch bekeken, alleen maar een stapje verder betekenen op een weg die nu toch eenmaal openligt. Doch de miljoenen mensen die met spanning en angst de vlucht van Gagarin gevolgd hebben, denken daar anders over. En het is niet alleen met communistische vreugde dat de Russische Icarus begroet werd toen hij van zijn fantastische tocht door het wereldruim terugkeerde. Het was

[p. 826]

een universeel menselijk meevoelen met de moedige jonge man die het aangedurfd had een ruimtereis te wagen waarvan de mogelijkheid tot nog toe tot het gebied der verbeelding behoorde. Dit hebben ook de Amerikanen zo gevoeld, die dadelijk bereid waren Joeri Gagarin met een triomfale intocht onder papieren regen te vereren in New York. Ook dit getuigt van zin voor propaganda. Want het is niet zonder belang dat Amerikanen en Russen proberen om onderling wat meer te verbroederen alvorens gezamenlijk te gaan verzusteren met de maan of met Venus.

Voor al deze mensen, die niet louter technisch redeneren, is Joeri Gagarin een held, d.i. een mens die gedurfd en gedaan heeft wat nog niemand vóór hem gewaagd had, en die daardoor wellicht een heel nieuwe toekomst voor het mensdom geopend heeft; de jonge Rus die op een zekere dag om half negen 's morgens in een Vostok stapt om even over half elf te belanden in de vaderlijke armen van Nikita Chroestsjef met de simpele melding, dat hij ontzaglijk mooie dingen gezien had en in die éne voormiddag in een zekere zin ‘overal’ geweest was.

Dat zo iets mogelijk was geworden, wisten de geleerden allang, maar nu heeft zich deze mogelijkheid opeens belichaamd in een levende mens, en meteen is deze mens een teken en een symbool geworden van een nieuwe tijd. Dit is het precies wat de mensen van heel de wereld spontaan beseft hebben. Het is hun opeens duidelijk geworden, dat de mens nog niet aan het einde van zijn geschiedenis staat, dat hij nog geenszins tot een decadent verschijnsel is verworden, maar bestemd is voor een toekomst die de grootste verrassingen in zich bergt, hoe onzeker verder deze toekomst in menig opzicht moge wezen.

Van wetenschappelijke theorieën verstaan de meeste mensen, niettegenstaande hun pocketliteratuur, niet zoveel, maar wanneer iemand voor hun ogen uitvoert wat veilig op de aarde gezeten geleerden berekend hebben, dan wordt voor hen de wetenschap een evenement en een aanschouwelijke werkelijkheid. Zelfs indien men hen alleen al kan doen geloven dát het gebeurd is. Want natuurlijk zijn er al stemmen opgegaan die heel het geval Gagarin zachtjes in twijfel trekken. Maar de historische realiteit is in zaken als deze, ofschoon wel niet bijkomstig, toch niet het voornaamste. Het voornaamste is dat de ruimtevaart voor de gewone mens tot een beleving is geworden, of als men wil tot een spektakel.

Spectaculair is o.m. het kwantitatief aspect der prestatie. Kwantitatieve onmetelijkheden maken steeds meer indruk op de verbeelding dan verstandelijk inzicht of geestelijke visie. Op zich is het op zijn minst even ontzaglijk of de mens zich gaat bewegen tussen sterren en plane-

[p. 827]

ten ofwel verstandelijk zijn weg vindt tussen ionen en elektronen, al laten zijn eigen afmetingen hem niet toe om zich ook fysisch in de eindeloze wereld van het microscopische te gaan bewegen. En even ontzaglijk op zijn minst is het dat de mens in staat is om de inwendige diepte van de geest te doorschouwen, en met angst en verrukking het verborgen mysterie ervaart van het Zijn. Doch de menselijke verbeelding moet nu eenmaal haar gading hebben, en symbolen worden eerst op het plan der verbeelding geschapen.

Dit alles vermindert de betekenis van het evenement Gagarin niet. Het verklaart alleen maar waarom juist Joeri Gagarin een symbolische held is geworden en de eerste mens van de toekomst, en niet de duizenden geleerden die in feite door hun reusachtig ontdekkingswerk deze nieuwe toekomst zullen opengesteld hebben, indien achteraf zal blijken dat dit inderdaad het geval is geweest.

Niet alleen van een louter technische toekomst is Gagarin de symbolische held. Want alles bij elkaar interesseert de techniek de mensen toch maar indirect, hoezeer men hen soms het tegenovergestelde wil laten geloven. Wat hen direct interesseert is de toekomst van de mens als mens, d.i. van de mens zelf. Het ongekend enthousiasme dat Gagarin in zijn land en daarbuiten ten deel viel, gold niet alleen de technische prestatie, een prestatie waarvan hij de uitgelezen bedienaar was geweest; het werd vooral gewekt door het gevoel dat er iets helemaal nieuws met de mens als zodanig gebeurd was. Nuchter denkende lieden zullen wel aarzelend toetreden tot de mening dat een nieuw tijdperk begon, en ze hebben voor hun aarzeling alle reden, maar ‘de’ mensen bezwaren hun geest niet met dergelijke bedenkingen.

Het mag een toeval wezen, al kan het wel een zinvol toeval zijn, dat juist in de dagen van Gagarins triomf, de aandacht van het mensdom mede is uitgegaan naar het sombere personage, Adolf Eichmann. Ook Eichmann is een menselijk symbool, en ook zijn prestatie is niet zonder kwantitatief-spectaculair vertoon. Een geweldige tegenstelling verbindt deze twee figuren: de sportieve veroveraar van de hemelruimte en de koele organisator van een moord op vijf miljoen medemensen. Het zou een schromelijke vergissing zijn, het geval Eichmann al te zeer als een afrekening met een verleden te beschouwen. Ook Eichmann is een symbool van mogelijkheden die blijvend schuilen in de mens. In de dagen van Gagarins triomf herinnert Eichmann ons koudweg aan de schrikwekkende ambiguïteit van de mens. Zo werpt Eichmann een dubieus licht op het toekomstperspectief van Gagarins ruimtevaart. Eichmann maakt duidelijk dat de grote vraag niet is of de mens al dan niet het

[p. 828]

heelal zal veroveren, maar wat hij met die verovering zal doen. Eichmann kon geen gelukkiger moment gekozen hebben om deze waarschuwing te symboliseren in zijn treurig figuur: geen wereldverovering waarborgt de toekomst van de mens, omdat de mens steeds de macht bezit om de grootste vindingen van zijn geest ten goede of ten kwade aan te wenden. En men weet nooit wat de mens in de toekomst zal doen. Zo wordt dan ook steeds in de geschiedenis der mensheid met nieuwe hoop ook weer nieuwe vrees geboren. Is het mogelijk dat de mens, door de droeve ervaring van eeuwen geleerd, uiteindelijk universeel tot het inzicht zal komen, dat het hem niet voldoende is de hele wereld te winnen? Dit is het wat miljoenen mensen verhopen.

17-4-1961