Streven. Jaargang 13

[p. 244]

Olaf Hendriks A.A.
Brief uit Turkije en het Midden-Oosten

HET is onmogelijk na drie maanden alle problemen van een land, dat men van te voren nooit bezocht heeft door te hebben, en naar juiste waarde te beoordelen, vooral wanneer het een ingewikkelde situatie betreft, zoals dit in Turkije het geval is. Ook wordt natuurlijk het oordeel sterk beïnvloed door het doel, waarvoor de reis ondernomen is: de economische, politieke, culturele, godsdienstige of historische voorliefde kan sommige aspecten te scherp onderlijnen ten koste van andere. Daar ik voor mijn verblijf geen speciaal doel had, tenzij het land te leren kennen, liet ik de feiten op mij afkomen om ze daarna met personen, die reeds lang in het land zijn, te bespreken of ze met de beschrijvingen in de boeken te vergelijken. Wil men echter volop van zijn excursie in Turkije genieten dan moet men enigszins op de hoogte zijn met de aloude geschiedenis der bijbelse volkeren, zoals die der Hittieten, met de geschiedenis der Grieken en der Romeinen, der oude kerk, van het Ottomaanse rijk en met de Turkse geschiedenis vanaf de eerste wereldoorlog.

Ik wilde Turkije bezoeken, en inderdaad heb ik de economische moeilijkheden van het land van nabij gezien, in de stad en op het platteland: grote werkloosheid, verhoging van de prijzen, ontwikkeling van de industrie, grote bouwwerken te Istamboel en Ankara, uitbreiding van het wegennet, aanleg van stuwdammen, doch ook fabrieken in aanbouw, welke niet beëindigd worden, vele machines, tractoren en auto's buiten dienst wegens gebrek aan onderdelen, lege silo's, half gevulde magazijnen en meestal artikelen van mindere kwaliteit. Het is ook een moeilijk probleem: om zijn schulden te betalen moet Turkije veel uitvoeren, en om zijn industrie te ontwikkelen voor de uitvoer moet het veel invoeren. Het land is hoofdzakelijk op de landbouw aangewezen, en moet toch ter wille van Amerika sterk industrialiseren. Ik heb ook de grote militaire inspanning van het land gezien, tenminste gedeeltelijk, daar vele streken militaire zones zijn, waar men niet mag verblijven. Turkije is het vooruitgeschoven bastion tegen Rusland, het is een Amerikaanse bezetting. Het leger eist enorme offers van het volk, want het grootste gedeelte van het budget en van de vreemde valuta wordt gebruikt voor het leger. Doch wegens deze inspanning wordt Turkije door Amerika ondersteund, en zonder deze steun zou het land in ellende zijn. Van nabij heb ik ook het onderwijsprobleem gevolgd, dat hier in al zijn geledingen nog scherper gesteld wordt dan in andere landen, daar een groot tekort aangevuld moet worden: door de Ottomaanse politiek was het volk in de grootste onwetendheid gedompeld.

De stoot der omwenteling van Ataturk voelt men nog overal, maar men bemerkt ook spoedig, dat Menderes het ideaal van Ataturk verloochend heeft en zijn partij laat steunen op het moslim religieus gevoel van het gewone volk, en de Islam weer op fanatieke wijze de vrijheid geeft.

Ik meende dus Turkije te vinden en ik heb mij zoveel mogelijk in al deze

[p. 245]

problemen verdiept, en toch moet ik eerlijk bekennen (het is slechts een persoonlijk gevoel, dat ik gerust in een brief kan neerschrijven) dat deze reis op de eerste plaats een openbaring is geweest door het contact met de oude beschavingen, hier blootgelegd of in de musea tentoongesteld: ik heb weer genoten van de oude Griekse legenden, welke hier hun oorsprong hebben, ik heb geleefd in de Griekse en Romeinse steden, Izmir (Smyrna), Ephese, Pergamo, Cesarea (Kayseri), Iconium (Konya), Nicomedia (Ismith), etc., doch vooral heb ik de byzantijnse geschiedenis en het leven der oude kerk beleefd, want ik heb tenslotte Byzantium en de kerk van Klein-Azië gevonden.

Dagen en dagen kan men te Istamboel doorbrengen om zich in te leven in de macht en pracht der byzantijnse beschaving, de intrigues van het hof, de uitbarstingen van het volk in het hippodroom, de plechtigheden van de Aia Sophia, de mozaïeken en schilderingen der talrijke kerken en de fanatieke mystiek der kloosters. Ook vindt men nergens zulke grootse Romeinse ruïnes als te Ephese, Pergamo, Ankara en vele andere plaatsen. Men is ontroerd wanneer men de plaatsen bezoekt van de eerste grote algemene concilies: Nicea (Isnik), Chalcedon (Kadiköy), Ephese, Constantinopel (kerk van de H. Irene), of de steden, waarvan Johannes spreekt in het boek der Openbaring, of Ignatius en Polycarpus in hun brieven. Rondom Smyrna herbeleeft men het oude christendom.

Syrië en Egypte zijn de grote centra geweest van het oosterse monniksleven, doch niet minder Klein-Azië en Constantinopel. Te Bursa (Brousse) op de Olympus van Bythinië leefden duizenden monniken; er blijft nu geen enkel spoor van al deze kloosters meer over. Evenwel, midden in Anatolië, in Cappadocië, in de fantastische landstreek van Göreme en Urgup, vlak bij Kaysery en Nevsehir, zijn nog honderden en honderden grot-kerken, kloosters en holen, waarin vanaf de IVde tot de XIIde eeuw duizenden monniken hebben geleefd. In deze grotten vindt men nog primitieve voorstellingen of prachtige muurschilderingen onder byzantijnse invloed. Drie dagen heb ik alleen in deze toverachtige bergstreek doorgebracht, mij telkens afvragend of het een droom was of werkelijkheid.

Men kan natuurlijk niet blind blijven voor het andere natuurschoon in Turkije: bergen, meren, wouden. Er zijn natuurlijk nog vele steppen, welke op besproeiing wachten, doch Turkije is een rijk land aan graan, tabak, allerlei soorten fruit, steenkool en ertsen. Wegens gebrek aan kapitaal en organisatiegeest worden vele rijkdommen niet geëxploiteerd. De Turk, die steeds soldaat en veroveraar is geweest, moet eerst leren werken, wil het land een voorspoedige economie verkrijgen. Vooral in het binnenland zijn het de vrouwen die werken. Er is nog een schreeuwend verschil tussen de emancipatie van de vrouw in de steden en in de dorpen, welke veel contact met de steden hebben, en haar vernederende situatie in het afgelegen binnenland.

Na al het mooie, dat ik gezien heb, verlaat ik Turkije toch met een gevoel van droefheid over de huidige toestand van het christendom in dit land, vooral na de Grieks-Turkse oorlog van 1923 en de brandstichting van 1956: het christendom kan zich niet ontwikkelen en houdt zich moeilijk staande in het land, dat zoveel christelijke herinneringen bevat. Het is toch tenslotte Turkije, dat ik gevonden heb.

Gedurende de zomermaanden (juli-september) was de wereld-aandacht voornamelijk gericht op de besprekingen tussen Oost en West en op het bezoek van Chroestsjef aan Amerika. De politiek in het Midden-Oosten heeft ondertussen

[p. 246]

grote veranderingen ondergaan, welke zich niet met groot vertoon hebben ontwikkeld, maar toch diepe sporen zullen nalaten.

De Irakese republiek, geboren uit geweld en bloed, bestaat een jaar. Alleen de VAR was niet aanwezig bij de feesten van 14 juli: Kaïro heeft een tegenovergestelde politiek gevolgd aan die der andere landen, welke eerst tegen de nieuwe orde waren, maar nu Kassem erkennen en ondersteunen. Niettegenstaande alle moeilijkheden, gevechten en contra-revoluties van dit jaar schijnt de nieuwe republiek trouw te blijven aan haar oorspronkelijk programma: binnenlands evenwicht en neutraliteit in de buitenlandse politiek. Dit laatste punt is strikt gevolgd, doch in het land zelf worden de krachten gemeten tussen Kassem, de communistische partij en het leger. Kassem, de zwijgzame dictator, de handige politicus en de meeslepende tribuun, wordt aanbeden door de massa, welke in hem haar bevrijder en redder ziet. Doch hij staat tussen twee sterk georganiseerde machten, het leger, dat de revolutie bewerkt heeft, en de communistische partij, welke van de eerste vrijheid heeft geprofiteerd om zich stevig te vestigen. Gedwongen door het leger heeft Kassem de macht der communisten moeten inbinden, doch de communistische partij houdt stand en zonder persoonlijk Kassem aan te vallen, verhindert zij hem toch de communisten te vervolgen. Daar er dit jaar geen nieuwe regeringskaders en constituties geschapen zijn, kan Kassem het leger in de politiek niet uitschakelen; trouwens de enige macht, welke in staat is het georganiseerd communisme in bedwang te houden, is het leger. Doch het leger zou Kassem kunnen uitschakelen wegens zijn dubbelzinnige houding tegenover de communisten. Kassem schijnt weer meer op het leger te steunen, doch het is niet meer zo gewillig als bij de revolutie. Het is zich sterk bewust van zijn politieke rol, en het communisme wacht geduldig zijn tijd af daar het volk nog niet genoeg is voorbereid op de grote slag. Kassem legt de laatste tijd sterk de nadruk op de binnenlandse vrede, de souvereiniteit van de wet en de strenge discipline, welke in het leger moet heersen. De toekomst zal uitwijzen of Kassem bij machte is het binnenlandse evenwicht te scheppen en onafhankelijk te blijven. Hij heeft steeds logisch zijn politiek gevolgd, doch geen enkele revolutie heeft alle elementen in handen. Dit wordt plotseling op heldere wijze bevestigd door de aanslag op Kassem (8 oktober), welke overal een grote indruk heeft gemaakt, daar alles weer op het spel stond. Kassem is zeer zwaar gewond geweest, ofschoon men dit voor het volk heeft willen verbergen. Onmiddellijk na de aanslag werden de grenzen hermetisch gesloten, en zijn er vele arrestaties gedaan: nu spreekt men slechts van 350 beschuldigden. Het eigenaardige van geheel deze gebeurtenis is, dat men na twee weken in het buitenland nog niet de ware motieven van deze aanslag kent. In Irak zelf is er in de pers een heftige strijd ontstaan tussen de communistische en nationalistische kranten, welke elkander beschuldigen de oorzaak te zijn geweest van deze aanslag. Dit bewijst dat de communisten na hun zelf-kritiek wederom actief beginnen te worden. In de arabische landen zijn allerlei veronderstellingen naar voren gebracht. Syrië beschouwt de aanslag als de opstand van het volk tegen zijn tiran, Jordanië als een reactie tegen de communistische invloed, en Egypte beschuldigt de communisten. Deze beschuldiging klinkt vreemd in de mond van Nasser, daar hij steeds beweerd heeft, dat Kassem communist is: nu blijkt, volgens Nasser, dat Kassem de vijand is van de communisten en van Nasser. Deze heeft ook geen gelukwensen gestuurd, wellicht, zo schreef een stoute journalist, omdat hij zelf graag de aanslag had willen plegen.

[p. 247]

De problemen voor Nasser zijn niet geringer. De veranderingen, welke sinds een jaar zijn politiek beheersen, hebben deze maanden een scherpere vorm aangenomen: zij zijn belangrijk daar zij direct betrekking hebben op de Arabische eenheid en de gezamenlijke Arabische politiek. Het begint steeds duidelijker te worden, dat het Arabische probleem niet gelegen is in een keuze tussen Oost en West, maar hoofdzakelijk in het politiek evenwicht tussen de Arabische staten zelf. Nasser spreekt daarom steeds minder over de strijd tegen het imperialisme. Egypte, vooral na ‘de overwinning’ van het Suez-kanaal, heeft steeds het Arabisch evenwicht verbroken door zijn hegemonie te willen opleggen. Voorjaar 1957: door zijn houding tegen het plan Eisenhower bracht Nasser een scheiding tussen de Arabische koningen en Egypte. Zijn ‘neutraliteit’ liet de vestiging van het communisme in Syrië toe, met de bekende gevolgen: de Syro-Egyptische unie, de Hasjemietische federatie, de Libanese crisis en de Irakese revolutie. Najaar 1959: door de gebeurtenissen van Irak, de weerstand van Jordanië, Libanon en Soudan heeft Nasser geleerd voor de werkelijkheid te buigen, en zijn ‘neutraliteit’ te herzien. Koning Saoud en Husseyn komen weer terug in de Egyptische politiek, en zelfs Marokko en Tunis zullen er weer hun invloed doen gelden. Nasser moet op de eerste plaats Syrië verhinderen met Irak mee te gaan en vooral moet hij de Egyptische economie redden en versterken. Door de verkiezingen van 8 juli heeft hij Syrië weer voor een tijd aan zich verbonden, doch het economisch probleem is niet op te lossen zonder een Arabische eenheid, welke hij nu door een vrije samenwerking wil verwezenlijken. De rijke Arabische landen moeten met de culturele en technische voorsprong van Egypte een economische eenheid vormen om de Arabische welvaart te verzekeren. Egypte kan zich zelf niet bedruipen: Nasser zelf ziet duidelijk het probleem. Gedurende de zeven komende jaren zal de bevolking in Egypte met 3½ miljoen inwoners vermeerderen, en in Syrië met een half miljoen, terwijl in de vijf afgelopen jaren de staatsinkomsten slechts met 25% vermeerderd zijn. ‘Indien deze verhouding blijft, verklaart Nasser, indien de aanwas der bevolking groter is dan die der staatsinkomsten, dan is er niets gedaan. De staatsinkomsten zijn hier per hoofd slechts 40 pond, terwijl in Europa 300 en in Amerika zelfs 600. Wij moeten komen tot 80 pond in 1970, en tot 160 in 1975’. Inderdaad de eerste tien jaren zou Egypte een jaarlijkse investering van 100 miljoen Egyptische ponden nodig hebben: dit is 11% van zijn jaarlijkse inkomsten, het kan nu slechts 5% nemen voor zijn economische ontwikkeling. Zelfs de Assouan-dam is slechts een geringe oplossing, en het reusachtige kapitaal, waarvan Rusland slechts 10% betaalt, had in andere landen driemaal zoveel economische voordelen gehad. Nasser had aangekondigd dat het genationaliseerde Suez-kanaal de onkosten van de Assouan-dam kon dekken, doch het kan zelfs zijn eigen noodzakelijke uitbreiding niet betalen. Om zich niet te veel aan het Oosten en het Westen te binden voor zijn economisch herstel, moet Nasser noodzakelijk steunen op de Arabische eenheid. Vandaar dat hij, alleen met koning Husseyn, het plan Hammarskjoeld betreffende de Palestijnse kwestie heeft aanvaard: Nasser omdat het plan noodzakelijk steunt op het principe, dat het Arabische Midden-Oosten een economische eenheid is: Husseyn omdat het plan zijn rijk versterkt. Kaïro ontmoet dus weer Amman: Nasser, al zijn snode daden en beledigingen tegen Jordanië vergetend, zoekt weer samenwerking met koning Husseyn. Doch het plan Hammarskjoeld is nog geen werkelijkheid, en de economie van Jordanië is nog minder gunstig dan die van Egypte. Het leger verslindt

[p. 248]

het grootste gedeelte van het budget, en de besproeiing van 120.000 dounans door het Ghor-kanaal en de wateren van de Yarnouk is ook nog maar een plan.

Door de politiek van Karame is Libanon nu ook op Kaïro gericht: Karame bevindt zich nu in hetzelfde gezelschap als Sjamoen en Malik twee jaar geleden, Nasser, Saoud, Husseyn en Mohammed V; alleen Noury Said ontbreekt. Ofschoon er in Libanon slechts vier ministers zijn, die het hoofd moeten bieden aan talrijke moeilijkheden, zijn de twee moslim ministers deze zomer lang afwezig geweest. De spanning is daarom ook niet verminderd. Niettegenstaande zijn liefde voor Egypte slaagt Karame er niet in Syrië vriendschappelijk voor Libanon te stemmen en wordt hij door Nasser buiten de grote Arabische problemen gehouden. In september heeft de regering zelfs toegestaan een manifestatie te organiseren tegen Irak, ofschoon Karame in zijn redevoering voor de Uno (redevoering, welke feitelijk door Malik gehouden moest worden) verklaarde dat hij strikt neutraal is. Wij wachten dus op een manifestatie tegen Nasser.

De president heeft eindelijk het ontslag van minister Edde aanvaard en een nieuwe regering gevormd, welke uit acht ministers bestaat. Deze overgang is zonder grote schokken gegaan, daar hij als eenvoudige uitbreiding van het ministerie beschouwd kan worden. Het evenwicht tussen christenen en mohammedanen blijft numeriek gehandhaafd, doch alle voornaamste portefeuilles zijn in de handen der mohammedanen. Het is te betreuren dat in de vorige ‘regering van vier’ er steeds persoonlijke onenigheden waren tussen de twee katholieke ministers: het is jammer dat minister Edde vertrokken is, de uitbreiding der regering bestaat niet direct in politiek geschoolde krachten. Pierre Gemayel stelt als voorwaarde van zijn medewerking dat de regering een juist omschreven programma heeft: dit zou een grote gebeurtenis in de geschiedenis van Libanon zijn.

Op dinsdag 20 oktober is de nieuwe voorzitter van de kamer gekozen: met 33 stemmen tegen 29 is een oud-tegenstander van Sjamoun gekozen. De leuze: noch overwinnaars noch overwonnenen, is na een jaar allang vergeten.