Streven. Jaargang 13

[p. *17]

[1]

[2]

[3]

[4]

[p. *18]

[5]

[6]

[7]

[p. *19]

1	Ingang Kapel
2	Ingang Klooster
3	Kapel
4	Koor Monialen
5	Sakristie
6	Bergplaatsen
7	Logeergelegenheid Priester
8	Biechtstoel
9	Vergaderzaal
10	Vestiaire Bezoekers
11	Vestiaire Lekezusters
12	Infirmerie Lekezusters
13	Kleine wachtplaats Lekezusters
14	Woonplaats Lekezusters
15	Keuken Lekezusters
16	Wasplaats Lekezusters
17	Doorgeef
18	Slotdeuren
19	Projectiekabine
20	Spreekkamer Bezoekers
21	Spreekkamer Monialen
22	Tralie
23	Grote Infirmerie Monialen
24	Kleine Infirmerie Monialen
25	Bureau Abdis
26	Centrale verwarming
27	Droogplaats
28	Wasplaats Monialen
29	Werkplaats Monialen
30	Bureau
31	Bergplaats
32	Bergplaats eetwaren
33	Keuken Monialen
34	Refter Monialen
35	Recreatiezaal Monialen
36	Bibliotheek Monialen
37	Terras
38	Kloostergang
39	Novicen
40	Kapittelzaal Monialen

[p. *20]

1	Cel Lekezusters
2	Badkamer Lekezusters
3	Bergplaats
4	Cel Monialen
5	Cel Abdis
6	Badkamer Monialen
7	Kapel

[p. *21]

[8]

[9]

[p. *22]

[10]

[11]

[12]

[p. 137]

Kunstkroniek
Paul Felix' zonnelied
K.-N. Elno

ZODRA men in gedachtenwisselingen gaat werken met aanhalingstekens of daaraan gelijkwaardige stembuigingen, weten de gegadigden dat zij op hun hoede moeten zijn. Zulk een verschijnsel duidt o.m. op de aanwezigheid van drijfzand en de nabijheid van dwaalwegen, en de parate deelnemer hult zich dan in een reserve welke niet alleen schroom doch ook steungevende twijfel bevat. Het zal wel hoofdzakelijk van deze complexe voorzichtigheid afhangen of de verhelderende werking der gedachtenvoering toeneemt of afneemt, en men mag misschien aannemen dat juist de sporadische terugkeer van dergelijke, laten we zeggen, terminologische discriminaties het mogelijk heeft gemaakt dat men tot heden toe beschouwingen over kunst meer dan eens nog au sérieux kan nemen.

Zo bezien mag men moed scheppen uit het feit dat de jongste jaren het woordje ‘modern’ nogal vaak tussen aanhalingstekens wordt geplaatst. Het is een veeg teken in zover het eraan herinnert dat ook aan déze waarde halfheid, parasitisme en oppervlakkigheid zich weeral hebben vergrepen, maar het wijst tevens toch op waakzaamheid en verweer en op een streven om bij alle pirouetterend vlagvertoon het inzicht en het begrip klaar en onaangetast te houden.

In geen enkel kunstdomein eist die alarmtoestand zo direct de aandacht op als in de architectuur. De kunst van het bouwen mag immers gelden als de bij uitnemendheid pregnante samenvatting van wat er aan uitdrukkingskracht en emoties, aan gedachten en onderbewuste bewogenheden in een groep van mensen leeft en zij is voor deze samenleving ook een voedsel waarvan de substantierijkdom door geen andere kunst wordt geëvenaard. Het kan dan ook geen verwondering wekken dat zij haar behoeders bijna ogenblikkelijk mobiliseert wanneer haar natuurlijke ontplooiing en opgang in het gedrang komen; met andere woorden, het is normaal dat men vandaag reeds t' allenkant in de periferie der bouwerij tegen de als ‘modernen’ gemaskerden waarschuwt en ten strijde trekt, terwijl men daar in de in dit opzicht niet minder geteisterde plastische kunsten in brede kringen nog niet aan toe blijkt te zijn.

Deze situatie veroorzaakt nochtans zeer specifieke problemen. Er is b.v. zoiets als een protesthouding tegen het pseudo-orthodoxe aan het ontstaan bij menigeen die te voren véél zou hebben veil gehad voor onverstoorbare arbeid aan de bevordering van een authentiek, de tijdgeest vertolkend en mensveredelend levenskader, en niet altijd ontsnapt deze instelling aan negativisme en karikaturale spot. Een pittig symptoom daarvan vindt men, vooral in Nederland, bij sommige op het gebied der vormgeving en architectuur onverdacht beslagen intellectuelen die zich met betogende zelfzekerheid verplaatsen in het autootje dat men vertederd ‘het lelijke eendje’ heeft gedoopt, uit protest tegen de Amerikaanse vehikels welke zij onheus maar niet zonder pertinentie ‘bliksleeën’ of ‘mobiele bordelen’ noemen. De vraag blijft in hoeverre deze manifestanten met rustige overtuiging achter de design-kwaliteiten van hun eendje willen gaan staan. Een verwante principe-verklaring is die van de enthousiaste coloristen die bezwerend hebben verkondigd dat èlke der vier wanden in een vertrek een andere kleur kan hebben, en schier immer vráágt, maar die

[p. 138]

hun eigen woonkamer in één neutraal kleurtje gingen schilderen of behangen. Of die van de deskundigen die thuis een bijna massochistisch behagen vinden in een opzettelijk willekeurig meubilair, uit afkeer van het nieuw soort bedwelming dat erin bestaat met perfectionistische vlijt op de puurste der pure en allermodernste meubelvormen op jacht te gaan.

Het is compromittant geworden tot de avant-garde te behoren.... De idealen zijn beduimeld. Duurzame waarden in de wereld van ruimte, kleur en vorm, welke eerst tot leven komen in de geest en handen van een begenadigde, worden verkwanseld in het troebele spel van nieuwlichterij en lippen-belijdenis. Tal van visie-vernieuwingen, in het begin der eeuw en tussen de beide oorlogen door jeugdige voorstanders ener functionele, eerlijke bouwkunst verkondigd, zijn thans al niet veel meer dan groezelige halve waarheden, kwistig verbreid als dunne deklaagjes van schijn over de holten van onverstand. Een kwart eeuw geleden moest J.J.P. Oud de winst van het nieuwe bouwen nog eens voor zijn tegenstanders verduidelijken door te constateren dat zon, lucht, licht, water, groen, eindelijk weer een reële, belangrijke rol in de bouwkunst spelen, - vandaag wordt met deze factoren door jubelende overheden en particulieren en scholen met een vervaarlijke vingervaardigheid omgesprongen, en het resultaat is meestal weeral geen waarachtige bouwkunst. In 1904 behaalden de studenten der Königliche Technische Hochschule te Berlijn hun diploma met tekeningen van poppenkast-burchten die zij en hun professoren, tot wrang vermaak van enige nuchtere toeschouwers, bloedernstig beschreven met de woorden ‘Stimmungen aus der Urwelt, frei verwertet zu baudichterischer Charakteristik von Sammlungsräumen für Naturerkenntnis mit Betonung nordisch-mittelalterlicher Stilwucht’. Vandaag worden er in onze architectuur-opleidingen lustig véle rechte, héél rechte lijnen getrokken, honderden platte, héél platte daken geconstrueerd, vierkante kilometers beglazing uitgerekend, en men slaat er elkaar knock-out met de dogma's van functionalisme, rationalisme en modernisme. De oude misverstanden werden vervangen door kersverse; en spiksplinternieuwe beuzelpraat, aangevuurd door de waan iets nieuws te hebben ontdekt, blijkt taaier en in zijn bedrieglijkheid geraffineerder dan de afgezaagde verheerlijking van de traditionalistische, huisbakken onbegrippen. Koesteren wij ons niet al te onbezonnen in een voldaanheid over hetgeen we ‘toch al een zekere vooruitgang’ plegen te noemen, lopen wij niet dagelijks het gevaar het nieuwe bouwen met Medusa-blikken te bekijken als een statische verworvenheid waarmede stereotiep alle op te lossen problemen zijn te overwinnen?

De moderne architectuur heeft de ergste der kwalen al te pakken: de routine. Haar triomfwagen wordt getrokken door handige jongens. Het nieuwe vocabulaire werd geijkt en de toepassingen schudt men zó maar uit de mouw. Er wordt lyrisch gehijgd bij feitelijkheden en kunde welke in een bescheidener waarderingsvlak thuishoren; armoede van verbeelding gaat vermomd in zinspelingen op verinnigde soberheid; platte technologie krijgt het verguldsel ‘poëzie der zakelijkheid’; een handvol nieuwe materialen is verheven tot het peil der ultieme argumentatie; beginselen die ooit in grote momenten van creativiteit waarheid werden, zijn glorieus binnengehaald als passe-partout-systeempjes waaraan niet meer getornd mag worden. Het is één behekste industrie van radde gewiekstheid, steriele elegantie en gladde onvervaardheid; één ononderbroken, monotoon aanpassen van confectie-kleedjes aan een ontzield wereldje van eens en voor altijd voorgeschreven gedragswijzen en gedachten;

[p. 139]

één hoogmoedige afgewendheid van stameling en getourmenteerd verlangen naar scheppingswaarheid.

Men kan zich inbeelden dat bouwmeesters die, ten koste van veel moeizaam, hortend en zelfwantrouwend pogen, in zeldzame ogenblikken uitzicht kregen op de geestes- en gevoelsdiepte waarmee de ware kunst van het bouwen te maken heeft, bij dit vertoon van arrogantie beslopen worden door bitterheid of met verbazing aan de zin van hun scherp opgevoerd verantwoordelijkheidsbesef beginnen te twijfelen, en dan aan persiflages gaan werken of zich gaan vermeien in een spel met schijnbare anachronismen. Uitzonderlijker echter lijkt me de architect die volkomen veilig blijft voor het routine-denken van de ‘moderne architectuur’, onbevangen en vertrouwd met haar middelen omgaat en zich toch buiten de saaie beslotenheid van haar serieproduktie beweegt, tuchtvol en bewust modern bouwt zonder de aanhalingstekens uit te lokken, - kortom een vrije ontvouwing van een strikt persoonlijke belevenis bereikt zonder in conflict te komen met het programmatische van zijn tijd. Deze verrassing heeft het onlangs voltooide Monasterium der Monialen-Clarissen te Oostende, van ir.-arch. Paul Felix, gebracht, en slechts in het licht der voorafgaande overwegingen lijkt me dit bijzonder stuk moderne en tendensloze architectuur op zijn juiste waarde te schatten.

De onwaarachtigheid van een eng-leerstellig modernisme dat niet in innerlijke bewogenheid en creatieve authenticiteit wortelt, wordt men in architectuur met sacrale doeleinden nog een graad pijnlijker gewaar dan in profane gebouwen. Het betrekkelijk geringe aantal verwezenlijkingen van de naoorlogse actie om kerk- en kloosterbouw te dissociëren van neo-stijlen, gestandaardiseerde vroomheidsesthetiek, vermeende karaktertrekken van landelijkheid en streekeigenheid of van een als tentoonspreiding van waardigheid bedoelde megalomanische maatvoering, geeft daarvan meer staaltjes te zien dan de ernst dezer actie verdient. Niet zo bijster veel ‘moderne’ kerken in Frankrijk en Duitsland overtuigen door uitstraling van onbetwijfelbare architectonische echtheid. ‘Moderne’ materialen en min of meer opvallende afwijkingen van historisch geconsacreerde plannen veranderen niets aan het feit dat vele ervan de uitkomst werden van een nieuw formalisme, een ander dan dat van het defaitistisch heimwee naar verleden eeuwen, maar een formalisme desondanks.

Tegenover deze misgerichte manoeuvres verhoudt een werk gelijk Felix' Monasterium te Oostende zich als een waarschuwingsteken: juist begrepen opdracht; zuivere vraagstelling over de totaliteit van haar zin en sfeer; een wars van vooropgestelde concretiseringen zich inleven in het autonome probleem van het reguliere bestaan en de genuanceerde veelvoudigheid van zijn intrinsieke ruimtelijke behoeften; en ten slotte de artistieke noodzaak om, uit geloof in deze zin, deze sfeer, deze behoeften, én uit geloof in het vermogen om met lucht en licht als materies een specifiek menselijke onmiddellijke Umwelt te creëren, met een project te antwoorden. De materialiteit van deze benadering en incubatie moge uiterst gering zijn in vergelijking met die van het feitelijke atelier- en kantoorwerk, - zij is niettemin beslissend geweest, in haar heeft zich voltrokken wat hier als een onmiskenbaar gebaar om erkenning vraagt: het wonder dat met baksteen, beton, hout, cement en glas zulke pakkende onstoffelijkheid, zoveel binding met de diepste geheimen van mens en natuur tot leven kon worden geroepen.

Dat is het verblijdende in deze realisatie: op ongelooflijk precieze toonhoogte

[p. 140]

werd ze, uit een natuurlijke sfeer van gewoonheid, bescheidenheid en medevoelen, de gave van een tot schenken gedwongen kunstenaar aan een gemeenschap die zich ontvangend tot de wereld en gevend tot God wendt. Niet genoeg kan hierbij op de diepere zin van gave worden ingegaan, - de zo vaak veronachtzaamde zin van alle bouwkunst: een gave van de begaafde aan velen om hem heen. Niet genoeg ook kan men aan het Oostendse kloostergebouw aflezen en afmeten dat in zulke gave diepere en tijdelozer beweegredenen dan stijlen, strekkingen en programma's werkzaam zijn.

Een ongelooflijke gewoonheid.... In deze status heeft zich kunnen handhaven een architect die deelneemt aan de alledaagse, niet steeds van vertroebelingen gevrijwaarde strijd voor de moderne bouw- en woonvormen. Vanuit deze positie heeft hij met architectonische Einfühlung de lekenvraag kunnen beantwoorden, wat godsvrucht in armoede eigenlijk is, wat een aan regels, tijden en ruimten gebonden boetvaardigheid, wat een met arbeid en huishoudelijke organisatie harmoniërende meditatie is. Hij heeft vermoed wat dát wonen - dat zijn - beduidt: een isolement dat de wereld als een gevangenschap waarneemt en dat naar binnen geregeld de verwerving van een staat van loutere bevrijding moet zijn, en het is zijn voorrecht geweest ruimtelijk steunpunten te verlenen aan deze verhulde momenten van vrij-wording.

Dit zich-in-wijden heeft een plan geïnspireerd waarop bewondering voor ongekunsteldheid, doeltreffendheid, sierlijkheid en plastisch dynamisme als een flauwe lofbetuiging afschampt. Er was een ruimte nodig voor Mis en gebed en een andere voor het verblijf bij dag en nacht, - en die kwámen er alsof ze geen seconde problemen met technische of vormelijke zwarigheden hadden gesteld (afb. 2, 6, 7). De orderegel legt zondenbelijdenis in gemeenschap op, en oostwaarts, waar openheid minder onontbeerlijk is, ontstond de geborgenheid der kapittelzaal (plan 1, nr. 40) in een vormgeving en situering zoals ze niet anders denkbaar ware geweest. De woonfuncties ontwikkelen zich in een veelheid van doen en zijn: het bereiden der spijzen (plan 1, nr. 33) in onmiddellijke aansluiting met de westelijk georiënteerde ruimte waar, in verenigende u-vorm, gegeten wordt (plan 1, nr. 34; afb. 8); daarnaast het rusten, de ontspanning en het avondlijk samenzijn rond de haard (plan 1, nr. 35) met een uitnodigende overgang naar het aan architectuur ontglippende buiten (plan 1, nr. 37). Materiële arbeid vindt, met een éven beklemtoonde uitsprong, plaats in ruimten welke met zuiderzon en wasdom aan de andere verblijfsruimten verbonden blijven (plan 1, nrs. 27, 28, 29). En de spaarzaam toegemeten nachtrust heerst in cellen welke de redelijkste der slaapvertrekken zijn en waar het alleen-zijn-met-zichzelf, het individuele tot-inkeer-komen een ruimte vindt die, doorgeprojecteerd in een balkonnetje, de zomers en de winters aan zich bindt (plan 2, afb. 10, 12).

Al deze ruimtelijke metamorfosen behouden een doordringende voeling met wat franciscaans bij uitstek is: aarde en gewassen, groen en bloei, ademtocht van ontstaan en sterven, seizoenengang die de Bestendige Aanwezigheid bespeurbaar maakt. Hemel en aarde en tijd zijn in deze architectuur een mirakuleus feit intra muros. Verbindingswegen en gangen (plan 1, nr. 38 b.v.) hebben zulke fijngevoelige richting gevonden en verloop gekozen dat zij groen noch water noch lucht noch licht schijnen te onderbreken. Hier mocht het allemaal met meetkundige middelen zijn vlakke en rechtlijnige taal gaan spreken, want ner-

[p. 141]

gens heeft de natuur en haar ondoorgrondelijke, eigenwillige gang van ademing en wording en vergaan enige ongepastheid van menselijke eigengereidheid ondervonden. Hier kan vrij en volkomen verwacht een klok gaan luiden en samenspreken met gebed en lofzang.

Zonder een zweem van moeite schijnt tussen woonvleugel en kapel de aansluiting tot stand gekomen. Doch de kapel zelf - een kerkje dat op gereduceerde schaal heel de essentiële lijnvoering der sacrale ruimte resumeert - bevat het éne ongewone element van heel het bouwwerk, een magistrale vondst welke wellicht als nieuwe positieve bijdrage tot de kerkarchitectuur geschiedenis zal maken. De communauteit der zes en twintig Clarissen maakt haar kapel ook toegankelijk voor het publiek, maar zijzelf mogen ook hier deze buitenwereld niet zien noch door haar gezien worden. Deze noodzakelijke geborgenheid mocht evenwel het nauwste contact met het Misoffer, noch de integrerende opneming der zusters in de totale ruimte van het heiligdom belemmeren. Een even verbazende als prachtige architectonische idee heeft zich uit deze overweging gedistilleerd: links en rechts van het altaar (plan 1, nr. 4, afb. 6), door onopgesmukte houten wanden van de buitenstaanders gescheiden, nemen de kloosterlingen, als in grote ereloges, aan de kerkelijke plechtigheden deel. Zoveel bouwkunstige gebondenheid, zulke spatiale homogeniteit raakt aan het onwaarschijnlijke. Hout en plexiglas (in staven de klassieke traliën vervangend) konden hier volstaan om een sacrale werkelijkheid van vertrouwdheid te creëren, waartoe de praalzuchtigste uitstalling van ‘te bekijken’ materialen en vormenvertoon nooit in staat ware geweest.

Het lag voor de hand dat deze twee afzonderingselementen een planverbreding opdrongen, en wijl deze precies naar het altaar toe is gericht, wordt hier met een volstrekt zuiver, want abstract-architectonisch, middel iets triomfantelijks bereikt dat, weer eens door de ontstentenis van materiële hoogdravendheid, de hoogste tonen van authenticiteit aanslaat. Oogopslag, gedachten en gevoelens worden als in een onmerkbare beweging naar het altaar meegevoerd. En daar baadt alles in een wonderlijke mildheid van licht en kleur.

Een overvloed van belendende en binnentuintjes (ontwerp: Michel Martens) ligt in dit gebouwencomplex verspreid: de oneindigheid der buitenruimte brengt hierlangs haar boodschap aan een vragend afzonderingsleven dat aan alle ontkenning wil ontkomen.

Vaardig, in kloeke eenvoud uitgevoerd smeedwerk (beeldhouwer Roger Bonduel) brengt hier en daar aangrijpende getuigenissen van het ‘klassieke’ menselijk maken terecht. Vonkend en gloeiend glazenierswerk (M. Martens, afb. 4, 7) vertolkt hymnen aan de elementairste kostbaarheden der Schepping. En langs alle kanten signaleert kleurloos glas het groeiende leven aan het verbeidend binnen. Eén groenstruik, één bloesemtwijg, in de juiste ruimte geplant, vermag architectonisch méér dan de vermetelste constructie en uitbundigste stijlverkondigingen....

In zulk een meesterwerk mág ergens een detail van ‘functionele zwakheid’ verborgen zitten (vittende kleinheid kan ze ontdekken op de bovenverdieping in één enkele te enge ruimte met een bijna onmogelijke toegang), - hier werd iets grootser verwezenlijkt dan produktie van functionalistische correctheid. Hier heeft een onvervalst bouwmeester stilte en wijding geboetseerd, ruimtelijk uitgesproken wat religiositeit vermag, - een Zonnelied laten opstijgen uit wat, met tijdgebonden realiteit, tot uit de tijd bevrijde geest is geworden.