Streven. Jaargang 12

[p. 457]

Aziatisch Dagboek
Buitenlandse kroniek
Prof. Dr. H. van Straelen S.V.D.

24 juni. We varen door de Indische Oceaan en de Zweedse kapitein komt me halen: ‘Pater, ga eens mee naar de brug, we varen door banken van algen, zo uitgestrekt en zo dik als ik ze nog nooit gezien heb. U sprak onlangs over de rijkdom der zeeën. Moet u nu eens komen kijken’. Inderdaad een merkwaardig schouwspel. Bijna tot aan de horizon strekt zich een heel diepgroene laag uit. Soms is de kleur een beetje groen-bruin of rose, maar meestal diepgroen. Hoeveel miljoenen of wellicht miljarden km³ voedsel van een hoog proteïngehalte zal dit stukje oceaan wel bevatten! ‘Kapitein, straks gaan we mesten en zaaien, ploegen en maaien op alle wereldzeeën. Wacht maar eens, wellicht hebben we handen te weinig om alles binnen te oogsten’. En weer komen we te spreken over het voedsel en het bevolkingsprobleem.

‘Pater, als we teveel mensen krijgen, waar geen voedsel voor is, bereiden we weer een nieuwe oorlog voor’. ‘Nee, Kapitein, zo eenvoudig is de zaak toch niet. India en China hebben in hun geschiedenis herhaaldelijk een voedseltekort en hongersnood gehad, maar die landen hebben er nooit aan gedacht om door veroveringen hun moeilijkheden te overwinnen. Daarentegen hebben Frankrijk, Spanje, Portugal, Engeland en Nederland nogal aan expansiepolitiek gedaan in tijden toen ze hoegenaamd niet overbevolkt waren. Of denk maar eens aan de aanval van de V. Staten op Canada in 1812. Amerika had geen last van overbevolking, veeleer het tegendeel. Ze wilden heel wat anders en wel allereerst de Britse invloed op het N.-Amerikaanse vasteland elimineren. Maar we behoeven niet ver terug te gaan in de geschiedenis. Duitsland, Italië en Japan hadden alle drie gedurende de 30 jaren vóór de laatste oorlog een dalend geboortecijfer. En zij vielen Polen, Ethiopië en China aan, landen, die een hoger geboortecijfer hadden dan hun respectievelijke aanvallers. Nee, Kapitein, oorlog en bevolkingsdichtheid hebben heel dikwijls hoegenaamd geen connectie. De oorzaken van oorlogen zijn uitermate gecompliceerd en laten geen eenvoudige verklaring toe. Heel bijzonder spelen hier mee: grootheidswaanzin, haat, afgunst, militaire traditie, wereldbeschouwing, houwdegenromantiek en allerlei vormen van onrechtvaardigheid’.

Ondertussen glijden we rustig door de haast eindeloze algenbrij, die wel een beetje op erwtensoep lijkt. Teruggekeerd in mijn cabine denk ik weer eens na over het grote bevolkingsprobleem. Het wil me voorkomen, dat er twee zienswijzen op het voedselprobleem der wereld zijn en wel heel eenvoudig uitgedrukt: de bevolking aan te passen aan de parate hoeveelheid voedsel of wel de voedselvoorziening in overeenstemming te brengen met het bevolkingsaantal. Dus ofwel het aantal magen reduceren, ofwel het voedsel bestemd voor de magen in kwantiteit en kwaliteit doen toenemen. Men zegt dikwijls, dat Japan en India overbevolkt en dat Canada en Australië onderbevolkt zijn. Impliciet geeft men daarbij toe, dat er een soort ideaal bevolkingsaantal bestaat, in verhouding waarmee men de termen over en onder gebruikt. Zo'n ideaal bevolkingsaantal noemt men ook wel ‘optimum population’. Vandaag aan de dag is er een ware stortvloed van allerlei literatuur verschenen, die ons in allerlei toonaarden vertelt, dat de

[p. 458]

wereld die ‘optimum population’ bereikt heeft. In dat koor treffen we journalisten, politici, economen en nog vele anderen aan, die besloten hebben, dat er te veel mensen zijn; zij zelf zijn niet overbodig, want zij zijn geroepen om anderen mee te delen, dat ze op deze wereld niet welkom, ja geheel overbodig zijn. Ik vind het altijd ook zeer merkwaardig, dat niemand eigenlijk juist kan definiëren, wat nu eigenlijk een ideaal bevolkingsgetal is. Het brengt ons terstond in de grootste moeilijkheden, als we ons heel nuchter afvragen: ideaal, met 't oog op wat? Met 't oog op welzijn, geluk of gezondheid? Maar waar bestaat dat geluk in? Heeft men bedoeld iets ideaals, gezien vanuit eugenetisch, of biologisch standpunt of bedoelt men het grootst aantal materiële goederen per capita? De Wereldbevolkingsconferentie te Genève probeerde allerlei soort definities van dat bevolkingsoptimum vast te stellen, evenwel zonder een definitief resultaat, hetgeen ook alleszins te begrijpen is. Er spelen naast de economische factoren nog een legioen van ethische, religieuze en intellectuele factoren mee en die worden door de vakeconomen maar al te zeer over het hoofd gezien. In vele landen - ik noem slechts Frankrijk en Japan -, is met het toenemen der bevolking ook de levensstandaard verhoogd en vele vaklui redeneren (m.i. zeer juist): als Frankrijk 30 of 20 miljoen bewoners zou tellen zou de momentele levensstandaard onmogelijk opgehouden kunnen worden en hij zou zeer stijgen als Frankrijk momenteel 70 miljoen mensen zou hebben. Zekere schrijvers wijzen weleens naar de Scandinavische landen, ‘waar een haast ideale bevolkingstoestand heerst’. Hoe kunnen de zienswijzen toch zo uiteenlopen! Ik vind die landen, speciaal Zweden en Denemarken onderontwikkeld, ja heel erg onderontwikkeld. Wel niet zozeer door een tekort aan allerlei materiële goederen - ze hebben er veel te veel, ja zoveel, dat ze zat en blasé zijn van bijna alles - maar ze zijn onderontwikkeld in hun geesten, in hun harten, in hun zielen, in hun genoegens, ja ze zijn geestelijk geheel ondervoed. Ik krijg haast een rilling als ik denk aan mijn bezoek aan Zweden en Denemarken. Alles is er even keurig en netjes, alles is feilloos geregeld: geboorten, ziekten, dood, inkomen, behuizing, voedsel, vermaak (dat er haast niet bestaat) en wat al niet meer. Maar over dat alles ligt een ijzige kilte des doods, een eindeloze verveling, een oververzadiging, die een onzichtbare, maar immense troosteloze druk uitoefent op die enkelingen, die daar nog leven (men spreke liever van vegeteren).

Ik heb al die zaken uitgebreid besproken met de Zweedse bemanning, wel niet in zulke geprononceerde termen, maar toch ‘I called a spade a spade’. En ik vind het hoogst merkwaardig, dat die lui het in verschillende opzichten met me eens waren. Ze zijn bijna allemaal wild op Italië: ‘Wat een heerlijk land, wat 'n blijheid, wat 'n levensvreugde, wat 'n optimisme bij al de vuilheid, die er soms te vinden is’. Me dunkt, niet zo kwaad opgemerkt. De Fransen noemen Zweden en Denemarken ook wel: ‘Les Royaumes de l'Ennui’. Ook dat is er niet zo erg naast.

1 juli. We naderen de Rode Zee en de eerste officier overhandigt me een boek: The World of Susie Wong; wel geen geestelijke lezing, maar ik wil het toch even doorbladeren, want men wil er over discussiëren.

3 juli. We hebben van gedachten gewisseld over verschillende recente boeken, die Westerlingen over het Oosten geschreven hebben. Nu dat het Verre Oosten en speciaal Japan een toeristenland geworden is, worden daar jaarlijks tienduizenden en nogmaals tienduizenden Europeanen en Amerikanen rondgeleid. De Japanners tonen aan de toeristen meestal, wat deze laatsten gaarne willen zien en

[p. 459]

daar hebben ze slag van. Helder abstract denken ligt de Japanners niet. Hun fort is meer een intuïtief aanvoelen van personen en situaties. Daarin zijn de Japanners werkelijk meester. Ze behoeven slechts enkele minuten met iemand te spreken of iemand goed op te nemen en dan weten ze al vrij accuraat wat die bezoeker of gast eigenlijk wil. Zo is het ook gegaan met een zekere toerist, Richard Friedenthal, die onlangs zijn indrukken over Japan gepubliceerd heeft in: Die Partie bei Herrn Tokaido, Begegnungen im heutigen Japan. De auteur is terecht gekomen in het gezelschap van literatoren en journalisten, die niet bepaald de fine fleur van de Japanse natie uitmaken. Japanners hebben bij mij dikwijls geklaagd over het lage niveau van hun shimbunkisha (journalisten) in vergelijking met dat van hun Westerse collega's.

Natuurlijk begrepen die krantenmensen terstond wat Herr Friedenthal eigenlijk wilde zien en horen. Het boek begint dan ook al direct met allerlei bezoeken aan cabarets, nachtkroegen en diverse eet- en baadgelegenheden en dat houdt deze auteur bijna tot aan het einde vol. Geisha's, danseressen, prostituées, en kimono's, dat zijn zaken, die hem interesseren. Dat is voor hem hoofdzakelijk Japan. Honderden malen hebben nobele Japanners me hun leed geklaagd: ‘Het schijnt vele buitenlanders toe, alsof ons land alleen maar uit geisha's, kersebloesem en prostituées bestaat’. Kan men het de Japanner kwalijk nemen, dat ze zulke buitenlanders verachten?

En Herr Friedenthal is dan nog wel iemand, die het P.E.N.-Congres in 1957 in Tokyo bezocht heeft, waar allerlei schrijvers van naam uit de hele wereld bijeen waren. Wat de auteur daar schrijft over allerlei gesprekken met Japanners, daarvan kan men wel zeker zijn, dat ze meer in zijn fantasie gehouden zijn. Men kan nu eenmaal in het Duits of zelfs in het Engels geen doorlopende intelligente gesprekken met Japanners houden. Ik was zelf aanwezig bij dat congres en ondervond zelf de babylonische spraakverwarring, die daar heerste. Algemeen werd daar door de buitenlandse schrijvers (zoals gewoonlijk) ten zeerste geklaagd over de tolken. Japanners zijn nu eenmaal geen linguisten. Ik kan alleen maar in de Japanse taal een behoorlijk gesprek met Japanners voeren, of ze nu boeren of professoren zijn, dat maakt niet veel verschil.

‘Kommen Sie, Tadao, jetzt gehen wir. Ihr versteht zu leben hier in Japan. Solch ein Bar, mit den lyrischen Barmädchen, den traurigen Dichtern, der fliegenden Wirtin, das könnten wir euch im alten Europa nicht bieten’. Dergelijke tiraden tekenen de schrijver ten voeten uit. Hij is zo ongeveer als zovele buitenlanders, die Parijs bezoeken. Ze arriveren op het Gare du Nord en nemen daar terstond een taxi naar de Folies Bergères. Ze blijven enige dagen in de metropool en keren terug zonder iets begrepen of ondervonden te hebben van de tienduizenden en nogmaals tienduizenden voorbeeldige Parijse families, die zedelijk en intellectueel hoog staan, zonder iets gezien te hebben van de Sorbonne, het Louvre of andere culturele centra.

Hetzelfde kan men zeggen van The World of Susie Wong, dat die Zweedse officier mij eergisteren overhandigde en waarover we heden uitgebreid gesproken hebben. Het hele boek gaat van het begin tot aan het einde over de prostituées van Hongkong. Wat 'n oprechte verachting moeten fijne Chinezen toch voor zulke buitenlanders koesteren! Hoezeer besmeuren dergelijke boeken toch de Westerlingen in de ogen van de Oosterlingen. Ik hoorde, dat dit boek bereids verfilmd is. Wat een droevig onderwerp voor Hollywood, dat natuurlijk weer meewerkt om de Amerikanen in de achting der Oosterlingen te doen dalen.

[p. 460]

Gelukkig zijn er enkele goede uitzonderingen. Onlangs is bij Gallimard in Parijs Visa pour le Japon verschenen. Dit handelt ook over Japan en is ook door een journalist geschreven. Als voorwoord schrijft de auteur slechts enkele regels, maar die zeer treffend zijn. ‘Il existe au Japon un seul Mont Fuji, moins de dix mille geisha's et il n'y a plus de samourais en costumes depuis quatre-vingt-dix ans. Il existe aussi quatre-vingt-dix millions de Japonais. Le Mont Fuji, les geisha's, les samourais, les harakiri, les couleurs d'une manche de kimono ont inspiré de nombreux ouvrages d'étrangers. Les quatre-vingt-dix millions de Japonais beaucoup moins. Nous allons parler d'eux’.

En na deze korte, maar kernachtige inleiding volgen bijna 300 uitstekende bladzijden over het werkelijke levende Japan.

6 juli. Mijn eerste kennismaking met het Egypte van Nasser was niet buitengewoon aangenaam. Ik moest een confrater op een vliegtuig in Cairo zetten. 's Avonds laat komen we in Suez aan en huren daar een wagen voor een nachtelijke tocht door de woestijn. Het vliegtuig vertrok om 5 uur de volgende morgen. De douaneformaliteiten in Suez duurden bijna twee uur. Vlak voordat we met de wagen zouden starten, komen 4 soldaten met stenguns naar ons toe. Mijn Egyptische begeleider werd ingerekend, aangezien hij een paar dollars niet had aangegeven en we zouden nu overgelaten worden aan een Arabische chauffeur, die geen woord Engels verstond.

‘Willen we maar niet naar boord terugkeren? Alles ziet er even verdacht uit’. ‘Ja, maar dan mis je het vliegtuig en je moet toch 7 juli in Rome zijn’. We hebben het maar gewaagd. Goed 12 uur 's nachts verlieten we Suez en in een meer dan dolle vaart reden we door de nachtelijke woestijn. Tweemaal moesten we stoppen, waar de weg gebarricadeerd was en werden we door zwaargewapende Egyptenaren onderzocht bij het schijnsel van lantaarns. Het begon op een ‘cloak and dagger story’ te lijken, toen de chauffeur een andere keer midden in de woestijn plotseling stopte en ergens achter een kleine zandheuvel een onguur type verscheen, die onze wagen met allerlei geheimzinnige contrabande volstopte. Het was duidelijk dat alles en scène gezet was. We bereidden ons voor op allerlei eventualiteiten en besloten om onze huid duur te verkopen, als dat nodig was, alhoewel een eenzaam graf in de woestijn toch ook niet vrij van romantiek is. Evenwel die romantiek werd ons gespaard en we kwamen heelhuids op het vliegveld aan, waar we weer aan een uiterst nauwkeurige controle werden onderworpen. Ondertussen was het daglicht geworden en ging ik op zoek naar een katholieke kerk in Cairo om de H. Mis te lezen.

10 juli. We hebben de Aziatische wateren verlaten en poor old Europe komt in zicht. Ik lees de mooie paradoxen van Henri de Lubac, die hij me nog onlangs heeft toegestuurd. Het is de eerste Engelse vertaling van zijn Nouveaux Paradoxes. ‘De mens leeft niet van brood alleen. De geest wacht niet, ja kan niet wachten. Honger van de ziel is net zo brutaal als die van het lichaam en werkt even zo fataal’. Hier moet ik weer denken aan de miljoenen geestelijk ondervoeden. ‘Zo gauw als de naastenliefde technisch georganiseerd wordt, zal zij haar doel moeilijk bereiken. Men zegt dat perfect georganiseerde liefde nu haar doel bereikt heeft. Inderdaad, maar het heeft opgehouden liefde te zijn. Geestelijke lijken blijven iets langer goed dan lichamelijke lijken, alvorens te ontbinden. Desniettegenstaande blijven het lijken’.

Wat zijn Henri de Lubac's lichtbakens toch markant! Ik hoop hem spoedig weer eens te ontmoeten om onze vroegere discussie voort te zetten.

[p. 461]

14 juli. ‘The President of the Grail requests the pleasure of Your company at a Festival of Psalms to be held in the Royal Albert Hall on Sunday July 13the’. Dat was de uitnodiging, die ik nog in Aden ontvangen had en gisteren ben ik er dan naar toe geweest. Het was zeer de moeite waard. Door dans en zang illustreren, dat de psalmen ons moderne mensen evenveel, ja meer te zeggen hebben dan de mensen van een paar duizend jaar geleden, is een gewaagde onderneming. Maar de Engelse Graalleden zijn er volkomen in geslaagd. Ook het optreden van de Hollandse dove leerlingen van ‘the dancing nun’, zuster Irena, was een groot succes. Merkwaardig, maar als men de psalmen leest in een levende taal, lijkt het net, alsof ze een nieuwe frisheid krijgen:

Have mercy on me, God in your kindness,
in your compassion blot out my offence,
O wash me more and more from my guilt
and cleanse me from my sin.

A pure heart create for me, O God,
put a steadfast spirit within me.
Do not cast me away from your presence,
nor deprive me of your holy spirit.

Give me again the joy of your help;
with a spirit of fervour sustain me,
that I may teach transgressors your ways,
and sinners may return to you.

15 juli. Wat doet Europa toch klein aan! Men kan een paar uur achter elkaar in één richting vliegen en men is er al weer uit. Londen-Oslo duurde juist twee uur in de turbo-prop. Het was er nogal regenachtig. Maar Stockholm ontving ons met een vriendelijke zonneschijn.