Streven. Jaargang 12

[p. 448]

Geschiedkundige kroniek
Willy Lorenz
De boeien werden geslaakt

DE 11de februari 1929 ondertekenden in de Pauszaal van het Lateraan te Rome de toenmalige Italiaanse ministerpresident als vertegenwoordiger des konings en de Kardinaal-staatssecretaris als vertegenwoordiger van de Paus het zogenaamde verdrag van Lateranen (en tevens een concordaat alsook een finantiële regeling). Door dit verdrag ontving de Paus het kleine territorium der Vatikaanstad met volledige soevereiniteit, alsook een groter immuniteitsgebied met exterritorialiteit of fiscale immuniteit voor een aantal kerken, paleizen, ambten en instituten, met de villa Castel Gandolfo. Tegelijk verklaarde de H. Stoel de zogenaamde ‘Romeinse kwestie’ definitief en onherroepelijk opgelost.

Het was een gewichtig ogenblik, toen de pennen over het papier krasten: de 50-jarige gevangenschap der Pausen in het Vatikaan, die van de negende tot de elfde Pius geduurd had, was voorbij. En tevens was door het oplossen der ‘Romeinse kwestie’ de grote kloof, die Italië en de H. Stoel gescheiden had, gedempt. Dit verdrag gaf zowel God aan Italië als Italië aan God terug.

20 september 1870 schoten de Italiaanse kanonnen een bres in de Porta Pia en de troepen des konings stroomden de stad binnen. Eerst had Rome Italië veroverd, nu veroverde Italië Rome. Tientallen jaren had Italië op deze dag gewacht, in een koortsachtige spanning. Jarenlang had de toen regerende Paus Pius IX getracht deze dag te verhinderen. Pius IX was allesbehalve een tegenstander van de nationale eenheid van Italië. Reeds als Kardinaal was hij een aanhanger der zogenaamde neo-welfische idee geweest, die alle staten van Italië in een statenbond onder voorzitterschap van de Paus verenigen wilde. In het begin zijner regering trachtte hij deze idee te verwezenlijken. Toen hij echter daarbij met Oostenrijk in conflict scheen te komen, verklaarde hij dat hij als vader van alle christenen nooit oorlog met een christelijk land zou voeren, doch dat hij boven alle volken stond. De kerkelijke staat, waarover hij regeerde en die hij eerst als bezit van Sint-Petrus en als Italiaanse staat beschouwd had, zou van nu af aan nog slechts als eigendom van Sint-Petrus gelden, bestemd om het materiële bestaan van het Pausdom en zijn onafhankelijkheid van wereldse machten te waarborgen. Daarmee werd Pius IX echter de grootste hinderpaal voor de vereniging van Italië en stelde hij zich bloot aan de felste aanvallen van allen die deze eenheid nastreefden.

De Paus daarentegen trachtte met alle middelen deze kerkelijke staat voor het Pausdom te behouden. Hij vertrouwde op de bescherming der zogenaamde katholieke mogendheden. Hij bracht een leger op de been. Hij sloot verdragen die het bestaan van zijn staat moesten garanderen. Doch al zijn pogingen bleken nutteloos: zijn leger werd verslagen, de katholieke mogendheden, Napels, Oostenrijk en Frankrijk werden uit de Italiaanse politiek uitgeschakeld. En de verdragen bleken, als zo vaak, slechts van papier te zijn. Stuk na stuk werd uit de

[p. 449]

Pauselijke staat uitgebroken, tot op de 20ste september 1870 ook de laatste rest van de oude, oeroude kerkelijke staat door de bezetting van Rome verdween.

* * *

Toen op die septemberdag de Porta Pia met geweld geopend werd, werden de beroemde bronzen poorten van het Vatikaan gesloten als een symbool dat de Paus nu een gevangene was. Deze gevangenschap was een volkomen vrijwillige. Want het nieuwe Italië had enige maanden na de bezetting van Rome een wet uitgevaardigd, de zogenaamde ‘garantiewet’, waardoor de persoon des Pausen soeverein verklaard, hem het actieve en passieve gezantschapsrecht toegekend, een jaarlijkse hoge rente, vrije uitoefening van zijn ambt, alsook het gebruik van het Vatikaan, het Lateraan en van Castel Gandolfo beloofd werden.

Maar deze wet was een louter binnenstaatse. Elk ogenblik kon zij worden opgeheven. Zij verklaarde bovendien enkel de persoon des Pausen soeverein, schonk echter de H. Stoel geen voet grond, wat de enige efficiënte waarborg ener werkelijke soevereiniteit zou geweest zijn. Deze wet waarborgde, met andere woorden, slechts zeer gebrekkig de ambtsvrijheid van de Paus. Zij stelde de Paus voor het alternatief: vrijheid van de persoon en onvrijheid van het ambt, of: onvrijheid van de persoon en vrijheid van het ambt. Pius IX toonde zich een waardig navolger van de H. Petrus. Zoals deze eens de onvrijheid op zich had genomen ter wille van de vrijheid der Kerk, zo nu Pius IX, die deze garantiewet niet aanvaardde, van de hoge rente afzag en voor zich en zijn opvolgers de onvrijheid van de persoon op zich nam om de vrijheid van het ambt te redden.

Toen de bronzen poort van het Vatikaan dicht ging, begon in Rome een eigenaardige toestand. Het pauselijke Rome nam immers geen notitie van het koninklijke en het koninklijke niet van het pauselijke. Tussen beide stond een ogenschijnlijk onoverwinnelijke muur. De adellijke families, wier zonen traditioneel in het Vatikaan dienst deden, hadden geen omgang met de adellijke families die dienst deden bij de koning, de gezanten bij het Vatikaan niet met de gezanten bij het Quirinaal. Toen koning Umberto van Italië stierf, nam het Vatikaan niet officieel daarvan kennis, zoals ook het Quirinaal niet van de verschillende jubilea van Leo XIII. Geen katholiek heerser bezocht Rome, want zijn verblijf in het Quirinaal zou een erkenning van de roof en een belediging van het Opperhoofd der Kerk betekend hebben. Zelfs als een niet-katholiek vorst naar Rome tot de koning ging en uit beleefdheid ook de Paus bezoeken wilde, werden allerlei manoeuvres aangewend om de illusie te redden, dat er geen koning in Rome was. Zo reed Keizer Wilhelm II van Duitsland toen hij de Paus bezocht, van het Quirinaal naar de Pruisische ambassade bij het Vatikaan en van daar - dus van Pruisisch grondgebied - met een voor de gelegenheid uit Berlijn meegebracht galarijtuig, beschermd door twee eskadrons grenadiers, naar het Vatikaan en vandaar weer terug.

Eerst onder Paus Pius X kwam daar verandering in. Deze Paus, die kort na zijn troonsbestijging de woorden sprak: ‘Ik versta niets van politiek en ik hoor niet in de diplomatie!’, gaf weliswaar, zoals hij verzekerde, geen enkel recht van het Pausdom prijs, waaronder hij ook de soevereiniteit over een eigen grondgebied verstond. Daar hij zich echter allereerst om zielzorgkwesties bekommerde, kwam het onder hem tot een soort modus vivendi tussen het pauselijke en het Italiaanse Rome. Deze modus vivendi zou nog sterker geweest zijn, wanneer anti-kerkelijke Italiaanse kringen de Paus niet voortdurend lastig gevallen waren.

[p. 450]

Wat onder Pius X begonnen was werd onder Benedictus XV voortgezet. Terwijl nog de grote leermeester van deze Paus, Kardinaal Rampolla, een felle tegenstander van het nieuwe Italië geweest was, toonde de nieuwe Paus tegenover het nieuwe Italië een grote verzoeningsgezindheid. Toch ondanks alle tegemoetkoming verzekerde ook hij, met de garantiewet geen vrede te kunnen nemen en slechts te zullen berusten in de volle soevereiniteit. ‘Het Vatikaan’, placht hij te zeggen, ‘is een paleis, geen territorium’. Eerst zijn opvolger Pius XI, zou erin slagen van dit paleis een territorium te maken.

* * *

Korte tijd na de bezetting van Rome had Pius IX verklaard dat hij slechts een klein stukje grond verlangde waarop hij heer zou zijn. Deze woorden bewijzen dat de H. Stoel na de ondergang van de oude kerkelijke staat er niet aan dacht hem weer op te richten. De kwestie was slechts hoe groot dit grondgebied zijn zou. Reeds onder Leo XIII was men met Italië tot onderhandelingen gekomen. De regering die officieel voortdurend verklaarde dat de ‘Romeinse kwestie’ definitief opgelost was, gaf echter heimelijk het bestaan daarvan toe door haar pogingen om ze uit de weg te ruimen. De Pausen werden niet moe op het onrecht te wijzen, dat men de Kerk aangedaan had en de Katholieken der wereld lieten niet na tegen de beroving van het Pausdom te protesteren. Vooral deed de Christenheid wat zij eens voor de H. Petrus gedaan had: ‘Zij bad’, zo luidt het in de Handelingen der Apostelen, ‘zonder ophouden, tot de boeien van de Heilige afvielen’.

Leo XIII hoopte in het begin zijner regering heel Rome terug te krijgen; later verklaarde hij zich tevreden met de Leostad en een strook langs de Tiber tot aan zee. Ten slotte gaf hij te kennen dat het niet aankwam op de omvang van het territorium; het Vatikaan zou reeds voldoende zijn. Slechts moest hij volledige soevereiniteit bezitten. Doch alle pogingen tot een oplossing mislukten. Wat voor Leo XIII de uiterste concessie betekende, was voor Pius X haast reeds vanzelfsprekend. ‘Hij zou’, zo liet hij zich eens uit tegenover de beroemde Dominikaan Denifle, ‘in de ergste verlegenheid zijn, wanneer de koning hem heel Rome zou aanbieden. Hoe moest hij een zo grote stad regeren?’ En onder de regering van Benedictus XV stelde de Jezuïet Ehrle in het tijdschrift ‘Stimmen der Zeit’ de oplossing der ‘Romeinse kwestie’ voor door het scheppen ener Vatikaan-stad, zoals enige jaren later ook geschiedde.

Daar nu de Pausen van hun kant de weg gewezen hadden om de kwestie uit de wereld te helpen, die als een doom in het vlees der Christenheid stak, was de beurt aan de Italiaanse Staat om van het ‘Vatikaan een territorium’ te maken. In 1926 deed de Italiaanse regering werkelijk een voorstel aan de H. Stoel. De den. Na jarenlange besprekingen, óver de honderd conferenties, meer dan 30 den. Na jarenlange besprekingen, over de honderd conferenties, meer dan 30 wijzigingen der teksten werd op 11 februari 1929 het verdrag van Lateranen gesloten, waardoor het ‘Vatikaan een territorium’ werd, de Paus werkelijk ‘heer werd van een klein stukje grond’. Er werd een concordaat gesloten en een finantiële overeenkomst, waardoor - weliswaar in geringe mate - aan de Kerk werd teruggegeven wat haar eens ontroofd was.

* * *

De woorden die Pius XI na deze dag sprak, zijn gedenkwaardig: ‘Het is werkelijk weinig, zeer weinig, en wij hebben in deze zaak bewust zo weinig mogelijk

[p. 451]

verlangd.... Wij wilden op definitieve wijze tonen dat de plaatsbekleder van Christus door geen aardse begeerte gedreven wordt.... Franciscus van Assisië had juist genoeg lichaam om de ziel daarmee verenigd te houden; zo ook andere Heiligen. Het lichaam beperkt tot dat wat onvoorwaardelijk nodig is om de ziel te dienen, het menselijk leven in stand te houden en met het leven weldaden te bewijzen. Wij hopen dat de Opperpriester wat het materiële territorium betreft enkel juist dat heeft wat onmisbaar is voor de uitoefening van zijn geestelijke macht, die aan mensen tot heil van mensen is toevertrouwd’.

Uit deze woorden blijkt, waarom de H. Stoel ook een wereldse vrijheid moet hebben; de Paus mag in de leiding der Kerk van geen wereldse macht afhankelijk zijn. De zichtbare onafhankelijkheid heeft een daadwerkelijke garantie nodig. Een loutere garantiewet kan deze vrijheid niet geven, zoals de tijd van 1870 tot 1929 met zijn herhaalde molesteringen van de Paus bewijst. De voorganger der Christenheid voert ook de titel ‘servus servorum Dei’ - dienaar der dienaren Gods -. De Paus is de dienaar, de slaaf van allen. Een geboeide, een gevangen dienaar kan echter zijn beroep niet uitoefenen. Juist als ‘servus servorum Dei’ is het noodzakelijk dat de Paus steeds volledig vrij is en het altijd zal blijven.

De H. Schrift verhaalt dat de H. Petrus, toen de engel hem uit de gevangenis leidde, eerst na enige tijd zijn vrijheid bemerkte. Iets dergelijks gebeurde met zijn opvolger na de bevrijding uit het Vatikaan. Want de 11de februari 1929 vielen niet slechts de gevangenisboeien van hem af, maar ook nog andere. Men weet hoe noodzakelijk de kerkelijke Staat voor het Pausdom geweest is. Doch deze niet zo heel kleine staat was toch tevens een ontzettende last. Hij belastte de Pausen met de zorgen van bestuur en verdediging en betrok hem daardoor meerdere malen in de conflicten der wereld. Vaak zelfs was de kerkelijke Staat een directe verleiding om zich met de dingen der wereld te bemoeien, zodat de berisping van de Heer tegenover Petrus: ‘Gij zijt Mij een ergernis. Gij hebt niet de dingen Gods, doch die der mensen in de zin’, ook gold voor menig opvolger van Petrus. De Vatikaanstad echter, deze kleine stad aan de rand van Rome, die op een rots lijkt, welke het graf van de man omsluit die de Heer tot rots verkoos, waarop Hij zijn Kerk bouwde, deze kleine stad brengt die verleiding niet mee. De 11de februari 1929, nu dertig jaar geleden, vielen ook deze boeien, die nu eenmaal van een groot aards bezit niet te scheiden zijn.