Streven. Jaargang 12

[p. 343]

Letterkundige kroniek
W.A.M. van Heugten
Baltasar Gracián

DRIE eeuwen geleden, op 6 december 1658, overleed te Tarazona in Spanje een schrijver, die veel betekend heeft voor de letteren van zijn land en wiens werk zeker een der hoogtepunten vormt van de Spaanse Barok: Baltasar Gracián. Hij had een rij geschriften gepubliceerd, die sterk de aandacht trokken en zich ook als predikant een grote naam verworven. Want hij was priester en Jezuïet. Niettemin moet het leven hem bitter hebben teleurgesteld.

Hij werd in 1601 geboren in een groot gezin te Belmonte bij Calatayud in het Noorden. Vermoedelijk omdat de Graciáns het niet breed hadden, werd hij opgevoed bij een oom te Toledo. Hij werd in de gelegenheid gesteld om te studeren aan de Jezuïetencollege's te Calatayud en Huesca. Toen hij achttien was, besloot hij zelf ook Jezuïet te worden. Voor hij de eeuwige geloften in de Sociëteit van Jesus aflegde had hij al onderwijs gegeven aan verschillende inrichtingen. Wel een bewijs, dat hij wat in zijn mars had. Meermalen verbleef hij te Madrid. Van daaruit moet zich vooral zijn faam van een meeslepend kanselredenaar hebben verbreid. Later werd hij rector van het college te Tarragona. Hij onderscheidde zich als aalmoezenier bij het beleg van Lérida.

Drie factoren hebben nu Baltasar Gracián in zijn ontwikkeling tot een vooraanstaand auteur kennelijk beïnvloed: de tijd, waarin hij leefde, de Latijnse epigrammendichter Martialis en zijn vriendschap met de humanist en kunstverzamelaar Juan de Lastanosa. Zijn tijd was die van het verval van het Spaanse rijk en van de Contrareformatie met, zoals Prof. Guilliermo Diaz-Plaja in zijn Historia de la Literatura Espanola opmerkte, als voornaamste geestelijke gevolgen een pessimisme, een zich afsluiten van Europa (met een zich terugtrekken in de eigen tradities) en ten slotte de opkomst van een ‘kunst om de kunst’. De spitsvondige Martialis was een streekgenoot en moest als zodanig, vooral in de tijd van de Renaissance, de ontvankelijke jongere geesten wel iets meer zeggen. Vooral in het gastvrije huis van de kunstzinnige Juan de Lastanosa ging voor deze Jezuïet van eenvoudige afkomst en uit een uithoek van het land de grote wereld open. Dat wil zeggen: voornamelijk ook de wereld der groten.

* * *

Baltasar Gracián was midden in de dertig toen zijn eerste geschrift gedrukt werd. Het heette El Heroe (De Held) en bracht levenswijsheid voor de heer van de wereld. Drie jaar later gaf hij een dergelijke leidraad uit voor de politicus: El Politico. En in 1646 zag in zijn El Discreto zijn levensleer voor de verstandige, zelfstandig oordelende man het licht. In een verzameling aforismen, Oraculo Manual (Het Handorakel) zou hij Martialis als voorbeeld, althans naar de vorm, het dichtste benaderen; dit boekje heeft met zijn kernachtig neergeschreven gedachten ook buiten Spanje - het werd nog in het begin van de vorige eeuw door Schopenhauer in het Duits vertaald - ook later zeker niet weinig invloed gehad. Daarnaast schreef Baltasar Gracián een boek over de stijl, een

[p. 344]

theologische verhandeling en, als zijn voornaamste werkstuk, een allegorische roman in drie delen: El Criticón.

In al deze geschriften toont Baltasar Gracián zich voor alles een moralist. Altijd opnieuw houdt hij de mens een spiegel voor. Hij wil hem zich zelf laten zien en doen begrijpen en hem zo de weg wijzen door de wereld. Daarmee was deze Jezuïet een kind van zijn tijd: hij was de enige niet, die de mens op de eerste plaats zelfkennis wilde bijbrengen! In zijn eigen land deden zijn tijdgenoten Calderon de la Barca en Quevedo hetzelfde, zij het op ander terrein en met nog meer uiterlijk succes. In Engeland zou een John Bunyan met Pilgrim's Progress en in Bohemen een Comenius in zijn Labyrinth der Wereld op een gelijksoortige manier moraliseren. En hebben wij in ons eigen taalgebied omstreeks diezelfde tijd niet het geestige boekje Het masker van de wereld afgetrokken van Pater Poirters, ook een Jezuïet?

Pater Baltasar Gracián zal zich als moralist ongetwijfeld in eerste aanleg wel gevoed hebben uit zijn priesterschap. Als schrijver moet hij vooral beïnvloed zijn door Guicciardini en Mateo Alemán. Maar tot op zekere hoogte onderging hij toch ook de invloed van Macchiavelli; dat blijkt wel uit El Heroe en El Politico. Hij kende overigens ook de spookbeelden van onze Jeroen Bosch. Hij ontwikkelde zich evenwel tot een zelfstandige figuur van betekenis, met een eigen visie op de mens en de dingen. Zijn filosofie is een pessimistische. Hij heeft weinig vertrouwen in de mens, slaat hem niet bijzonder hoog aan. In El Criticón zegt hij, dat er geen enkel wild dier, geen leeuw, tijger of slang, zo wild is als de mens! Het mensenleven is ook niets anders als strijd: de mens moet altijd vechten tegen het slechte in zich zelf. Daarbij gaat alles in de wereld voorbij. Alles wisselt en verandert voortdurend: de mens heeft in het aardse geen houvast. Alleen de wijsheid biedt hem steun. Slechts de weg naar God, door de deugd, - dat leert op de eerste plaats zijn theologische verhandeling, maar ook wel het slot van El Criticón - biedt hem een uitweg.

* * *

Met zijn prozageschriften werd Baltasar Gracián wel de voornaamste vertegenwoordiger van het conceptisme, een stijlbeweging, die zich nagenoeg alleen in het Spaanse taalgebied deed gelden. Als zodanig was hij de grote tegenhanger van Quevedo, de voornaamste conceptistische dichter. Hij werd ook de meest gezaghebbende theoreticus van deze richting, juist door zijn stijlleer. Daarin betoogt hij, dat het er op aan komt het meest verhevene en belangrijke met zo weinig mogelijk woorden te zeggen. Het voornaamste was het wezenlijke, de conceptie; niet de uiterlijke vorm. ‘De stemmen zijn de blaren van de boom en de “concepties” de vruchten’, schrijft hij. En elders verklaart hij: ‘Het goede, dat kort is, is tweemaal goed’.

Gracián laadt zijn woorden en zinnen met allerlei betekenissen. Hij speelt met allegorische voorstellingen, met zinnebeelden, die aan de godenwereld der Oudheid zijn ontleend of door hem zelf zijn gevonden, met schijnbare tegenstellingen. Een heel belangrijke figuur in zijn werk vormen de woordspelingen. Zo vat hij een groot gedeelte van zijn sombere doch in de grond toch niet onchristelijke levensbeschouwing samen in de spreuk Contra maliciam, milicia. Hoewel hij het wezenlijke samendrong in een kernachtige uitdrukking maakte hij toch ook weer, als stijlmiddel, gebruik van de herhaling.

Door deze eigenaardigheden is het werk van Baltasar Gracián voor de mens

[p. 345]

van tegenwoordig niet gemakkelijk te lezen. Het is moeilijk te verstaan en te genieten zoals het eigenlijk genoten zou moeten worden. Met zijn vele woordspelingen is het natuurlijk ook haast niet te vertalen. Veel ontgaat de lezer van vandaag trouwens ook omdat het wereldbeeld van Baltasar Gracián en zijn tijdgenoten en zijn levensinstelling zo heel anders waren. Toch boeit deze schrijver ook thans nog wel. Hij doet dat vooral door zijn kort aangehouden dialogen en zijn geestige opmerkingen. Bij een vertaling als de Duitse van El Criticón, die in 1957 bij Rowohlt in Hamburg verscheen, in de reeks Rowohlts Klassiker, moest de tekst worden ingekort en enigszins aan het begrip en gevoel van de hedendaagse lezer worden aangepast.

* * *

De twee voornaamste werken van Baltasar Gracián zijn wel Het Handorakel en El Criticón. In het laatste heeft de auteur zijn pessimistische levensopvatting, zoals Hugo Friedrich in een nawoord bij de Rowohltvertaling terecht opmerkt, samengevat in een breed opgezet levensbeeld. Het leert door de indrukken en belevenissen van twee rondtrekkende en alles onderzoekende mensenkinderen, dat de wereld wil bedrogen worden en dat het leven op aarde niets is als ijdelheid.

In het eerste boek ontdekt Critilo, de kritische mens, na een schipbreuk op het eiland St.-Helena een natuurkind, dat hij Andrenio noemt (van het Griekse ‘andres’). Hij leert hem zijn taal en leidt hem dan geleidelijk de wijde wereld van de mensheid binnen. Daarbij laat de schrijver bijzonder duidelijk de gaafheid van de onbedorven natuurmens uitkomen; zij steekt scherp - en gunstig - af bij de bedorven beschaving. Hij vergezelt Andrenio niet alleen door de voornaamste landen van de wereld van die dagen maar ook door de verschillende stadia van het leven: door de lente van de kinderjaren, de zomer van de jeugd, de herfst van de volle mannenleeftijd en, in het derde boek, de winter van de ouderdom. Zo vult de ene reis de andere aan. En geeft Gracián, om zo te zeggen, behalve een verticale ook een horizontale doorsnede van de wereld en het mensdom.

Onderzoekend, luisterend en lerend trekken Critilo en Andrenio samen door Spanje, Frankrijk, Italië. Baltasar Gracián spaart daarbij zijn vaderland zijn kritiek niet. Maar de Fransen verwijt hij, dat ze met de Spanjaarden omspringen als de Spanjaarden met de Indianen: ze maken hun hun goud en zilver afhandig om ze nog slechts wat kopergeld te laten houden. Hij laat Fortuna, een van zijn allegorische figuren, beweren, dat eer en dubloenen niet samengaan en dat bij de verdeling der goederen de eer ten deel valt aan Spanje, het nuttig gebruik aan Frankrijk, het plezier aan Engeland en de macht aan Italië. Ten slotte belanden de twee reizigers te Rome en tevens aan het eindpunt van de levensweg. ‘De mens sterft als hij eigenlijk zou moeten beginnen te leven, als hij uitgegroeid is tot een persoonlijkheid, als hij verstandig is en gerijpt....’, schrijft Gracián. Maar al die teleurstellingen van het leven werken ook louterend: ze treden door de boog van de overwinning naar de verblijfplaats van de eeuwigheid. ‘Wie ervaren wil wat zij daar zagen en genoten moet de weg inslaan naar de hoogste deugd, naar de heldhaftige dapperheid. Hij zal uiteindelijk het toneel van de roem bereiken, de troon van de hoogachting en het doel van de eeuwigheid’.

* * *

Het moet wel iedereen opvallen, dat in de profane geschriften van Baltasar

[p. 346]

Gracián en met name in zijn allegorische roman El Criticón het Christendom zo weinig tot gelding komt. Te meer kan dat menigeen merkwaardig voorkomen bij een priester, een Jezuïet. Zeker was dit uitsluitend verwijlen, als moralist en humanist, in een heidense of godsdienstloze ideeën- en droomwereld een tijdsverschijnsel - hoe dikwijls bedient onze Vondel zich niet van heidense beelden! -, maar zijn overheid zag het klaarblijkelijk toch ook als een ernstige tekortkoming. Tijdens en door de publikatie van El Criticón kwam de auteur in botsing met zijn oversten. Was hij er zich van bewust, dat zij zijn visie niet zouden kunnen billijken? De eerste twee delen publiceerde hij zonder hun goedkeuring. Er werd hem toen een publikatieverbod opgelegd. Toen hij het derde en laatste deel niettemin liet verschijnen, werd hij overgeplaatst. Hij moet toen hebben willen overgaan naar een andere orde. Maar het kwam, naar het schijnt, tot een verzoening. Doch de schrijver heeft toen niet lang meer geleefd.

Buiten Spanje heeft Baltasar Gracián later bij lange zoveel erkenning en waardering niet gevonden als zijn tijdgenoten Calderon de la Barca en Quevedo. Toch heeft zijn werk zich weten te handhaven. Daarvoor is het nu eenmaal wezenlijk van belang: hier spreekt zich ontegenzeggelijk, in een machtig en ongewoon bont en levend panorama, een grote en scherpe geest uit. Al schetste hij dat grootse beeld ook vanuit zijn tijd, de Barok, en zijn land, het zou als waarschuwing blijven gelden voor alle tijden en alle landen. Want de wereld wil nog altijd bedrogen worden. En ondanks het Christendom blijft het in alle windstreken maar al te waar, dat het allemaal dwaasheid is, wat de mens doet en denkt: vanitas vanitatum. Dat er in de Duitse Bondsrepubliek intussen de laatste tijd al twee proefschriften over Baltasar Gracián zijn verschenen, zou men kunnen zien als een bewijs, dat hij, al zijn de tijden veranderd, ook vandaag nog wordt verstaan en van betekenis is. Een groeiende belangstelling voor deze Spaanse schrijver kan waarschijnlijk ook verklaard worden uit deze tijd, die zich eveneens moe en afgeleefd en uitzichtloos voelt. Graciáns streven om het wezenlijke, de kern van het bestaan, als het enig belangrijke uit te drukken, vindt ongetwijfeld aanknopingspunten in ons existentialisme, zijn bittere levenskritiek en pessimistische visie op de mens en het aardse komen hier en daar dicht bij de niet bepaald optimistische levensinstelling van de mens, die raketten om de aarde en naar de maan schiet. Toch begrijpt deze tijd hem verkeerd als hij zich uitsluitend spiegelt in zijn sombere kritiek. Graciáns werk wordt alleen vruchtbaar voor vandaag en morgen als ook zijn laatste les wordt verstaan en aanvaard: dat de eeuwigheid alleen dit aardse leven zin geeft en dat die slechts kan worden bereikt langs de weg van de deugd.