Streven. Jaargang 12

[p. 199]

[1958, nummer 3]

Paus Pius XII
Dr. Jean Lully

ZIJN pontificaat is afgesloten, voor de Romeinen althans, vrijdagavond 10 oktober om ongeveer kwart over zes, toen een stem over het Pietersplein aankondigde: ‘Op dit ogenblik gaat het stoffelijk overschot van Paus Pius XII de basiliek binnen’. Op dat moment sneed het zwarte vlak van de hoge ingangspoort het licht der schijnwerpers af van de gulden kist met tiaar, van de flikkerende zwaarden der edelgarde en de hellebaarden der Zwitsers. Pius XII verliet het podium van dit massale schouwtoneel der wereld en overschreed de drempel der eeuwigheid.

De apotheose van dit pontificaat was van een klassiek romeinse schoonheid, indrukwekkend, overweldigend zelfs, maar volkomen kalm, beheerst. Geen ontknoping van een drama, maar harmonische bekroning van negentien jaren pausschap, waarin de uiterlijke verschijning van dit majestueuze ambt een volmaaktheid heeft gevonden, die moeilijk haar weerga zal vinden. En hierin - zo schijnt het me nu althans, terugziende van nog zo korte afstand op dit stukje kerkgeschiedenis - ligt wel de karakteristieke verdienste van Pius XII.

Men heeft, en naar het me voorkomt terecht, gezegd dat dit pontificaat aan de bisschopszetel van Rome en daarmee aan de katholieke Kerk een in moderne tijden tevoren nimmer gekend algemeen gezag en aanzien heeft gegeven. De persoonlijke telegrammen die Koningin Elisabeth, President Eisenhower, generaal de Gaulle e.a. tijdens de laatste ziekte aan de Paus richtten zijn daar slechts een, zij het welsprekend, symbool van. In zekere zin ligt de grondslag van deze verdienste bij zijn grote voorganger Achille Ratti, die het pausdom uit de onhoudbare situatie van het zinloos geworden conflict met de Italiaanse regering bevrijdde. De serene figuur van Pius XII is niet denkbaar buiten de politieke vrede geschapen door Pius XI, maar deze heeft zich ook zeker geen beter opvolger kunnen indenken om deze vrede te bekronen.

Overigens waren de respectvolle internationale betrekkingen geen vrucht van politieke interventies. Pius XII heeft meermalen duidelijk genoeg laten horen, dat ook voor hem het Vaticaan als politiek wereldcentrum slechts bestond als lang vervlogen historie, of als naïeve wensdroom. In dit opzicht is het pauselijk hof, misschien Italië nog uitgezonderd, zwak geworden. Het gezag en de invloed van Pius XII waren puur en alleen van morele aard, en voor een belangrijk deel gebaseerd op zijn persoonlijk aanzien verworven in persoonlijke contacten. Het

[p. 200]

zijn trouwens niet alleen de groten, die met respect en genegenheid van hem heengingen. Het zijn de vele miljoenen, aan wie hij de pijnlijk nauwgezette zorg en het overstelpende werk van zijn audiënties heeft besteed.

Wat dit betreft, is Pius XII wel de meest volkomen tegenstelling van Paus Ratti, de knappe, impulsieve bestuurder, die er niet voor terugschrok de grote en netelige problemen aan te pakken en richting te geven aan de kerkelijke activiteiten juist op die punten die een besliste hand en moedig gezag nodig hadden, maar voor de dagelijkse kleine bezigheid van het ontvangen van pelgrims en bezoekers nauwelijks tijd, energie en aandacht scheen over te hebben. Pius XII heeft met grote voorzichtigheid en gevoel voor evenwicht de bestaande stromingen in kerkelijke leer en eredienst en discipline gekanaliseerd, maar zelden of nooit persoonlijk met eigen initiatieven in de gang van zaken ingegrepen. Hij was afkerig van alles wat de vrede kon verstoren, wat niet voornaam en beheerst was, wat onrust kon wekken, wat de officiële orde doorbrak. En traden er zijns ondanks storingen op, zoals in de door de mannen van de Mondo Migliore - en hun sterke stut Madre Pasqualina - o zo goed bedoelde, maar o zo ondoordachte verschijningspublicaties in het weekblad Oggi, dan was zijn voornaamste zorg niet om zijn gezag te laten gelden, maar om alle opspraak te stillen. De hem meermalen dringend aanbevolen aanvulling van het kardinaalscollege ging hij uit de weg, omdat hij te zeer opzag tegen de onvermijdelijke teleurstellingen, die hij daarmee aan velen had moeten berokkenen. De Duitse jezuiet Robert Leiber, die kardinaal Eugenio Pacelli en Paus Pius XII vier en dertig jaar als particuliere secretaris heeft gediend, verrichtte zijn dagelijkse en invloedrijke taak in een quasi-verborgenheid, als ‘addetto alla biblioteca privata di Sua Santità’, om maar niet het minste motief van aanstoot te geven aan de officiële hiërarchie der pauselijke curie. Men zou met nog veel meer dergelijke anekdotische gegevens kunnen illustreren, hoe uiterst bezorgd Pius XII was om de volmaakte orde niet te verstoren.

De taak waaraan hij zichzelf helemaal en vrij heeft kunnen geven waren zijn audiënties, en de vaak dagelijks en niet zelden meermalen daags terugkerende toespraken. De stromen van pelgrims zijn door deze Paus ontvangen met een vaderlijke toewijding en belangstelling, die volstrekt enig zijn in de geschiedenis van het pausdom. Men heeft soms een verkeerde interpretatie gegeven aan de bijna overstelpende hoeveelheid toespraken die hij heeft gehouden. De grote bekommernis van de Paus is niet geweest om op alle gebieden van wetenschap uitspraken

[p. 201]

van kerkelijk leergezag te doen, en kon dat natuurlijk ook niet zijn. Zijn werk had niet op de eerste plaats dogmatische, maar pastorale bedoelingen. Hij heeft het, en meerdere malen uitdrukkelijk, als zijn roeping beschouwd de waarheid, de redelijkheid en het fundamenteel belang van het evangelie aan de mensheid van nu te verkondigen, in al haar situaties, in al haar lagen en in al haar kringen. Hij stelde zich niet tevreden met passe-par-tout opwekkingen. Hij improviseerde nooit. Voordat hij sprak, wilde hij het concrete leven en de directe belangstelling kennen van de mensen die bij hem wilden komen, of het nu renners van de giro d'Italia of neus-, oor- en keelspecialisten waren. Hij stond er absoluut op, dat de informaties juist waren. Hij wilde de mensen duidelijk laten horen dat hij zich nauwkeurig over hun werk, hun leven, hun congres had laten inlichten. En pas op die basis gaf hij aan iedere groep apart een oorspronkelijke gedachte mee over de menselijke waarde, de christelijke zin daarvan. Niet de uiteenzettingen over de laatste medische ontdekkingen of over de techniek van het voetbalspel openbaren ons Paus Pius XII, maar wel de harmonische wijze waarop hij al deze dingen in een wijder en hoger perspectief wist op te nemen. Daarvoor had hij een zeer speciaal en een zeer mooi talent, en dat was ook werkelijk het zijne.

Met welk een innerlijk elan en overtuiging hij zich aan deze taak heeft gegeven, hebben zijn laatste levensuren ontroerend duidelijk aangetoond. Woensdagmorgen 6 oktober overviel hem de eerste aanval der bloedstoring in de hersenen. De voorgaande dagen had hij krampachtig aan zijn werkschema vastgehouden, morgen aan morgen gesproken voor het congres van de stationsboekhandel, voor de pelgrims van New York en van kardinaal Spellmann, voor het congres voor plastische chirurgie..., terwijl al meerdere dagen een voortdurende, hardnekkige hik, als in 1954, op ernstige storingen wees. Zijn naaste omgeving had de indruk, alsof het vastklampen aan zijn werk een vechten was tegen iets onheilspellends dat hij voelde dreigen. Na de aanval bleef hij een halve dag buiten kennis; pas woensdagmiddag kwam hij langzaam bij. De eerste, nog onduidelijke woorden die men kon onderscheiden waren: ‘Aan het werk, audiënties, brieven, akten...’.

Al lang van te voren had hij de vrees geuit, dat eenmaal de tijd kon komen, waarin hij niet meer in staat zou zijn de werkzaamheden van zijn ambt te verrichten, en hij liep ernstig met de gedachte rond, er dan afstand van te doen. Het zou het tweede geval in heel de kerkgeschiedenis geweest zijn.

De negentien delen discorsi, waarin de taaie arbeid van dit pontificaat is neergelegd - en impliciet de taaie arbeid van enkele trouwe,

[p. 202]

meest Duitse, medewerkers - zullen een indrukwekkend monument blijven niet van een Leraar der Kerk, die alle moderne wetenschappen en technieken beheerste, maar van een Vader der christenheid, die de liefde en de onverzettelijke energie heeft gehad, zich van nabij voor al zijn kinderen die bij hem kwamen te interesseren. Het zal wel zowat te schatten zijn, hoeveel miljoenen het er geweest moeten zijn. Het is ook wel zeker, uit de unanieme ervaring van al mijn Romeinse kennissen, dat voor verreweg de meesten het contact met Pius XII het hoogtepunt van hun Romereis is geweest. Vrijwel iedereen kwam onder de indruk van zijn vriendelijke rust, zijn belangstelling, de ernst van zijn zegen, zijn nooit falende bereidheid om aan zovelen als maar mogelijk was de gelegenheid te geven samen met de Paus op een foto te komen, een kleine herinnering, een medaille, een rozenkrans mee te geven. Men kan slechts vermoeden, wat een apostolische kracht van deze edele Romeinse priester is uitgegaan.

Want dát was tenslotte Pius XII: de ideale Romeinse priester, in zijn meest klassieke vorm. Het is treffend de foto's te zien waar hij opstaat als seminarist en neomist: het, bijna onpersoonlijk, toonbeeld van ernst en waardigheid, van serene beheerstheid. Ook toen hij Paus was werd zijn vriendelijkheid, zelfs voor zijn intiemste medewerkers, nooit spontane hartelijkheid. Misschien is het enige, wat hem - buiten de kring van eigen familie - persoonlijk heeft geraakt, de trouwe, moederlijke zorg van zuster Pasqualina geweest. Maar ook deze zorg, die over zeer veel in zijn privé-leven en niet het minst in zijn privé-weldadigheid kon beschikken, moest onverbiddelijk halt maken voor de eisen van zijn werk. Hij hield ongetwijfeld veel van zijn bisschopsstad en van zijn volk. Het was voor hem een zwaar kruis zich machteloos te voelen tegen de voortgaande communistische infiltratie in Rome. Hij volgde de periodieke gemeenteraadsverkiezingen met stijgende bezorgdheid. De ontkerstening deed hem pijn, niet alleen als bisschop, maar ook als Romein. Maar ook hier uitte zich zijn genegenheid in uitgewogen termen, die niemand ook maar zou kùnnen interpreteren als niet voortkomend uit de verplichtingen van zijn ambt. Niet aan enig mens, maar dit boven-menselijk ambt heeft Pius XII zijn hele hart en zijn hele persoon gegeven, en vooral zijn glasheldere, maar monumentaal groot en imponerend geloof. En ook vooral daarin was hij de volmaakte Romeinse priester.